پلەو پایەو حوکمی بەیعەتدان بە (ئەمیرو خەلیفە).؟

یەکەم: وشەی (بەیعەت و موبایەعە) لە فەرهەنگی زمانناساندا:

لە بناغەدا بە ماناى گۆڕینەوەى دارایى بە دارایى و پەیماندان بە یارمەتى یەکترى هاتووە ، بەڵام 
مەبەست لێرەدا پەیمانە بە بیستن و گوێڕایەڵى بۆ (ئەمیر) بێ چەندو چوون، مەگەر سەرپێچى و 
تاوان بکات، ئەوە ئەوکاتە نەبیستن هەیەو نە گوێڕایەڵى بۆ ئەو سەرکردەیە.

پێغەمبەر ﷺ و جێ نشینەکانى دواى خۆى بەم (بەیعەت)ـە کاروباریان پتەوو قاییم کرد، شایانى باسە ئەم (پەیمان)ـە دەبێ لە (ئەهلى حەلل و عەقد)ەوە بێت، ئەگینا بایەخى نیە، جا ئەگەر کەسێکیان هەڵبژاردو پەیمانیان دایە، ئەوە پێویست دەبێت لەسەریان گوێڕایەڵى و فەرمانبەردارى بکەن، وە حەرامەو یاساغە سەرپێچى کردنى.

دووەم: گرنگی (بەیعەت) لە ئیسلامدا:

ئایەتەکە (إن الذين يبايعونك..) له (بيعة الرضوان)دا هاتە خوارەوە، ئەویش ئەوەبوو: کاتێک ئیمامى عوسمان دوا کەوت لە هاتنەوەکەیدا کە نێردرابوو بە نوێنەرایەتى پەیمانى (حودەیبیە)، پێغەمبەر ﷺ هاوەڵان کۆ دەکاتەوەو دەست دەخاتە ناو دەستیان و پەیمان تازە دەکەنەوەو ئیمان پتەو دەکەنەوە بۆ بەرگریکردن لەم ئایینى ئیسلامە.. ئینجا لەم کاتەدا خواى گەورە بەم ئایەتى (بەیعەتە) وەسف و سەناى کارەکەیان دەکات بە شێوەیەک کە دەفەرموێت: ئەوانەى (بەیعەت) و پەیمانت لەگەڵ دەبەستن، لەڕاستیدا (بەیعەت)یان بەخوا داوەو دەستى خوا لەسەر دەستیاندایە، واتە: خواى گەورە تەئییدو پشتگیرییان دەکات.

بەڵێ زانایانیش لەمەوە وەریان گرتووە کە لە کاتى (بەیعەت)دا (سوننەت)ـە دەست لە ناو دەست بنرێ و ئەم ئایەتە بخوێنرێتەوەو پەیمان دەمەزەرد بکرێتەوەو هەنگاو لەو ڕێگەوە هەڵگرن، وە ئەو کاتە بهێنرێتەوە یاد کە لە چ کاتێکى ناسکدا پێغەمبەر ﷺ ئەم پەیمان و (بەیعەت)ـەى لێ وەرگرتن، دیسانەوە بیر لەوە بکرێتەوە کە دەستى خواى گەورە لە بان دەستیانەوەیە، بیر بکرێتەوە بۆ ئەوەى ڕێزى لێ بگیرێ و لەسەر هەر شتێک کە نەنووسا بە دڵیەوە، هەڵى نەوەشێنێتەوە.!

سێیەم: (وەفا)کردن بە (بەیعەت):

1- عَنْ عُبَادَةِ بنِ الصَامِت (رضي الله عنه) قال: دَعَانَا النَبِيُ ﷺ فَبَايَعْنَاهُ، فََقالَ فِيما أَخَذَ عَلَيْنَا: أَنْ بَايَعَنَا علَى السَّمْعِ وَالطَّاعَةِ في مَنْشَطِنَا وَمَكْرَهِنَا، وَعُسْرِنَا وَيُسْرِنَا، وَأَثَرَةٍ عَلَيْنَا، وَأَنْ لا نُنَازِعَ الأمْرَ أَهْلَهُ، إلَّا أَنْ تَرَوْا كُفْرًا بَوَاحًا عِنْدَكُمْ مِنَ اللهِ فيه بُرْهَانٌ. (صحيح البخاري - كتاب الفتن - باب قول النبي ﷺ: "سترون بعدي - حديث : ‏6665‏). واتە: یەکێ لە هاوەڵان دەڵێت (عوبادە) نەخۆش بوو چووین بۆ سەردان و سەرەخۆشى، لەپاڵ ئەویشدا وتمان: خواى گەورە شیفات بدات،  ئەگەر شتێکت لە پێغەمبەرەوە بیستووە بۆمان باس بکە؟ ئەویش وتى: پێغەمبەر ﷺ بانگى کردین و (بەیعەت)مان پێکرد، جا ئەمانە هەندێکن لە (وەصیەت) نامەکەى بۆمان: بەیعەتى پێکردین لەسەر بیستن و گوێڕایەڵى بۆ (فەرماندەو کاربەدەستەکانمان) لە هەموو کاتێکدا: کاتى لەشساغى و نەخۆشى و بوون و نەبوونیدا، وە لە کاتێکدا ئەگەر فەرماندەکانمان مافیان نەداینێ و لێیان زەوت کردین، دیسانەوە بەرامبەر بە سەرکردەیەکى پەسەند – کارى درابوویە – ملەجەڕێ و سەرپێچى نەکەین مەگەر کااتێک (کوفرى) ئاشکرایان لێ ببینن، وە یا بناغەو (حوکم)ێکى ئیسلام بگۆڕن.
پێشەوا (نەوەوی) دەڵێت: مەبەست بەوشەى (إلا أَنْ تَرَوْا كُفْراً..) تاوان و سەرپێچییانە، واتە: سەرپێچییان مەکەن – هیچ کات- مەگەر بە ئاشکرا کوفرو تاوانیان لێ ببینن، ئەوکاتە بە زمان ئاگاداریان بکەن و (ئینکار)ییان بکەن، ئینجا با بزانن ئەو جۆرە سەرکردەو (ڕابەرانە) .. ڕەوایە جەنگیان لەگەڵ بکرێ، لەسەر ئەوەى کە مافى خەڵک نادەنەوە دەست خاوەنى.؟
(وەڵامى ئەم پرسیارەمان لە هەمان پەڕاودا – شەرحى نەوەوى بەرگى شەشەم ، لاپەڕە 229، دەست دەکەوێ).
(أما الخروج عليهم و قتالهم، فحرام بإجماع المسلمين، وان كانوا فسقة ظالمين، وقد تظاهرت الأحاديث بمعنى ماذكرته). واتە: زانایانى ئیسلامى کۆ (اجماع)یان لەسەر ئەوەیە کە بەهیچ شێوەیەک ڕەوا نیە یەخەیان لێ هەڵتەکێنرێ و حەرامە جەنگیان لەگەڵ بکرێ، با (فاسق)و ستەمکاریش بن، وە بۆ ئەم  مەبەستە گەلێک فەرمودەمان هەیە پشتگیرى لێ دەکەن.

بەڵێ زانایان دەڵێن: پێشەوا ئەگەر کافر بوو، وە یا (حوکم)ێکى ئیسلامى گۆڕى، ئەوە پێویستە موسڵمانان هەڵسن و دورى بخەنەوە و (پێشەوا )یەکى دادگەر دابنێن.

2- لە فەرمودەیەکدا هاتووە (...وَرَجُلٌ بَايَعَ إِمَامًا لا يُبَايِعُهُ إِلَّا لِدُنْيَاهُ، إنْ أَعْطَاهُ ما يُرِيدُ وَفَى له، وإلَّا لَمْ يَفِ له..). (صحيح البخاري - كتاب الأحكام، باب مَن بايَعَ رجلا لا يبايعه إلا للدنيا - حديث: ‏6806‏).
واتە :چەند کەسێک هەن خواى گەورە لە ڕۆژى قیامەتدا گفتوگۆیان لەگەڵ ناکات.. یەکێکیان ئەوەیە کە بەیعەت بکات لەگەڵ پێشەوایەکدا بەڵام مەبەستى دونیا بێت، هەرکات دونیای پێدا، گوێڕایەڵى بکات، ئەگەرنا سەرپێچى بکات. واتە: وەفا نەکردن بە (بەیعەت) و هەڵوەشانەوەى هۆى خەشم و قینى خوایە.! 

3- عَنْ عَبْدِ الله رضي الله عنه، عن النبي ﷺ، قال: السَّمْعُ والطَّاعَةُ علَى المَرْءِ المُسْلِمِ فِيما أحَبَّ وكَرِهَ، ما لَمْ يُؤْمَرْ بمَعْصِيَةٍ، فإذا أُمِرَ بمَعْصِيَةٍ فلا سَمْعَ ولا طاعَةَ. (صحيح البخاري - كتاب الأحكام باب السمع والطاعة للإمام ما لم تكن معصية - حديث : ‏6744‏).
واتە: پێغەمبەر ﷺ دەفەرموێ: پێویستە لەسەر مرۆڤى موسوڵمان بیستن و گوێڕایەڵى لەو شتەدا حەزى پێ دەکات، یان حەزى پێ نەکات، (مەبەست ئەوەیە لە هەموو بارودۆخێکدا دەبێت ڕێزى (بەیعەت)ـەکەى بگرێ و هەڵى نەوەشێنێتەوە لەخۆیەوە) مەگەر فەرمانى پێ بکرێ = لەلایەن ئەو فەرماندەوە = بەکارێکى ناپەسەندو (مەعصیەت)ى خواى تیا بێت، جا هەرکات فەرمانى پێکرا بەو جۆرە، ئەوە نەبیستن هەیەو نەگوێڕایەڵى.
 
