(زه‌واج) و (ته‌ڵاق) لای عه‌ره‌ب- به‌ر له ئیسلام.
شێوه‌ی به یه‌كگه‌یشتنی ژن‌و مێردو بوونه هاوسه‌ر لای عه‌ره‌ب پێش هاتنی ئیسلام، چه‌ند جۆرێكی جیاوازی هه‌بوو، مه‌به‌ستیش له زه‌واج (ته‌ناسول)و منداڵبوون‌و دروسكردنی دۆستایه‌تی و په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ هۆز‌و خێڵه‌كانی تر بوو، شیاوی ئاماژه بۆ كردنه كچه مام – به‌پێی باوی ئه‌وان – قورخی ئامۆزای بوو!
* زه‌واج و مه‌رجه‌كانی:
لای زۆرینه‌ی عه‌شیره‌ت‌و خێڵه‌كان ته‌نها ڕه‌زامه‌ندی (وه‌لی)و سه‌رپه‌رستیاری كچه‌كه‌و زاوا ڕه‌چاو كرابوو، وه كچه‌كه له‌به‌رده‌ست (وه‌لی)دا بوو، هه‌قی درابوو به وه‌لیی زۆری لێ بكات بۆ هه‌ر كه‌سێك خۆی حه‌ز بكات، ئه‌گه‌رچی لای هێندێ خێڵ، ڕه‌زامه‌ندی كچه‌كه‌ش مه‌رج بوو.
* ماره‌یی:
ماره‌یی – هه‌ر چه‌ند بوایه - كرابوویه هه‌قی (وه‌لی)، كچه‌كه نه‌یده‌توانی ده‌ست بۆ درهەمێكی ببا.! ماره‌ییان ده‌كرده دووبه‌ش: حارز، قه‌رز (مۆجل، معجّل) هه‌روه‌ك لای سه‌روویان دیاری نه‌ده‌كرد، (وه‌لی) وا هه‌بوو (150) وشتری له زاوا ده‌سه‌ند بۆ خۆی، بێ ئه‌وه كچه‌كه قازانجێكی لێ ببینێ.
دایك و كچ و خوشك و پوور – له‌هه‌ردوو سه‌ره‌وه – ماره كردنیان قه‌ده‌غه بوو، هه‌ر وه‌ك ژنیش ڕێگه‌ی نه‌بوو مێرد به (ئوصول) و (فروع)و براو مامی خۆی بكات.
فره‌ژنی به لایانه‌وه زۆر باو بوو، هه‌ر كه‌س توانای بووباو حه‌زی له‌هه‌ر چه‌ند ژن كردبا ماره‌ی ده‌كردن، بێ ئه‌وه‌ی به‌رپرس ببێ له‌به‌رده‌م هیچ یاساو ڕێسایه‌كدا! هه‌ر ئه‌وه‌ش بوو كاتێ ئیسلام هات چه‌ند یاساو ئه‌حكامێكی بۆ فره‌ژنی دانا‌و لای سه‌رووی دیاریكرد.. هه‌روه‌ها كۆكردنه‌وه‌ی دوو خوشك پێكه‌وه به لایانه‌وه ڕه‌واو دروست بوو!.
* ئه‌م نیكاح و گرێبه‌ستانه‌یان به‌لاوه ڕه‌وا بوو:
یه‌كه‌م – ئه‌م نیكاحه‌ی ئێستای لای خۆمان (ڕه‌زامه‌ندی وه‌لی و (زه‌وجه‌ین) و دانانی ماره‌یی).
دووه‌م – پاش مردنی مێرد، له لایه‌ن یه‌كێ له خزمانی مێرده‌وه ژنه‌كه قۆرخ ده‌كراو به‌ویستی ئه‌و نه‌بووبا نه‌یده‌توانی شوو بكاته‌وه‌‌و وه‌كو كه‌له‌پوور و كاڵای لێ ده‌هات ئه‌م نیكاحه (زواج المقت)ی ناو بوو.
سێیه‌م- له جه‌نگه‌كاندا هه‌ر كه‌سێك هه‌ر ژنێكی گرتبا، بێڕه‌زامه‌ندی ئه‌و‌و بێ ماره‌یی ده‌یكرده ژنی خۆی، ئه‌وه‌ش له‌ناوچه‌كه‌دا باوبوو كه هه‌ر كه‌س – ژن یان پیاو – گیرابا ده‌بوونه موڵك، به‌و نیكاحه ده‌گوترا (زواج الظعینه).
چواره‌م – زواج المتعه: ئه‌م زه‌واجه‌ش بۆ ماوه‌یه‌كی كورت‌و دیاریكراو بوو، ته‌نها ماره‌یی‌و ڕه‌زامه‌ندی ژنه‌كه تێیدا مه‌رج بوو، هه‌ردوو – ژن‌و پیاو – ڕێك ده‌كه‌وتن، پاشانیش به ڕه‌زامه‌ندی هه‌ردوو كۆتایییان پێده‌هێنا.
پێنجه‌م – زواج الشغار: ئه‌م زه‌واجه‌ش بریتیبوو له‌وه كه‌سێك كچه‌كه‌ی خۆی، یان خوشكه‌كه‌ی له پیاوێكی تر ماره ده‌كرد، كه ئه‌ویش له به‌رامبه‌ر ئه‌وه‌دا كچه‌كه‌ی خۆی، یان خوشكه‌كه‌ی له‌م ماره بكا‌و هه‌ر یه‌كه‌یان ماره‌ی ئه‌وی تر بن!.
