زانایان دەربارەى بوون و حەقیقەت و ڕاستیى سیحر، چەند قسەیەکیان هەیە:

١- هەندێکیان دەڵێن: سیحر شتێکەو حەقیقەتێکى هەیە، دەشتوانێ بەواقیعى و بە بەرچاوى بینەرەوە ڕۆڵى خۆى ببینێ و، بۆیشى هەیە لە حاڵەتێکەوە بۆحاڵەتێکى دى هەرشتێ بگوڕێ.

٢- هەندێکى دى پێچەوانەى راى ئەوانەن، وەک ئیمامى (ئیبن جەریر) -ڕەحمەتى خواى لێ بێ- کە دەڵێ: ناڕێکیى و جیاوازى لە پێناسە کردنى (سیحر)دا زۆر زۆرە، هەندێک لە زانایان دەڵێن: سیحر کۆمەڵێک فڕوفێڵ و چەواشەگەریی و خیدعەیە ساحیر بەسەلیقەى خۆى وادەکا لە سیحرلێکراوەکە، تا وابزانێ کە ئەوەى ئەیکات حەقیقەتەو بنەڕەتێکى هەیە، وەک کەسێک لە دوورەوە (سەراب) تراویلکەیەک دەبینێ و بۆخۆى وادەزانێ ئاوە، کەچى کاتێک لێى نزیک دەبێتەوە، ئەوجا دەزانێ ئاو نیە. هەندێکى دى دەڵێن: ساحیر دەتوانێ تەنانەت ئینسانیش بکاتە گوێدرێژ!!، یان ئینسان و گوێدریژ بگۆڕێ بەشتێکى دى، دواتریش زاناى پایەبەرز (لالەکائى) دەڵێ: ئەگەر نەیتوانیبا ئەم جۆرە شتانە بکات، هەرگیز نەیشیدەتوانى جیاوازى بخاتە نێوان ژن و مێردەوە، کەوابوو دەشتوانێ چۆلەکە بکات بە مرۆڤ یا.. هتد، (ئیبن قەیم)یش (ڕەحمەتى خواى لێبى) لە تەفسیرى سوورەتى (فلق) دەڵێ: ئەم ئایەتەى: [ومن شر النفاثات فى العقد] و ئەو فەرموودەیەش خاتوو عائیشە- رەزاى خواى لێبێ- دەگێڕێتەوە کە: سیحر لە پێغەمبەرى خوا  -صلى الله عليه وسلم- کرا، ئەمانە هەردووکیان بەڵگەن لەسەر ئەوە کە سیحر هەیەو راستە. بەهەرحاڵ ئەهلى (تەفسیر)و (حەدیس) هەردوولا دەڵێن: ئەو ریوایەتانەى کە لە هاوەڵان و سەلەفەوە هاتوون بەڵگەن لەسەر ئەوە کە سیحر حقیقەتى هەیە، وە ئەو ئایەتەش کە خواى گەورە دەفەرموێ: [فيتعلمون منهما ما يفرقون به بين المرء وزوجه] دیسانەوە هەرئەوە دەسەلمێنێ کە سیحر لە تێکدانى پەیوەندى ژن ومێردا کاریگەریى خۆى هەیەو، وە بێجگە لەمانەش فەرموودەى راست و دروستیش هەیە کە پێغەمبەرى خوا  -صلى الله عليه وسلم- سیحرى لێکراوە. جەماوەرى زانایانیش لەسەر ئەوەن کە: سیحر کاریگەریى خۆى هەیە. بۆ نموونە ئیمامى نەوەوى (ڕەحمەتى خواى لێبى) لە شەرحى (موسلیم)دا دەڵێ: (والصحيح أن له حقيقة وبه قطع الجمهور وعليه عامة العلماء، ويدل عليه الكتاب والسنة المشهورة)، واتە: وتەى ڕاست ئەوەیە کە: بەڕاستى سیحر ڕاستیەو کۆڕاى فوقەهاو زانایان یەکدەنگن لەسەرى، وە بە بەڵگەى قورئان و سووننەت ئەوە سەلمێنراوە.  بەڵام هەر (نەوەوى) خۆى دەڵێ: ئەو ڕاوبۆچوونە کە دەڵێ: ساحیر دەتوانێ ئینسان بگۆڕێ بە غەیرى خۆى لە واقیعەوە زۆر دوورە، ئیتر خواى گەوەریش باشتر دەزانێ. (ئیبن حەزم)یش -ڕەحمەتى خواى لێبێ- دەڵێ: (وذهب أهل الحق إلى أنه لا يقلب أحدا عينا ولا يحيل طبيعة إلا الله عزوجل لأنبيائه فقط). واتە: ئەهلى حەق و ڕاستى لەسەر ئەوەن کە ساحیر ناتوانێ مرۆڤ بگۆڕێ بە غەیرى خۆی، وە ناتوانێ هیچ جۆرە سرووشتێک بگۆڕێ مەگەر تەنها خودا بۆ پەیامبەرانى خۆی بگۆڕێت. (ئیبن حەجەر) یش- رەحمەتى خواى لێبێ- دەڵێ: شتێ کە جێگەى قسەوباس بێت ئەوەیە کە ئایا ساحیر دەتوانێ شتێک لە حاڵەتێکەوە بۆ حاڵەتێکى دیکە بگۆڕێ ؟ پاشان دەڵێ: جەماوەرى زانایان لەسەر ئەوەن کە سیحر راستەو حەقیقەتێکى هەیەو کاریگەریى خۆیشى هەیە، بەڵام ناتوانێ هیچ شتێک لەحاڵەتێکەوە بۆ حاڵەتێکى دى بگۆڕێ، خوایش باشتر دەزانێ. دەبێ ئەوەش بزانین کە سیحر یەکێکە لە گوناهە زۆر گەورەکان و دەبێ مۆسڵمان زۆر خۆى لێ بپارێزێ، هەروەکو لە (صەحیح)ـى موسلیم و بوخاریى)دا هاتووە، وەئیمامى (عومەرو، ئیمامى عوسمان و، جندوب و، خاتوو عایشەو، خاتوو حەفصە)یش- خوایان لێ ڕازى بێ- لەسەر ئەوەن کە دەبێ ساحیر بکوژرێ. لەکتێبەکەى ئیمامى (ترمزى)یشدا هاتووە کە پێغەمبەرى خوا  -صلى الله عليه وسلم- فەرموویەتى: ((حَدُ السَاحِرِ ضَرْبَةٌ بالسَيْف)) سنن الترمذي الجامع الصحيح، أبواب الجنائز عن رسول الله، أبواب الحدود عن رسول الله، باب ما جاء في حد الساحر، حديث: ‏١٤١٩‏. واتە: تۆڵەى ساحیر بریتیە لە کوشتنى بە شمشێر. جا ئەم فەرموودە هەرچەندە (ضعيف الإسناد)ـە، بەڵام ئیمامى (زەهەبی) دەڵێ: (والصحيح أنه موقوف على جندب بن عبدالله). (وضعفه الألباني في الجامع الصحيح لسنن الترمذي ١٤٦٠). سەبارەت بە حوکمى ساحیریش ئیمامى (ئەحمەد) و ئیمامى (مالیک) - رەحمەتى خوایان لێ بێ- دەڵێن: دەبێ ساحیر بکوژرێ، بەڵام ئیمامى ئەحمەد ئەم قسەیەش دەکاو دەڵێ: ئەگەر ساحیرەکە لە (أهل الذمة) بوو، ئەوە ناکوژرێ، بەڵگەشى ئەو فەرموودە صەحیحەیە کە (لبيد بن الأعصم)ـى یەهوودى سیحرى لە پێغەمبەرى خوا کردو  -صلى الله عليه وسلم- نەشیکوشت، بەڵام ئیمامى شافیعى و ئیمامى ئەبوحەنیفە- ڕەحمەتى خوایان لێبێ- دەڵێن: ساحیر ناکوژرێت، جا لە هەر میللەتێک بێت (أهل الذمة) بێ یان نا.. بەڵگەشیان ئەوەیە کەپێغەمبەر  -صلى الله عليه وسلم- کاتێ ساحیرەکە سیحرى لێکرد نەیکوشت، خوایش باشتر دەزانێت. منیش دەڵێم: حوکمەکە دەدرێتە دەستى ئەمیرو ڕابەرى دەستەى زانایانى سەردەم، ئەگەر ئەوان کوشتنیان پێ باش بوو، ئەوە دەکوژرێ، ئەگینا ئازاد دەکرێ (والله أعلم). [وَلَبِئْسَ مَا شَرَوْا بِهِ أَنفُسَهُمْ ۚ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ ] بەڕاستیى ئەگەر تێگەیشتبان ئەو شتەى کە ئەوان خۆیانیان پێ فرۆشت، دەیانزانى چ کارێکى زۆر خراپ و ناپەسەند بوو. 

ڕێنماییەکانى ئایەتى (١٠٢)ی بەقەرە:

١) دژایەتى قورئان و سوننەت، لەبەر ئەوە کەکارى خراپ و فەسادو ستەمکارییان حەرامکردووە، سەرەڕاى کافر بوون، دەرگاى هەموو باتڵ و دزێوییەکیش لە مرۆڤ دەکاتەوەو، قورئانیان لا بچوک دەبێتەوە، پەنا بەیاسا دەستکردەکان دەبەن و، بازاڕى بیدعەچییەکان گەرم دەکەن و، بەخۆشیان نازانن چ دەکەن؟!.  
٢) گشت قازانج و زیانێک هەر بەدەستى خوایە.     
٣) فێربوونى سیحرو بەکارهێنانی هەردوو کارێکى حەرامن، وەک (ئەبو حەنیفە، مالیک، ئەحمەد) –خوا لێیان رازى بێ- ئەڵێن، بەڵام هەندێ لەهاوڕێیانى ئەبوحەنیفە دەڵێن: فێربوونى سیحر بۆ خۆپاراستن، نەحەرامە و، نەکوفرە.

سەرچاوەى بابەت: تەفسیری ڕامان لە نووسينى شێخ ئەحمەد كاكه مەحموود