خوێنەرى بەڕێز: پێم خۆشە کەمێک لەم فەرمودەیە بکۆڵیتەوەو بە وردى سەرنجى بدەیت، چونکە هەر کەسێک دەبینی ئەم فەرمودەیە کەوتووەتە سەر زارى و دەیڵێتەوە: (لا طَاعةَ لِمخلوقٍ في معصيةِ الخَالِق). (مصنف ابن أبي شيبة - كتاب الجهاد - في إمام السرية يأمرهم بالمعصية، من قال: لا طاعة - حديث: ‏33053. وصححه الألباني في صحيح وضعيف الجامع برقم: 7520‏). هەر شتێک لە (پێشەواو ئەمیر) بینرا خێرا ئەم فەرمودەیە دەکەن بە بەڵگەو پێیدا دەکێشن و دەهۆڵى بۆ لێ دەدەن بە بەڵگەى ئەم فەرموودەیە.! بەداخەوە – ئەو جۆرە کەسانە – جیاوازى ناکەن لە نێوان ئەوەدا کە (ئەو پێشەوا)یە خۆی (مەعصیەت )ـەکە بکا، وە یا فەرمان بدا بەکەسێکى تر بیکات. لە ڕاسیدا ئەمە دوجۆری جیاوازن، پێشەوا خۆى بیکات، یان بە تۆ بڵێ بڕۆ ئەو پیاوەم بۆ بکوژە بەناهەق. 
بەڵێ.. وەک لە فەرموودەکانى ترەوە دەردەکەوێ، ئەگەر پێشەوا خۆى کارێکى ناپەسەندى کرد، یا ستەمى لە موسوڵمانان کرد، ئەوە هەر دەبێ گوێڕایەڵى بکرێ و سەر پێچى یاساغە.. بەڵام ئەگەر بە تۆى وت ئەم پیاوە بکوژە، ئەوە پێویستە سەرپێچى بکرێ و گوێڕایەڵى نەکرێ :(.. فِيما أحَبَّ وكَرِهَ، ما لَمْ يُؤْمَرْ بمَعْصِيَةٍ، فإذا أُمِرَ بمَعْصِيَةٍ فلا سَمْعَ ولا طاعَةَ). فەرموودەکە نافەرموێ ئەگەرشتێکى کرد ئیتر تۆ یەخەى لێ هەڵتەکێنە، بەڵکو دەفەرموێ: ئەگەر فەرمانى پێدرا (ئەو کەسە) لە هەر لایەکەوە بێت، ئەوە نابێت پیادەى بکات، بەڵکو دەبێت سەرپێچى بکات، ئەویش بە ئامۆژگاری و شتى وا.. نەک هەر یەکە پشت بەردێکى لێ بگرن و ببنە هۆى لەتکردنى (عەصا)ى موسڵمانان.!

لەپەڕاوەکەى پێشەواى موسلیمدا هاتووە =ڕەزاى خواى لێَ بێت- کە پێغەمبەر ﷺ سوپایەکى ناردو پیاوێک لە (یارمەتى دەرەکان) بەناوى (عەبدوڵڵاى کوڕى حوزافە)ى کردە سەرکردەیان، ئەویش وتى هەر ئێستا بڕۆن (دارو چیلکەم) بۆ کۆ بکەنەوە، گورج بۆیان کۆکردەوە، وتى ئاگرى تێبەردەن، ئاگریان تێ بەرداو پاشان وتى: ئایا پێغەمبەر ﷺ فەرمانى پێنەکردن کە وتەو قسەى من ببیستن و گوێڕایەڵیم بکەن؟ وتیان بەڵێ.. سەرکردەکە وتى: دەى هەر ئێستا ئەمەوێ بڕۆنە ناو ئەو ئاگرەوە، هاوەڵانیش -وەک ئەوە کە ئەمە تەکلیفێکى بێ جێیە – ڕوانیان بۆ یەکتریى و بەسەر سوڕمانەوە وتیان: 
ئێمە بۆیە هەڵهاتووین و هاتوین بۆلاى پێغەمبەر ﷺ لەترسى ئەم ئاگرە.. بەڵێ بوو بە مقۆمقۆ تا 
گەڕانەوەو بۆیان گێڕایەوەو ئەویش ﷺ فەرمووى: (..لَوْ دَخَلُوهَا مَا خَرَجُوا مِنْهاَ أَبَداً، إنَماَ الطَاعَةُ في المَعْرُوف). واتە: چاکتان کردووە بەگوێتان نەکردووە، ئەگەر بڕۆشتنایەتە ناویەوە هەرگیزاى هەرگیز یا تا ڕۆژى قیامەت ڕزگاریتان نەدەبوو، ئەوەیش بزانن گوێڕایەڵى (بۆ فەرماندە) تەنها لەو کارانەدایە پەسەندى بەرنامەکەى خوابن، نە لەو شتانەدا (عصیان)و دەرچونبێت لە سنوور. (صحيح البخاري - كتاب الأحكام، باب السمع والطاعة للإمام ما لم تكن معصية - حديث: ‏6745‏). 

خوێنەرى بەڕێز: دیسانەوە بەوردى بیرت بخەرە کارەوە بۆ فەرموودەى: (لا طَاعةَ لِمخلوقٍ في معصيةِ الخَالِق) یا وێنەى ئەو، بزانە تۆ هیچ کات (ئەمیر)ـەکەت پێى وتووی بڕۆ خۆت بکوژە یا خۆت بسووتێنە، یا ئەو کەسەم بۆ بکوژە بە ناهەق، یا ناوى (فڵانەکەس) بەخراپە بێنە.. یا.. یا.. نەخێر تا ئێستا هیچ جۆرە شتێک لەوانە نەبووە، گریمان ئەگەر بووبێت (تۆ)ى خۆشەویست تەنها ئەوەندەت لەسەرە فەرمانەکەى پیادە نەکەى، ئەویش تەنها لەو کارەدا، واتە ئیتر لەتەواوى کارە پەسەندەکانى تردا گوێ ڕاڵیت لەسەرە، خۆ ئەگەر نەتکرد، ئەوە لە حەرام و گوناهدا دەژیت، چونکە تەنها بەوەى ئەو فەرماندەیە فەرمان بدات بەکارێکى ناپەسەند، تۆ بۆت ڕەوانیە پشت ملەى لێ بگرى و بیکەى بەڕۆژى خۆت و خەڵکانێکیش بە ناشارەزایى سەرگەردان بکەیت.!
هیوادارم =وەک= هەق لەم باسەدا گوێى دڵت بکەیتەوەو (بەصیرەت) بەکاربێنى، من خۆم ئا بەم جۆرەیە لە ماناى (بەیعەت) و (سمع) و (طاعة) تێگەیشتووم، ئەگەر جەنابتان لەمە باشتریان لایە- زۆر سوپاستان دەکەین – ئاگادارمان بکەن تا لە هەڵەى خۆمان بگەڕێینەوە، واللە على مانقول وکیل. 