* ته‌ڵاق و لێكجودابوونه‌وه:
هۆكاری جیابوونه‌وه‌ی ژن‌و مێردو بچڕانی په‌یوه‌ندی نێوانیان – به‌ر له ئیسلام – سه‌ره‌ڕای مردن، ئه‌مانه هه‌ندێكیان بوون: (ته‌ڵاق، خولع، ئیلا، ظيهار، سبی، إنقضا‌ء الأجل). هه‌ر كامێكیش له ژن و له پیاوه‌كه – ته‌ڵاقیان به‌ده‌ستبووبێ – ئازادبوون له ته‌ڵاقدان‌و جیابوونه‌وه، به‌م بێژه‌و ڕسته‌و وشانه‌ش كه له‌ناوچه‌كه‌دا باو بوون ته‌ڵاقیان ده‌دا، بۆ نموونه: بچۆره‌وه بۆ ماڵی باوكت، جڵه‌وت له ملی خۆتایه، بچۆ بۆ كوێ ده‌چی بچۆ، له‌گه‌ڵ به‌كارهێنانی هه‌ندێ بێژه‌و وشه‌ی تر كه بۆشانی ژنان نه ده‌گونجان!
ژماره‌ی ته‌ڵاق:
ژماره‌ی ته‌ڵاق لای عه‌ره‌به‌كان هه‌میشه سێ بووه‌و، به سێ جارانیش خستوویانه، واته:(أنت طالق ثلاثا) به یه‌ك ته‌ڵاقیان داناوه، به‌ڵام له یه‌ك جێگاو شوێن‌و مه‌جلیسدا توانراوه یه‌كه یه‌كه ته‌واویان بكات. ئه‌وه‌یشمان له بیر نه‌چێت كه هه‌ندێ خێڵه عه‌ره‌ب سنووری ته‌ڵاقیان لانه بوو، كاتی وا هه‌بوو چه‌ندین جار ژنه‌كه‌ی ته‌ڵاق ده‌داو، ده‌یهێنایه‌وه لای خۆی.
(خولع)یش لای ئه‌وان وه‌كو كڕین و فرۆشتن بوو، ژنه‌كه خۆی له پیاوه‌كه‌ی ده‌كڕیه‌وه‌‌و ئازاد ده‌بوو. (ئیلا‌ء)یش: پیاو سوێندی ده‌خوارد كه ساڵێك یان دوو ساڵ له‌گه‌ڵ ژنه‌كه‌یدا سه‌رجێیی نه‌كات.
(ظیهار)یش: پیاو ژنه‌كه‌ی ده‌چوانده دایكی، یان خوشكی، ئیتر یه‌كجاره‌كی لێی حه‌رام ده‌بوو.
(سه‌بی)یش: ئه‌گه‌ر ژنێك دیل كرابا، په‌یوه‌ندی به مێرده‌كه‌یه‌وه ده‌بچڕاو ده‌بووه موڵكی دیلكه‌ره‌كه، هه‌ر كاتێكیش ده‌گه‌ڕایه‌وه له ژنیه‌تی ئه‌میش ده‌بچڕا.
(زواج المؤقت)یش: ژن‌و پیاوێك به ئاره‌زووی خۆیان ڕێك ده‌كه‌وتن تا ماوه‌یه‌ك پێكه‌وه بن، جا كه ماوه‌كه ته‌واو بووبا، خۆ به‌خۆ ته‌ڵاقی ده‌كه‌وت‌و په‌یوه‌ندییان ده‌بچڕا، هه‌ندێ جاریش ته‌ڵاقیان ده‌دایه ده‌ست ژنان، ژنه‌كه‌یش هه‌ركات مه‌یلی بوایه پیاوه‌كه‌ی ته‌ڵاق ده‌دا!.
به‌ڵێ دیاره ئاده‌مزاد له هه‌موو سه‌رده‌مێكدا هه‌میشه یاساو ڕێسایه‌كی ژن و مێردیی‌و ته‌ڵاق‌و جیابوونه‌وه‌ی هه‌بووه، هه‌رگیز نه‌كراوه‌‌و سه‌ركه‌وتوو نه‌بووه كه ژن موڵك و ماڵی هه‌موو كه‌سێك بووبێ و به شێوه‌ی (شیوعییه‌ت) و (ئیشتراكییه‌ت) به‌ڕێوه چووبێ، گریمان – ئه‌گه‌ر به‌ده‌گمه‌ن بووبێ – فه‌وزاو به‌د ڕه‌وشتی و ئیباحییه‌ت‌و به‌ره‌ڵایه‌كی ڕه‌ها سه‌ری هه‌ڵداوه‌و ناچار بوون ئه‌و حاڵه‌ته بگۆڕن به حاڵه‌تێكی تری شیاو‌و لایه‌ق به مرۆڤایه‌تی و خێزان و منداڵ و دایكی منداڵه‌وه، ئه‌گه‌رچی پڕیشبووبێ له هه‌ڵه‌و په‌ڵه.. تا ورده ورده به‌و هه‌موو قۆناغانه‌دا هاته خوارێ و ئیسلام هات و به‌حه‌كیمانه چاره‌سه‌ری كردو بۆ هه‌تا هه‌تایی دایمه‌زراند‌و مافی ژنانی ڕه‌چاو كرد، ئه‌گه‌رچی مه‌خابن له‌گه‌لێ ناوچه‌و وڵاتدا له باتی ئه‌حكامه‌كانی ئیسلام عاده‌ت‌و باو زاڵه‌و به‌باوو نه‌ریتی خۆیان كار ده‌كه‌ن‌و به‌سه‌ر ژناندا (تحكم) ده‌كه‌ن!.
نووسينى: شێخ ئەحمەد كاكه مەحموود / سەرچاوە: ژنان و كاروبارى ژنان لە ئيسلامدا.