4- بەڵێ.. گوێڕایەڵى و فەرمانبەردارى پێشەواو (ئەمیر) پێویستییەکى ئیسلامییە، پێغەمبەرى مەزن ﷺ زۆر داکۆکى کردۆتە سەریى و زۆریش دەستە دامێنى دەبێت بۆ پیادەکردنى و ددان بەخۆداگرتن لەکاتى ناڕێکى و لارچوونیاندا، گەلێک فەرموودە هاتووە، بۆ نموونە: 
(إنَّها سَتَكُونُ بَعْدِي أثَرَةٌ وأُمُورٌ تُنْكِرُونَها، قالوا: يا رَسولَ اللهِ، كيفَ تَأْمُرُ مَن أدْرَكَ مِنَّا ذلكَ؟ قالَ: تُؤَدُّونَ الحَقَّ الذي علَيْكُم، وتَسْأَلُونَ اللَّهَ الذي لَكُمْ). (صحيح مسلم - كتاب الإمارة، باب الأمر بالوفاء ببيعة الخلفاء - حديث: ‏3519‏). واتە: بێگومان لە داهاتووداو دواى من (ئەسەرە) پەیدا دەبێت، بە ماناى کۆمەڵە (ئەمیر)ێک پەیدا دەبن، دارایى (بيت المال) بۆ خۆیان دادەبڕن و هەقى خەڵک دەخۆن و مافیان نادەنە دەستیان، وە هەروەها گەلێ کاروبارى ناپەسەندو بێجێ دەبینن.! بەسەر سوڕمانێکەوە کە چۆن شتى وا ئەبێت پرسییان لە پێغەمبەر ﷺ کە ئەگەر کەوتیتە ئەو سەردەمەیە فەرمانت بەچیەو ئێمە چى بکەین.؟ پێغەمبەر ﷺ فەرمووى: مافى خۆیانیان بدەنێ و، داوایش لە خوا بکەن بۆ مافى خۆتان.. واتە: قاییم و سوربن – لەوکاتەیشدا – لەسەر گوێڕایەڵى و سەرپێچى نەکردنیان، بپاڕێنەوە لە خواى گەورە بەڵکو دڵیان نەرم بکات و مافەکانتان بدەنە دەستان.
دیسانەوە هەر بۆ یەکگرتن و یەخە هەڵنەتەکاندن لە (پێشەواو ئەمیر)ى موسوڵمانان ئەم فەرموودەیە کە دەفەرموێ: (مَن رَأَى مِن أمِيرِهِ شيئًا يَكْرَهُهُ فَلْيَصْبِرْ عليه فإنَّه مَن فارَقَ الجَماعَةَ شِبْرًا فَماتَ، إلَّا ماتَ مِيتَةً جاهِلِيَّةً). (صحيح البخاري - كتاب الفتن، باب قول النبي ﷺ: سترون بعدي - حديث: ‏6664‏). واتە: هەر کەسێک هەر شتێکى بینى لە (ئەمیر)ـەکەى پێى زویرو دڵ نیگەران بوو، ئەوە – نەکات پشت ملەى لێ بگرێ- بەڵکو با ئارام و دڵقاییم بێت لەسەر گوێڕایەڵى و پیادەکردنى فەرمانەکەى، بەڕاستى هەرکەسێک لە کۆمەڵى موسوڵمانان تەنها بستێک دوور بکەوێتەوەو لەو ماوەیەدا مرد، ئەوە بە مردنێکى نەفامی سەردەمى پێش ئیسلامى مردووە، واتە: وەک پێش ئیسلام چۆن ئەو خەڵکە بێ سەرۆک و (ئەمیر) ژیاون، وە باروودۆخێکى پڕ لە (فەوزا)و پشێوییان هەبووە، وە لە ژێر ڕژێمێکى بێ یاسادا بوون، ئێستایش هەروا تەماشا دەکرێن.
هەروەها دەفەرموێ: (مَن خَلَعَ يَدًا مِن طَاعَةٍ، لَقِيَ اللَّهَ يَومَ القِيَامَةِ لا حُجَّةَ له، وَمَن مَاتَ وَليسَ في عُنُقِهِ بَيْعَةٌ، مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّةً.) (صحيح مسلم - كتاب الإمارة، باب الأمر بلزوم الجماعة عند ظهور الفتن وتحذير الدعاة إلى الكفر - حديث: ‏3530‏). واتە: هەر کەسێک دەست داماڵَََێ لە گوێڕایەڵى – پێشەواو ئەمیر – (دواى ئەوەى کە دەستى بەیعەت و پەیمانى دابوویە) ئەوە دەگاتە خزمەتى خواى گەورە، لە کاتێکدا هیچ بەڵگەیەکى کەڵک بەخشى نیە لاى خوا بۆ ئەوەى لەو سەرپێچییەى ڕزگارى بکات، چونکە کارێکى ناپەسەندو نابەجێی کردووە، وە لە قیامەتا هیچ بڕووبیانوویەکى لێ وەرناگیرێ.
(حوزەیفەى کوڕى یەمان) دەڵێ: خەڵک کاتێک کۆ دەبونەوە لە پێغەمبەر ﷺ، پرسیارى چاکەو خێرو بێریان لێدەکرد، منیش هەمووکات لەبەڵاو شەڕ دەترساموو پرسیارم دەکرد، بۆیە وتم: ئەى پێغەمبەرى خوا لەسەردەمێکى نەفامى و بەد بەختیدا بووین، خوا بەزەیى پیامانا هاتەوەو ئەم (خێر)ـەى – کە ئیسلامە - بۆى ناردین، ئایا دیسانەوە شەڕو خراپە دەگەڕێتەوە بۆ ناومان.؟ فەرمووى: بەڵێ، وتم: ئەى دواى ئەو بەڵایە - خێر- مان بۆ دێتەوە.؟ فەرمووى: بەڵێ = بەڵام (دەخەن)ى تیایە، واتە: خێرو چاکە دەگەڕێتەوە، بەڵام دڵەکان وەکجارى پێشوویان لێ نایەتەوەو پاکو خاوێن نابن لەگەڵ یەکتردا. (قاضي عياض) دەڵێ: ئەم خێرى دواى (شەڕە) سەردەمى عومەرى کوڕى عبدولعەزیز بوو، خوا لێى ڕازى بێت، حوزەیفە دەڵێ: وتم: (وَما دَخَنُهُ؟ قالَ: قَوْمٌ يَسْتَنُّونَ بغيرِ سُنَّتِي، وَيَهْدُونَ بغيرِ هَدْيِي، تَعْرِفُ منهمْ وَتُنْكِرُ، فَقُلتُ: هلْ بَعْدَ ذلكَ الخَيْرِ مِن شَرّ؟ قالَ: نَعَمْ، دُعَاةٌ علَى أَبْوَابِ جَهَنَّمَ مَن أَجَابَهُمْ إلَيْهَا قَذَفُوهُ فِيهَا، فَقُلتُ: يا رَسولَ اللهِ، صِفْهُمْ لَنَا، قالَ: نَعَمْ، قَوْمٌ مِن جِلْدَتِنَا، وَيَتَكَلَّمُونَ بأَلْسِنَتِنَا، قُلتُ: يا رَسولَ اللهِ، فَما تَرَى إنْ أَدْرَكَنِي ذلكَ؟ قالَ: تَلْزَمُ جَمَاعَةَ المُسْلِمِينَ وإمَامَهُمْ، فَقُلتُ: فإنْ لَمْ تَكُنْ لهمْ جَمَاعَةٌ وَلَا إمَامٌ؟ قالَ: فَاعْتَزِلْ تِلكَ الفِرَقَ كُلَّهَا..). (صحيح مسلم - كتاب الإمارة، باب الأمر بلزوم الجماعة عند ظهور الفتن وتحذير الدعاة إلى الكفر، حديث: ‏3523‏). وفي رواية أخرى: (..وسيَقومُ فيهم رِجالٌ قلوبُهم قلوبُ الشياطينِ في جُثمانِ إنسٍ، قال: قلتُ: كيف أَصنَعُ يا رسولَ اللهِ إن أدرَكتُ ذلك، قال: تَسمَعُ وتُطيعُ للأميرِ وإن ضرَب ظهرَك وأخَذ مالَك فاسمَعْ وأطِعْ). (صحيح مسلم - كتاب الإمارة، باب الأمر بلزوم الجماعة عند ظهور الفتن وتحذير الدعاة إلى الكفر - حديث : ‏3524‏). واتە: ئەى پێغەمبەرى خوا بۆ ڕۆژگارمان تاریک و لێڵەو، ڕێکوپێک نییە وەک جاران.؟ فەرمووى: گەلێکن هەنگاو هەڵدەگرن لە کەنارى شاڕێگەکەى منەوە، چاکیان لێ دەبینى و خراپیش.. حوزەیفە دەڵێ وتم: ئەگەر گەیشتمە ئەو سەردەمە، ئەوکات فەرمانت بەچییەو چی بکەم باشە.؟ فەرمووى: لەگەڵ کۆمەڵ و پێشەواى موسڵماناندا بەو لێیان دوور مەکەوەرەوە، وتم ئەى ئەگەر نە کۆمەڵیان بوو، نەپێشەوا.؟ فەرمووى: لە هەموو ئەو تاقم و دەستانە دوور کەوەرەوەو نزیکیان نەبیتەوە. لە ڕیوایەتێکى تردا هاتووە: کۆمەڵە پیاوێک کاروباریان دەگرنە دەست، دڵیان دڵى (شياطين)ـەو لەلاشەى ئادەمیزاد دان.! وتم لەو سەردەمەدا من چى بکەم ؟ فەرمووى: وتەی ئەمیر دەبیسى و گوێڕایەڵیشى دەکەیت.؟ نەک هەر ئەوەندە، بەڵکو ئەگەر درا لە پشتت و سامان و داراییشت داگیر کرا، تۆ هەر گوێیان بۆ بگرەو بە قسەیان بکە.! 

بەڵێ.. لادان و دوورکەوتنەوە لە کۆمەڵ و پێشەواى موسڵمانان زەرەرو زیانێکى گەورەى هەیە بۆ لاوازبوون و تێکشکاندنى ناوچە ئیسلامییەکان، بۆیە بەو شێوەیە داوا دەکات کە دەست لە دەستى (ئەمیر) بەر نەدەن، هەروەها بەم هەڕەشە قورسەوە دەفەرموێ: (إنَّه سَتَكُونُ هَناتٌ وهَناتٌ، فمَن أرادَ أنْ يُفَرِّقَ أمْرَ هذِه الأُمَّةِ وهي جَمِيعٌ، فاضْرِبُوهُ بالسَّيْفِ كائِنًا مَن كانَ). (صحيح مسلم - كتاب الإمارة، باب حكم من فرق أمر المسلمين وهو مجتمع - حديث: ‏3531‏). وفي رواية أخرى: (مَن أتاكُمْ وأَمْرُكُمْ جَمِيعٌ علَى رَجُلٍ واحِدٍ، يُرِيدُ أنْ يَشُقَّ عَصاكُمْ، أوْ يُفَرِّقَ جَماعَتَكُمْ، فاقْتُلُوهُ.)  (صحيح مسلم - كتاب الإمارة، باب حكم من فرق أمر المسلمين وهو مجتمع - حديث : ‏3532‏).
وە دەفەرمووێ: (خِيارُ أئِمَّتِكُمُ الَّذِينَ تُحِبُّونَهُمْ ويُحِبُّونَكُمْ، ويُصَلُّونَ علَيْكُم وتُصَلُّونَ عليهم، وشِرارُ أئِمَّتِكُمُ الَّذِينَ تُبْغِضُونَهُمْ ويُبْغِضُونَكُمْ، وتَلْعَنُونَهُمْ ويَلْعَنُونَكُمْ، قيلَ: يا رَسولَ اللهِ، أفَلا نُنابِذُهُمْ بالسَّيْفِ؟ فقالَ: لا، ما أقامُوا فِيكُمُ الصَّلاةَ، وإذا رَأَيْتُمْ مِن وُلاتِكُمْ شيئًا تَكْرَهُونَهُ، فاكْرَهُوا عَمَلَهُ، ولا تَنْزِعُوا يَدًا مِن طاعَةٍ). (صحيح مسلم - كتاب الإمارة، باب خيار الأئمة وشرارهم - حديث : ‏3536‏).
بەڵێ لە هەردوو فەرموودەکەدا پێغەمبەرى ئازیزمان ﷺ هێما دەکات بەوەى کە گەلێک (فیتنە)و بەڵاو کارى ناپەسەند ڕوو دەدەن، واتە: ئەى موسڵمانان ئاگاداربن خۆتان لەو (فیتنانە) بەدور بگرن و نەڕۆنە ناویانەوە تا کۆڕو کۆمەڵتان پەرتەوازە نەبێت و (دەوڵەت و هێزو پێزتان بەدەم باوە نەڕوات).
بۆیە فەرمووى: هەر کەسێ ویستى ئەم (ئوممەتە) پەرتەوازە بکات و ناکۆکى بخاتە نێوانتانەوە 
(لەکاتێکدا کۆبوون) ئەوە هیچ بیرى لێ مەکەنەوەو (شیر)ى بۆ بخەنە کارەوە، ئیتر هەر کەسێک هەیە.  
لە ڕیوایەتەکەى تردا دەفەرموێ: هەرکەسێک هات (ئێوە کۆبوون لە دەورى تەنها ئەمیرو پێشەوایەکدا)و ویستى دەوڵەت و هێزتان لەت و پەت بکات (وەک چۆن عەسا لەت ئەکرێ) ئەوە بیکوژن و جەنگى لەگەڵ بکەن.!
لە فەرموودەى دووەمدا دەستنیشانى پێشەواى چاک و خراپمان بۆ دەکات، بۆیە دەفەرموێ: پێشەواى (چاک) ئەوانەن خۆشیان بوێن و خۆشتان بوێن و دوعاى خێرتان بۆ بکەن و، دوعاى خێریان بۆ بکەن، (پێشەوا و ئەمیر)ى خراپیش ئەوانەن خەشم و قینتان لێیان بێت و نەفرینیشیان   لێ بکەن و ئەوانیش هەروەها بەرامبەر بە ئێوە.!
وترا ئەى پێغەمبەرى خوا ﷺ ئایا بە (شیر) نەیەین بە وێزەیانا.؟ ئایا بۆمان هەیە سەرپێچیان بکەین؟ فەرمووى: نا، هەتا لەگەڵتان نوێژ بکەن جەنگیان لەگەڵدا مەکەن، وە هەرکات لە – پێشەوا – کانتان کارى ناپەسەندتان بینى، ئەوا ڕق لە کردەوەکانیان هەڵگرن، بەڵام نەکەن سەرپێچیان لێ بکەن و دەستى گوێڕایەڵیان لێ هەڵگرن. 
عن ابى هريرة ﷺ أن رسول الله ﷺ قال: (كانَتْ بَنُو إسْرائِيلَ تَسُوسُهُمُ الأنْبِياءُ، كُلَّما هَلَكَ نَبِيٌّ خَلَفَهُ نَبِيٌّ، وإنَّه لا نَبِيَّ بَعْدِي، وسَيَكونُ خُلَفاءُ فَيَكْثُرُونَ. قالوا: فَما تَأْمُرُنا؟ قالَ: فُوا ببَيْعَةِ الأوَّلِ فالأوَّلِ، أعْطُوهُمْ حَقَّهُمْ؛ فإنَّ اللَّهَ سائِلُهُمْ عَمَّا اسْتَرْعاهُمْ). (صحيح البخاري - كتاب أحاديث الأنبياء، باب ما ذكر عن بني إسرائيل - حديث: ‏3286‏ / صحيح مسلم - كتاب الإمارة، باب الأمر بالوفاء ببيعة الخلفاء - حديث: ‏3518‏).
پێشەوا نەوەوى دەفەرموێ: ئەگەر (بەیعەت) کرا بە پێشەوایەک، دواى پێشەواى یەکەم، ئەوە (بەیعەت)ى یەکەم دامەزراوو درووستە، بەڵام دووەمەکە یاساغەو ناڕەوایە، وە حەرام و قەدەغەیە (وەفا) پێکردنى، ئیتر بزانرێ بە یەکەم یان نا، وە لە دوو شاردا بن، یان تەنها لە شارێکدا، ئەمە ڕاى هاوەڵانمانە لەگەلأ جەماوەرى زانایان، وە زانایان هەموو یەکدەنگن لەوەدا کە درووست نیە لە یەک چەرخدا (بەیعەت) بکرێ بە دوو خەلیفە، ئیتر (دار الاسلام) فراوان بێت یان نا.!
و عن أبي ذر أن رسول الله ﷺ قال: (يا أبا ذَرّ، كيف أنتَ عندَ وُلاةٍ يَستَأثِرونَ عليكَ بهذا الفَيْءِ؟ قال: والذي بعَثَكَ بالحقِّ، أضَعُ سَيْفي على عاتِقي، فأضرِبُ به حتى ألْحَقَكَ، قال: أفلا أدُلُّكَ على ما هو خَيرٌ لكَ من ذلك؟ تَصبِرُ حتى تَلْقاني). (مسند أحمد بن حنبل - مسند الأنصار، حديث أبي ذر الغفاري - حديث: ‏21008‏. قال شعيب الأرنأوط: إسناده ضعيف لجهالة خالد بن وهبان. مطرف: هو ابن طريف، وأبو الجهم: هو سليمان بن الجهم بن أبي الجهم الحارثي الجوزجاني. وضعفه الشيخ الألباني في سنن أبى داوود برقم: 4759.).
بەڵێ.. ئەم دوو فەرموودەیشە لەو فەرموودانەن کە موسوڵمان هەڵدەنێن بۆ یەکیەتیى و برایەتیى و دوورکەوتنەوە لە پەڕەوازەیى و یەخە هەڵتەکاندن لە – بەیعەت و ئەمیر – و ڕووکردنە (ئەمیر)ێکى تر.. تەنانەت بێ پێچ و پەنا پێغەمبەر ﷺ ڕوو دەکاتە (ئەبوو زەڕ): ئاى لەو ڕۆژەى کە کاربەدەستان لە – دەست کەوت – بێ  بەخشتان دەکەن و بۆ خۆیان دادەبڕن.؟! (ئەبوو زەڕ) وتى: سوێندم بەخوا کە تۆى ناردووە بە ڕاستیى – شیـرەکەم – دەنێم بە شانمەوەو تا دەگەمە تۆ داى نانێم.! پێغەمبەر ﷺ فەرمووى: ئەى باشترت پێ نەڵێم.؟! خۆت بگرە تا دەگەیتە من، واتە ئارامت بێ و ددان بگرە بە خۆتا، نەکەى لەگەڵیانا بجەنگێیت.

خوێنەرى بەڕێز: بۆ ئەم مەسەلەیە گەلێک فەرموودە زۆرە، وا دەزانم ئەمانە بەس بن بۆ بەڵگەو شایەتى مەبەستمان.. بێجگە لەمەیش (عبدالقادر عودە) لە کتێبى – التشريع الجنائي للإسلام – بەرگى: (2/ ل: 677) دا، دەڵێت: (ومع أن العدالة شرط من شروط الإمامة، إلا أن االرأي الراجح في المذاهب الأربعة: هو تحريم الخروج على الإمام الفاسق االفاجر ولو كان الخروج للأمر بالمعروف والنهي عن المنكر، لأن الخروج على الإمام يؤدي عادة الى ماهو أنكر مما فيه، وبهذا يمتنع النهي عن المنكر، لأن من شرطه أن لا يؤدي الإنكار الى ما هو أنكر من ذلك الى االفتن وسفك الدماء وبث الفساد واضطراب البلاد وإضلال العباد وتوهين الأمن وهدم النظام، وإذا كانت االقاعدة أن للأمة خلع الإمام وعزله بسبب يوجبه كالفسق إلا أنهم يرون أن لا يعزل اذا استلزم الأعزل فتنة).
واتە هەرچەند دادپەروەرى و – عەدالەت – مەرجە بۆ – پێشەوا-، بەڵام ڕاى پەسەندکراوو هەڵبژێرراو لاى هەر چوار پێشەواکان: ئەبوو حەنیفە، مالیکى، شافیعى، حەنبەل – ئەوەیە کە حەرام و یاساغە یەخە هەڵتەکاندن لە پێشەواى (فاسق)  و (فاجر)، هەر چەندە ببێتە هۆى دەرگا داخستنى فرمان بە چاکەو بەرگرى لە خراپە، چونکە مەرجى ئەم فەرمان بە چاکەو بەرگریکردن لە خراپەیە ئەوەیە کە بەو هۆیەوە ئەو ئیشەیە خراپتر نەبێت، وەک ئەوەى ببێتە هۆى خوێن ڕشتنى بێ تاوان و پاکان.. بەڵێ هەر چەندە پێشەوا دەبێ – عادل – بێت، ئەگینا دەردەکرێ و دوور دەخرێتەوە.. بەڵام کاتى وا هەیە – فیتنە-ى لێ پەیدا دەبێت.

بە کورتى: سەبارەت بە – پێشەوا –ى (فاسق)و (فاجر)و (زاڵم) زانایان بوونەتە سێ دەستەوە:

دەستەیەکیان دەڵێن: یاساغە دەرچوون لە ژێر ڕکێفیانداو، هەر دەبێ بیستن و گوێڕایەڵیمان بۆ وشەیان هەبێت، ئەمانیش بەڵگەیان ئەم فەرموودانەن:

1- (اسْمَعُوا وأَطِيعُوا، وإنِ اسْتُعْمِلَ علَيْكُم عَبْدٌ حَبَشِيٌّ، كَأنَّ رَأْسَهُ زَبِيبَةٌ). (صحيح البخاري - كتاب الأحكام، باب السمع والطاعة للإمام ما لم تكن معصية - حديث: ‏6742‏).
2- (مَن أطاعَنِي فقَدْ أطاعَ اللَّهَ، ومَن عَصانِي فقَدْ عَصَى اللَّهَ، ومَن أطاعَ أمِيرِي فقَدْ أطاعَنِي، ومَن عَصَى أمِيرِي فقَدْ عَصانِي). (صحيح البخاري - كتاب الأحكام، باب قول الله تعالى و أطيعوا الله وأطيعوا الرسول وأولي الأمر - حديث : ‏6737‏/ صحيح مسلم - كتاب الإمارة، باب وجوب طاعة الأمراء في غير معصية - حديث: ‏3506‏).
3- (مَن خَرَجَ مِنَ الطَّاعَةِ، وفارَقَ الجَماعَةَ، ثُمَّ ماتَ ماتَ مِيتَةً جاهِلِيَّةً). (صحيح مسلم - كتاب الإمارة، باب الأمر بلزوم الجماعة عند ظهور الفتن وتحذير الدعاة إلى الكفر - حديث: ‏3525‏).
4- (..إنْ أُمِّرَ علَيْكُم عَبْدٌ مُجَدَّعٌ، حَسِبْتُها قالَتْ: أسْوَدُ، يَقُودُكُمْ بكِتابِ اللهِ، فاسْمَعُوا له وأَطِيعُوا). (صحيح مسلم - كتاب الحج، باب استحباب رمي جمرة العقبة يوم النحر راكبا - حديث: ‏2362‏).

دەستەى دووەم: دەڵێن پێویستە لەسەر موسوڵمانان لە دژى ڕاپەڕن و (سمع) و (طاعة)یان بۆى نەبێ، ئەم فەرموودانەیان کردووە بە بەڵگەى خۆیان:

1- (ما مِن نَبِيّ بَعَثَهُ اللَّهُ في أُمَّةٍ قَبْلِي إلَّا كانَ له مِن أُمَّتِهِ حَوارِيُّونَ، وأَصْحابٌ يَأْخُذُونَ بسُنَّتِهِ ويَقْتَدُونَ بأَمْرِهِ، ثُمَّ إنَّها تَخْلُفُ مِن بَعْدِهِمْ خُلُوفٌ يقولونَ ما لا يَفْعَلُونَ، ويَفْعَلُونَ ما لا يُؤْمَرُونَ، فمَن جاهَدَهُمْ بيَدِهِ فَهو مُؤْمِنٌ، ومَن جاهَدَهُمْ بلِسانِهِ فَهو مُؤْمِنٌ، ومَن جاهَدَهُمْ بقَلْبِهِ فَهو مُؤْمِنٌ، وليسَ وراءَ ذلكَ مِنَ الإيمانِ حَبَّةُ خَرْدَلٍ). (صحيح مسلم - كتاب الإيمان، باب بيان كون النهي عن المنكر من الإيمان - حديث: ‏96‏).
2- (عَلَى المَرْءِ المُسْلِمِ السَّمْعُ والطَّاعَةُ فِيما أحَبَّ وكَرِهَ، إلَّا أنْ يُؤْمَرَ بمَعْصِيَةٍ، فإنْ أُمِرَ بمَعْصِيَةٍ، فلا سَمْعَ ولا طاعَةَ). (صحيح مسلم - كتاب الإمارة، باب وجوب طاعة الأمراء في غير معصية - حديث: ‏3512‏).
3- (..لا طَاعَةَ في مَعْصِيَةٍ، إنَّما الطَّاعَةُ في المَعروفِ). (صحيح البخاري - كتاب أخبار الآحاد، باب ما جاء في إجازة خبر الواحد الصدوق في الأذان والصلاة - حديث: ‏6850‏).
4- (..مَن رَأَى مِنكُم مُنْكَرًا فَلْيُغَيِّرْهُ بيَدِهِ، فإنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَبِلِسانِهِ، فإنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَبِقَلْبِهِ، وذلكَ أضْعَفُ الإيمانِ). (صحيح مسلم - كتاب الإيمان، باب بيان كون النهي عن المنكر من الإيمان - حديث: ‏95‏).

دەستەى سێیەم: ئەندازەیەک ئەم باسە شیتەڵ دەکەن و درێژەى پێ دەدەن، بۆیە دەڵێن: دەست تێوە نەدانى ئەو جۆرە – حاکم – و سەرکردانەو هێشتنەوەیان لەسەر زوڵم و ستەم،  دیارە ئەمەیش – مەفسەدە – و دەرچوونە لە سنوورى لە خوا، وە هەروەها بەرامبەر وەستانیشیان هەر – مەفسەدە – یە، چونکە دەبێتە هۆى ڕژاندنى خوێنى ئەم و ئەو.! پاشان ئێمە چاو دەگێڕین بە هەردوو – مەفسەدە- کەدا، کامیان زیانى کەمتر بوو – ئارام و خۆگرتن لە ژێر ستەمى حاکمەکانا – یان – ڕاپەڕین دژیان – ئەوەیان هەڵدەبژێرین   .
پێشەوا (نەوەوى) لە کتێبى (منهاج)دا دەڵێت: (وتعقد الإمامة بالبيعة، والأصح بيعة أهل الحل والعقد من العلماء والرؤساء ووجوه الناس الذين يتيسر اجتماعهم).

پێشەوایەتی باڵا سێ جۆری هەیە:

1- بە پەیمان و بەیعەت دەبێ، وەک هاوەڵان – خوا لێیان ڕازى بێت – پەیمانیاندا بە ئیمامى (ئەبوبەکر) – خوا لێى ڕازى بێت – جا ڕاى ڕاست و پەسەند ئەوەیە کە ژمارە بە مەرج دانەنراوە، بەڵکو پەیمانى دەستەى – حەل و عەقد – کە زاناو سەرۆک و خەڵکە دیارییەکان، ئەوانەیان بگونجێ ئامادەبوونیان بەسە بۆ دامەزراندن و دانانى ئەو پێشەوایە.! واتە پێویست ناکات ئەو خەڵکە لە ناوچە دوورەکانەوەو بێن و ئامادەى ئەو پەیمانە ببن، وەک – خەتیبى شەربینى و شێخى ئیبنى حەجەر – دەفەرموون، بەڵام ئەوەندە هەیە دەبێ هەستى دیارى کردنیان ببێ، واتە عەوام و نەزان دەسەڵاتى هەڵبژاردنیان نییە، چونکە نازانن کێ زانستى هەیەو کێ نییەتى.!
بەڵێ تەنها دەستەى (حەلل و عەقد) پێویستە ئامادەى دانانى – پێشەوا – بن، ئیتر ئەویش ئەوانەیان ئامادەبوونیان بگونجێ، واتە: ئامادەبوونى تەواوى ئەهلى – حەلل و عەقد – لە ناوچە دوورەکانەوە پێویست ناکات.
2- پێشەوا خۆى جێ نشینێک دیارى دەکات هەر لە ژیانى خۆیدا، وەکو – ئیمامى ئەبوبەکر- عومەرى کوڕى خەتابى دیارى کرد بەم ڕستەیە:

(بسم الله الرحمن الرحيم، هذا ما عهد أبو بكر بن أبي قحافة في آخر عهده بالدنيا خارجًا منها وعند أول عهده بالآخرة داخلاً فيها، حيث يؤمن الكافر ويوقن الفاجر ويصدق الكاذب، إني استخلفت عليكم بعدي عمر بن الخطاب فاسمعوا له وأطيعوا، وإني لم آلُ الله ورسوله ودينه ونفسي وإياكم خيرًا، فإن عدل فذلك ظني به وعلمي فيه، وإن بدَّل فلكل امرئ ما اكتسب، والخير أردت ولا أعلم الغيب: (وَسَيَعْلَمْ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنقَلَبٍ يَنقَلِبُونَ).. پاشان موسوڵمانەکان (اجماع)و کۆیان لەسەر بەست.

ئەگەر پێشەوا کاروبارى – خیلافە –ى سپارد بە کۆمەڵێک، واتە: وتى بە کۆمەڵێک ئێوە لەناو خۆتاندا کەسێکتان دیارى بکەن بۆ – پێشەوایەتى – ئەوە (حوکمى) جێ نشینییەتى بۆ هەیە، پاشان یەکێکیان هەڵدەبژێرن و ڕاى بۆ دەدەن، وە دواى مردنى ئەو، ئەم دیارى دەکرێ، وەک پێشەوا (عومەر) شەش کەسى کرد بە ئەنجومەنى ڕاوێژ (عەلى، زوبەیر، عەبدولڕەحمان، سەعدى کوڕى ئەبى وەقاص، تەڵحە). ئەوانیش ڕایاندا بۆ (عوسمان) خوا لێیان ڕِازى بێت.
3- (وباستيلاء جامع للشروط، وكذا فاسق وجاهل...)   پێشەوایەتى دادەمەزرێت بەزاڵبوونى کەسێک ئەو مەرجانەى پێویستن تیایا ببن بۆ (ئیمامەت) دواى مردنى _پێشەوا_ بۆ ئەوەى کاروبار نەوەستێ و  پشێوى ڕوو نەکاتە ناوچە ئیسلامییەکان.! بەڵام ئەگەر ئەم دوو هەمە زاڵ بوو بەسەر کەسێکداو زیندو بوو.. ئەوە ئەگەر کاتى خۆی = ئەویش بەزۆر لەوى  وەرگرتبوو = ئەوا دادەمەزرێ و دروستە، خۆ ئەگەر – بەیعەت - و پەیمان لە لایەن موسوڵمانانەوە بوو ئەوە ئەم دوو هەمە دانامەزرێ.
مەبەست لە هێنان و نووسینى ئەم دێڕەیەى سەرەوە ئەوەیە کە زانایان دەفەرموون: -پێشەوا – ئیتر هى تەواوى وڵاتە ئیسلامییەکان بێت، یان بۆ ناوچەیەک بێت – هەرکات بە یەکێک لەم سێ خاڵانە بو بوو بە پێشەوا، ئەوە دەبێ –سمع- و- طاعة- مان بۆى هەبێ و دروست نییە دوور کەوتنەوە لێى، تا موسوڵمانان توشی خراپتر نەبن.! هەڵبەتە لە بوارى –الدين النصيحة – دا بەردەوام دەبن لەگەڵیاندا. (..ولأئمة المسلمين..)یان لەبیر ناچێ.

 بەڕێز (مامۆستا سەعید حەوا) خوا لێى خۆشبێت لە کتێبەکەیدا –جند الّلة ثقافة وأخلاقا- دا دەڵێت: پێشەواو ئەمیرى موسڵمانان دواى ئەوە کە کرایە (ئەمیر)، دەگونجێ یەکێک بێت لەم سێ حاڵەتە: 
أ- ستەمکار. ب- فاسق و لە سنوور دەرچوو. ج- پیاوى کارامەو شیاو ناخاتە دام و دەزگاکانەوە.
واتە: بەتەواوى (ئیلتیزام )ى نییە بۆ بەرنامەکەى ئیسلام.! جا ئا لەم بارودۆخەدا تەماشا دەکەین: 
ئەگەر ئەو (پێشەوا)یە ددانى دەنا بە (حاکمیەت)ى خوادا، وە هیچ بەرنامەیەکى ترى نەدەسەلماند، ئەوە ئەو پێشەوایە بە (فاسق)و سنوور دەرچوو دادەنرێ لە تەرازووى ئیسلامدا، سنوورەکەیان نویژە، ئەگەر نوێژیان دەکرد ئەوا ئێمەیش جەنگیان لەگەڵ ناکەین و (سمع)و (طاعة)یشمان بۆیان دەبێ، خۆ ئەگەر ویستیشمان لایان ببەین بەشێوەیەک پشێویی و خوێن ڕیژی درووست نەبێ ئەوە چاکە، بەڵام ئەگەر گوێیان بەنوێژ نە دەدا، ئەوە جەنگیان لەگەڵ دەکەین تا ڕایان دەماڵین و دوریان دەخەینەوە،  ئەگەر نەگونجا دوریان بخەینەوە بە شێوەیەکى لەسەرخۆو دور لە پشێوى، ئەوە هەڵوێستمان بەم جۆرەى لاى خوارەوە دەبێت: 

1- دوورى ئەگرین لە تێکەڵییان و دۆستایەتییان (..أنَّهُ سيَكونُ بَعدي أمراءُ؟ فمَن دخلَ عليهم فصدَّقَهُم بِكَذبِهِم وأعانَهُم على ظُلمِهِم فلَيسَ منِّي ولستُ منهُ وليسَ بواردٍ عليَّ الحوضَ، ومَن لَم يدخل علَيهِم ولم يُعِنهم على ظُلمِهِم ولم يصدِّقهم بِكَذبِهِم فَهوَ منِّي وأَنا منهُ وَهوَ واردٌ عليَّ الحوضَ) (سنن الترمذي الجامع الصحيح - الذبائح، أبواب الفتن عن رسول الله - باب حديث: ‏2237/ وقال: هذا حديث صحيح غريب لا نعرفه من حديث مسعر إلا من هذا الوجه‏، وصححه الألباني في الجامع الصحيح لسنن الترمذي برقم: 2259). واتە: پێغەمبەر ﷺ فەرمووى: بەیەکێک لە هاوەڵانى بەناوى -کەعب-: دەیدەمە دەست خواو لە پەناى خوادا بیت، وە سەبارەت بەو (ئەمیر)و سەرکردانەى دواى من دێن، هەر کەسێک هات و چۆیان بکات و، درۆیان بەڕاست بزانێ و یارمەتیان بدات لەسەر ستەمکارییەکەیان، ئەوە لە من نییەو، منیش لەو نیم، وە لە بەهەشتا نایەتە سەر (حەوز)ـەکەم، ئەو کەسەیش دوورییان لێ بگرێ و یارمەتیان نەدات، ئەوە دێتە لاى من و لە منەو منیش لەوم. 

2- هەمووکات ڕووبەڕوویان دەوەستین بە ئامۆژگاری و، دوورگرتن لێیان: (أيُّ الجهادِ أفضلُ؟ قال: كلمةُ حقٍ عندَ سلطانٍ جائرٍ) (السنن الكبرى للنسائي - كتاب البيعة، فضل من تكلم بحق عند إمام جائر - حديث: ‏7572/ وصححه الألباني في سنن النسائي‏ برقم: 4209).
3- گەمارۆ دانیان بە هەر هۆیەک بگونجێ و بلوێت، بە وتە، بە دوورخستنەوەى مەردم لێیان.. وە هەروەها.

4- بەگرتنە ژێردەستى دام و دەزگا دەوڵەتییەکان لە لایەن پیاوانى شیاوى خۆیەوە.
5- ئامۆژگارى مەردوم تا وردە وردە لە هۆکارەکانى (فەساد) دوور دەکەونەوە.  

خوێنەرى بەڕێز: ئەم چەند سەرنج و تێبینیانە خرانە پێش چاو سەبارەت بە گوێڕایەڵى و بیستنى وتەى (حاکم و سەرۆک و پێشەواو ئەمیر)ـەکان، هیوادارم چاک سەرنجیان بدەیت، تا ڕێزى (بەیعەت)و پەیمانت لابێت و بەشێوەى (شەرعى) نەبێت ملەملێ نەکەیت، تا نەبیتە هۆى (لەتکردنى عەسا)ى موسوڵمانان و بەر ئەو هەڕەشە قورسە بکەوى کە پێغەمبەر بۆى داناوە.! 
ئەڵبەتە - وەک پێشتر وترا- خوا شاهیدە مەبەست تەنها یەکگرتن و یەکڕیزیى و کۆبوونەوەیە لە ژێر سێبەرى یەک پێشەوادا. 

چەند تێبینییەک:

1- داوا لە هەموو موسوڵمانان دەکەین = لەژێر ڕۆشنایى ئەم فەرموودانەدا =  لەهەر شوێنێکدا ببن کۆ ببنەوەو خۆ دوور بگرن لە دەستە دەستەیى و تەنها ئەمیرێک هەڵبژێرن بۆ خۆیان و نەبنە هۆى بەفیڕۆدانى ئەو هەموو وزەیە کە لە برا لاوە کانماندایە، چونکە ئەگەر هەرکەسێک هەستێ و پەلى پێنچ کەس بگرێ و بە ئارەزوو بۆچوونى خۆى پەروەردەیان بکات، یا قسەو باسیان بۆ بکات، سەرئەنجام لە باتى یەکگرتن و کۆکردنەوەى ئەو هەموو وزەیە، پەڕتەوازەیی و جیاوازى پەیدا دەبێت، وە هیچ کەس بڕواى بەکەسى دى نامێنێ بێجگە لەمامۆستاکەى خۆى.!، جا سەرەنجام ئەم وشەیەت بۆ دەمێنێتەوە کە بڵێیت: (انا للە وانا الیە راجعون)، وە داوا لە هەموو گەنجەکانیش دەکەین کە زۆر بەوردى ئەو مامۆستایەى کە لە دووى (دەستە دەستەییە) هەڵسەنگێنن تا بزانن کارەکەى چەند بۆ خودایە، ئینجا خۆیان بدەن بەدەستییەوە. 

2- لەوانەیە لەم نوسینەوە واوەربگیرێ کە: بەهیچ شێوەیەک ڕەوا نەبێت ڕاپەڕین دژ بەکار بەدەست و فەرماندەکانى ئەمرى وڵاتمان.! 

جا بۆ ئەوەى وا وەر نەگیردرێ دەڵێین: پێشەوا (نەوەوى) لە کتێبى (منهاج)دا دەڵێت: (وشروط الإمام كونه مسلما مكلفا حرا ذكرا قريشيا..) خەطيب دەڵێت: (وسادسها: كونه عدلا..). (..مجتهدا شجاعا ذا رأي..). وە (عومەرى کوڕى محمدى نەسەفى) لە (عەقائيد)ـەکەیدا دەڵێت: (ويشترط أن يكون الإمام من أهل الولاية المطلقة الكاملة، سائسا قادرا على تنفيذ الأحكام وحفظ حدود دار الإسلام وإنصاف المظلوم من الظالم) . فەرموودەى ئەم دوو زانایەو بەدەها زاناى دى، لەم بارەیەوە پێناسەى پێشەوامان بۆ دەکەن، تا بە هەموو کەسێک نەوترێت (پێشەوا).!

جا وەک نووسراوە مەرجى یەکەم ئەوەیە دەبێت (پێشەوا) موسوڵمان بێت، واتە: باوەڕى بە تەواوى (حەڵاڵ)و (حەرام)ى خوا ببێ و، تەنها ملکەچى فەرمانەکانى خوا بێت.!

جا ئەگەر چاوێ بگێڕى بە بازاڕى وڵاتە = بەناو= ئیسلامییەکاندا دەبینى هەر لە (ئارەق)ـەوە هەتا شەڕواڵ پیسى و سوو خواردن و تێکەڵى ژن و پیاوو.. هتد. باڵى ڕەشى کێشاوە بەسەر تەواوى گەلدا.!  دیارە (پێشەوا) بڕواى وایە بۆیە بە ڕەواى بینیوە، چونکە دەتوانێ یاساغى بکات، ئەمە شتێکى ئاشکرایەو هەموو کەسێک پێى دەزانێ، خۆ ئەگەر چاوێک بخشێنى بە پڕۆگرامى ئەو (حیزب)و پارتەدا دایان هێناوە، ئەوە دەبینى کە بەهیچ شێوەیەک بڕوایان بە پڕۆگرامیەتى (قورئان)و (فەرموودە) نییە، دەبینى یاساى وڵاتیان پڕکردووە لە یاساى (ئەوروپاو، فەڕەنسەو، ئینگلیز..)، ئیتر چۆن مرۆڤ گومانى بڕوا بۆ ئەوەى بگوترێ کەوابوو = بەپێی ئەم فەرمودانە = (سمع)و (طاعة)یان پێویستە.! خۆ ئەگەر سەیرى مەرجەکانى ترى (پێشەوا) بکەیت دەبینى لە هەموویان بەدەرن  .!
3- نەوەک لەم نووسینەوە واى لێوەربگرن کە هیچ کات درووست نەبێت لابردن و (عزل)ى جێنشین و ڕابەر، با پێکەوە ئەم چەند دێڕە بخوێنینەوە لە کتێبى (ڕامیارى لە ئیسلامدا) ، تا ڕوون ببێتەوە بۆ خوێنەرى ئازیزمان کە (جێنشین) وە نەبێ هیچ کەسێک دەستى نەیگاتێ و نەتوانرێ هیچ بوترێ بەرامبەرى.!

ئایا سەرۆک دەوڵەت لەسەرحوکم لادەبرێ.؟!

گەل و کۆمەڵ دەبێ هەمووکات لەگەڵ پێشەوادا بێت و پشتگیرى بکات، مەگەر ئەوکاتەى لابداو زوڵم و تاوان ئەنجان بدات، ئەوکات دەبێت پەندو ئامۆژگارى بکات و هەوڵ بدات بۆ ڕاستکردنەوەى، خۆ ئەگەر بێ کەڵک بوو و نەهاتەوە سەر ڕێ، پاشان لەسەر کارەکەى دوور دەخرێتەوەو جلوبەرگى جێنشینى لەبەر دادەماڵرێ، چونکە (گەل) کاتى خۆى بۆیە ئەویان هەڵبژارد بۆ پیادەکردنى بەرنامەکەى خودا بوو.! جا هەرکات پیادەى نەکرد، یان خۆى بوو بەگرێ و قۆرت بۆ پیادەکردنى، ئەوە دەبێ لە کارەکەى لاببرێ و یەکێکى تر بخرێتە جێگەکەیەوە.! دەستەى زانایانیش هەموویان یەکدەنگن لەسەر بنەماى (لابردنى خەلیفە) ئەگەر کارێکى کرد لەگەڵ بەرنامەى خوادا نەگونجا.! ئەمەیش باقەیەکە لە وتەکانیان:

1- ماوەردى دەڵێت: دوو شت دەبێتە هۆى لابردنى پێشەوا، یەکەم: برینداربوونى دادگەرى، واتە: فاسق بوونییەتى، بەم شێوەیە دواى ئارەزوواتى خۆى بکەوێ و گوێ بە بەرنامەى خوا نەدات. دووەم: ناتەواو بوونى لاشەیەتى بە جۆرێک نەتوانێت ئیشەکەى جێبەجێ بکات.
ئیمامى شافیعى (خواى لێى ڕازى بێت) دەفەرموێت: پێشەوا بە هۆى (فاسق)و ستەمییەوە لە پێشەوایەتى دەکەوێ، هەروەک هەموو قازى و سەرکردەیەکیش لاەدەبرێت بەو هۆیەوە.  .
2- جووەینى نیسابوریى دەڵێت: (بێ هۆو تاوان درووست نییە ئیمام لا ببرێت، بەڵام هەرکات لایداو تاوانى کردو لە سیفەتى ئیمامەت لایدا، ئەوە لاچوونى لەسەر حوکم – بێ لابردنى بە هێز – گونجاوە با کۆمەڵیش حوکم نەکات).
3- باقیلانى دەڵێت: (ئەگەر کەسێک بڵێت هۆى لابردنى ئیمام – لاى ئێوە – چییە.؟ دەڵێین: هۆى لابردنى پێشەوا زۆرە، وەک: لە زنجیرەى ئیسلام دەرچێت، نوێژ نەکات، سامانى خەڵکى داگیر بکات، (حدود)ى خوا وەک حەدى زیناو دزى و پیاو کوشتن و ...هتد.، جێبەجێ نەکات.  .
4- شەهرستانى دەڵێت: ئەگەر پێشەوا – دواى ئەوە کراوە بە پێشەوا – نەفامى و ستەم و گومڕایى و کوفرى لێوە دەرکەوت، ئەوە لە ئیمامەت دائەماڵرێ (بێ ئەوەى هیچ کەسێک لاى ببات)، یان خۆمان لاى دەبەین. .
5- ئیمامى غەزالى دەفەرموێت: سەرۆک دەوڵەتى ستەمکار دەبێت دەست لە (ویلایەتەکەى) هەڵگرێ،
چونکە ستەمکارە، یان خۆى لاچووەو بە کەڵکى حوکم کردن نایەت، یان پێویستە لابردنى.. وە ئەو جۆرە پێشەوایە بێگومان سوڵتان و پێشەوا نییە.  .
ئەمانەو هەندێ تر زاناى وریاو تێگەیشتوو هەموویان ڕایان وایە هەرکات سەرۆک دەوڵەت بەپێى نەخشەى ئیسلام نەجوڵایەوە، ئەوە بێ ئەوەى موسڵمانان لاى ببەن، خۆى لەسەر حوکم  لائەچێ و هەرچیش بکات ناپەسەندە، وە یان پێویستە لەسەریان هەوڵ بدەن بۆ لابردنى و (عەزل)ى بکەن، وە دەڵێن: ئەگەر ڕێکوپێک بوو بەڵام نەیدەزانى بە گوێرەى (کات) حوکمەتەکەى ببات بە ڕێوە، لەو کاتەیشدا هەر لادەبرێت.

خوێنەری بەڕێز:

بەپێی ئەو خاڵانەى سەرەوە ڕۆشن بوویەوە کە سەرۆک دەوڵەت هەرکات لایدا، پێویستە گەل و کۆمەڵ لاى ببات، بەڵام با بزانین چۆن لای ببات و کەى لاى ببات.؟ ئاشکرایە ئەمەیش بەشێکە لە فەرمان دان بەچاکەو بەرگریکردن لە خراپە، بۆ ئەمەیش زانایان یاسایان داناوە: (نابێ لەلابردنى کارە ناپەسەندە (مونکەر)ـەکەدا خراپتر لەو پەیدا ببێت).  هەرکات سەرۆک دەوڵەت لایدا، ئەوە ماناى ئەوە نییە کە لابردنەکەى واجیب و پێویستەو موسوڵمانان شیرى بۆ هەڵگرن.! بەڵکو دەبێ تەماشاى سەرەنجام و دواکەى بکرێ، ئەگەر لاببرێ و لەمەوە موسوڵمانان توشى زیانێکى گەورەتر نابن لەوەى کە بمێنێتەوە، ئەوە دەبێ لاببرێ! خۆ ئەگەر لابردنەکەى نەگونجاو بوو، یان دەگونجا، بەڵام موسوڵمانەکان تووشى زیانێکى گەورەو قورستر دەبوون  لەمانەوەکەى، ئەوە =لەم کاتەدا= لانەبردنەکەى باشترە. ، واتە: ئەگەر لابردنەکەى ئەبوو بەهۆى تیاچوونى کۆمەڵە موسوڵمانێک، وە یا خوێنێکى زۆرى تیا دەڕژا، ئەوا باش وایە شۆڕش نەکرێ و هەروا بمێنێتەوە تا هەلێک وە دەست دەخرێ. 

بەڕێز مامۆستا (عبدالقادر عودە) دەفەرموێت: بۆ لابردنى خەلیفە لە حوکم – لە کاتێکدا فیتنەى لێ پەیدا ببێت – سێ ڕا هەیە:

یەکەم: هەرکات (سەرۆک) کارێکى ناپەسەندى کرد کە لەگەڵ بەرنامەى ئیسلامدا نەگونجا، وەک: عارەق خواردنەوەو بەرتیل و پێشێلکردنى مافى چینێک، ئەوە پێویستە لەلایەن موسوڵمانانەوە هەوڵ بدرێ لە کورسى (حوکم) دوور بخرێتەوە، با سەریش بکێشێ بۆ  فیتنەو ئازارى موسڵمانان.!
دواى ئەمە ڕاى دووەم و سێیەمیش باس دەکات، ئینجا دەفەرموێت: (ئێمە بەلامانەوە وایە ڕاى یەکەم ڕاستترو گونجاو ترە لەگەڵ (ڕۆح)ى ئیسلامدا لەچاو ڕاى دووەم و سێیەمدا کە دەڵێن: ئەگەر لە لابردنى (جێنشین)دا فیتنەى لێ درووست دەبوو، لێى بێدەنگ بین باشترە.!!
چونکە لابردنى (سەرۆک)ى خراپکارو خوێنڕێژ، لە ڕاستییدا (ئیصلاح)و ڕاستکردنەوەى بارى خراپ و چەوتى کۆمەڵگەیە، ئەم کارە نە فیتنەیە (وەک ڕاکانى تر دەڵێن)، وە ئەگەر ڕاستیت دەوێ مل ڕاکێشان بۆ حوکم و دەسەڵاتى پیاو خراپ (فیتنە)یە.!
بەڵگەى دەستەى دووەم و سێهەم ئەو فەرموودانەیە کە پێغەمبەر ﷺ داوا دەکات لە موسوڵمانان تەنها (بستێک)یش لە کۆمەڵى موسوڵمانان دوور نەکەونەوەو نەچن بە گژ پێشەواو خەلیفەکانیاندا، وەک:
أ - (مَن رَأَى مِن أمِيرِهِ شيئًا يَكْرَهُهُ فَلْيَصْبِرْ، فإنَّه مَن فارَقَ الجَماعَةَ شِبْرًا، فَماتَ، فَمِيتَةٌ جاهِلِيَّةٌ). (صحيح مسلم - كتاب الإمارة، باب الأمر بلزوم الجماعة عند ظهور الفتن وتحذير الدعاة إلى الكفر - حديث: ‏3527‏).
ب - (بَايَعَنَا علَى السَّمْعِ وَالطَّاعَةِ في مَنْشَطِنَا وَمَكْرَهِنَا، وَعُسْرِنَا وَيُسْرِنَا، وَأَثَرَةٍ عَلَيْنَا، وَأَنْ لا نُنَازِعَ الأمْرَ أَهْلَهُ، قالَ: إلَّا أَنْ تَرَوْا كُفْرًا بَوَاحًا عِنْدَكُمْ مِنَ اللهِ فيه بُرْهَانٌ). (صحيح مسلم - كتاب الإمارة، باب وجوب طاعة الأمراء في غير معصية - حديث: ‏3516‏).
(ئیبنى حەزم) دەفەرموێت: زۆربەى زاناکان (فەهمى) ماناى ئەم فەرموودانەیان - وەک خۆیان نەکردووە -، لە ڕاستییدا پێویستە لەسەر موسوڵمانان قسە لەگەڵ ئیمام و پێشەوا بکەن هەرکات ستەمى لێ وەشایەوە، وە دەبێت رێگرى لێ بکەن، جا ئەگەر گەڕایەوە ئەوە باشە، ئەگینا دەبێت لاببرێت. .  

ئایا حاکم دەتوانێت دەست لە کارەکەی بکێشێتەوە.؟

بەڵێ، لە ڕژێمى ڕامیاریى ئیسلامدا جێنشین بۆى هەیە (استعفاء) بنووسێ و دەست لە حوکمەکەى هەڵگرێ و بیسپێرێتەوە بە (کۆمەڵ)، وەک دەستەى زاناکان ئاماژە دەکەن بەم مەبەستە:

1- ماوەردى دەفەرموێ: پێشەوا بۆى هەیە داواى خۆ داماڵًین بکات لە ئیمامەت  .
2- جووەینى نیسابووریى دەفەرموێ: پێشەوا ڕەوایە بێ هۆ خۆى دابڕنێت لە حوکم  . 
لە سەردەمى پێشەوا (ئەبووبەکر)دا ئەمە ڕوویدا: (کاتێک بەیعەت کرا بە ئەبووبەکر سێ ڕۆژ مایەوە، لەو ماوەیەدا داواى لە خەڵک دەکرد کە داواى لێ بکەن لە کارەکەى دابەزێ و دەیوت: (داواى هەڵوەشاندنەوەى ئەم پەیمانەتان لێ دەکەم، یا کەسێک هەیە پێى ناخۆش بێت، ڕق و خەشمى ببێت لەم کارەى منە.؟) ئەبووبەکر داواى کرد لە (کۆمەڵ) بۆ لابردنى خۆیى و هیچ کەسێکیش دەمە دەمێى نەکرد.! ئەوانیش ئەوەبوو داواکەى ئەویان خستە پشت گوێ و (ڕەفز)یان کرد، دەى ئەگەر (استعفاء) درووست نەبووایە ئەبووبەکر داواى نەدەکردو هاوەڵەکانیش ملە ملێیان دەکرد، بێجگە لەمەیش ئیمامى (حەسەن)ى کوڕى ئیمامى (عەلى) لە (خیلافە) خۆى داڕنى لە سەردەمى (یەزید)دا. .

ئایا سەرۆکایەتی ماوەی بۆ هەیە.؟

بەڵێ، کاتێ کۆمەڵ جێنشینیان هەڵبژاردو ئەویش بەپێى بەرنامەى ئیسلام دەجوڵایەوە، ئەوە هیچ ڕێگەیەک نییە بۆ لابردنى، چونکە کاتى خۆى بۆ ئەوە هێنراوە بەپێى قورئان و سوننەت حوکم بکات، جا کە ئێستا وا بێت ئەبێ بێ هۆ بۆچى لاببرێت.؟ بەڵام لەگەڵ ئەمەیشدا لە کاتى (بەیعەت)ـەکەدا ڕەوایە (کۆمەڵ) لەگەڵ حاکمدا یەککەون لەسەر دیاریکردنى ماوەیەک بۆ (ئیمامەت).! لەولایەشەوە جێنشین (وەکیل)ى کۆمەڵە، کەوابوو کۆمەڵ (ئەسڵ)ـە، دەى (ئەسڵ) بۆى هەیە ماوەى وەکالەت دیارى بکات.
بێجگە لەمەیش زانایان بەلایانەوە ڕەوایە پێشەوا - هەرکات ئارەزووى بوو - خۆى دابڕنێت لە ئیمامەت.! کەوابوو بۆیشى هەیە هەر لە سەرەتاوە لە کاتى (بەیعەت)ــەکەدا ڕێک بکەون لەسەر دیارى کردنى ماوەیەک.
لە فەرموودەیەکى پێغەمبەریشدا ﷺ هاتووە: (المسلِمونَ عند شروطِهم، إلَّا شرطًا أحلَّ حرامًا أو حرَّمَ حلالًا)  . موسوڵمانان بەپێى مەرجەکانیان دەجوڵێنەوە، سا مەگەر مەرجێک بێت (حەرام)ێک حەڵاڵ بکات، یان حەڵاڵێک حەرام بکات.

لەکۆتاییدا دەڵێم:

(وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَا تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِيحُكُمْ وَاصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ). 8/46.
(يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا). 4/59. 

سەرچاوەکان: القران الكريم، دليل الفالحين، شرح رياض الصالحين، تاج الأصول، شرح النووي على صحيح مسلم، تحفة المحتاج، شرح العقائدة الطحاوية، شرح العقائد النسفية، مغني المحتاج. 
وە هەندێ سەرچاوەى تر.

لە رەبیعی دووەمی ساڵی 1410ی کۆچی نووسراوە لە ئۆردوگای (دزڵی) پەنابەرانی کوردانی عێراق. لە ئێران.
 

ئەحمەد كاكه مەحموود 

والله تعالى أعلم.