دەبێ هەموو قۆناغێکى موسڵمانان هەڵسەنگێنرێ.!

الحمدلله رب العالمين، والصلاة والسلام على رسوله الأمين.

هەرکەسێک تۆزقاڵەیەک سەرنجى دەوڵەت و حیزب و گروپ و تەنانەت خێڵ و هۆزەکانى دابێ، دەزانێ کە کۆمەڵێک دەستورو یاساى تایبەت بە خۆیانەوە هەیە، وە سنورو بڕەیەکیان دیارى کردووە بۆ بەرگریى و دیفاع لە مانەوەى خۆیان، ئەگینا بە درێژایى زەمان، هەر ساڵەى، هەر مانگەى، هەر ڕۆژەى شتێکى لێ ئەقرتێنرێ و بە ژێر پێى ئەم و ئەوەوە دەڕوات و تۆزى بە با دەدرێت، ئەوەیش مافێکى یاسایییە کە هەر کەسە پەلە قاژە بکات بۆ مانەوەى خۆى.. جا لەم سۆنگەیەوە دەڵێین: (مەنهەج) و دەستورێک وەک - ئیسلام کە هەدیەو بەخششى خوایە بۆ کۆمەڵى سەر زەویى، وە گشتگیریشە بۆ هەموو جێگاو وڵات و گەلێک - دیارە دەبێ چاکترو باشتر مافى ئەوەى هەبێت کە یاسا بنەماو بنچینەییەکانى خۆى ڕا بگرێ و، قبوڵ نەکا کە ئامێتەى شتى تر بکرێ، بۆ ئەوەى کەسێتى خۆى بپارێزێ، واتە: سیاسەت و کۆمەڵایەتیى و، هێزو دارایى و پەروەردەو پێگەیاندن و تێگەیاندن و زانست و زانیاریى و پیشەسازیى و داهێنان و جل و بەرگ و کڕین و فرۆشتن و مەجلیس و پەرلەمان و وەزارەت و هەموو دەزگایەکى دیکەى خۆى تا بکرێ و بگونجێ تێکەڵ بە کاروبارى کەسى تر نەکات، خۆ ئەگەر دەسەڵات و ئیمکانیاتى خاوەن سنوور بوو، ئەوە بۆ ئەوەى ئەو بونەى کە هەر چەندە کەمیش بێ تیا نەچێ و بمێنێتەوە، وە لەڕێى ئەو سیاسەتە شەرعییەوە کە پێشەواو زانایان و خەمخۆرانى ئیسلام دەست نیشانیان کردووە دەبێت خۆى بپارێزێ، زانایان چەندە جوان پێناسەى سیاسەتى شەرعییان کردووە:

1) شێخ عبدالوهاب خلاف دەڵێ: (هي تدبير الشؤون العامة للدولة الاسلامية بما يكفل تحقيق المصالح ودفع المضار مما لايتعدى حدود الشريعة واصولها الكلية وان لم يتفق واقوال الأئمة المجتهدين) واتە: سیاسەتى شەرعیى بریتیە لە دانانى نەخشەو پلان بۆ کاروبارى گشتى دەوڵەتى ئیسلامیى، بە شێوەیەک ببێتە دە سەبەرى دەست خستنى (مصالح) و بەرژەوەندیى و لابردن و پاڵنان بە هەر زیان و گیرو گرفتێکەوە بێتە سەر ڕێى موسوڵمانان، بەڵام لە چوار چێوەى شەریعەت و بنەما بنچینەییەکانى ئەو دەر نەچێ، ئەگەرچى ئەو شێوە چارە سەرەش لەگەڵ ڕاو بۆچوونى پێشەوا موجتەهیدەکانیشدا ڕێک نەبێ.

2) کتێبى (فقه السيرة) دەڵێ: (خضوع حالات الغزو والمعاهدات والصلح بين المسلمين وغيرهم لما يسمى بالسياسة الشرعية، وما يسميه بعضهم ب(حكم الامامة) وبيان ذلك: ان مشروعية فرض الجهاد من حيث الاصل حكم تبليغي لا يخضع لاي نسخ او تبديل، كما ان أصل مشروعية الصلح والمعاهدات ثابت لايجوز ابطاله واجتثاثه من الاحكام الشرعية الاسلامية...) واتە: حاڵەت و قۆناغەکانى جەنگ و ڕێکەوتننامەو پەیمان و صوڵح و سازش لە نێوان موسوڵمان و نا موسوڵماندا بەپێى سیاسەى شەرعییە، وە یا بڵێین: بەپێى بڕیارى (ئەمیر)و پێشەوایە.. واتە: فەرزیەتى جیهاد لە بنەڕەتا بڕیارێکى ڕاگەیەنراوەو، جارێکى تر قبوڵى هیچ ئاڵوو گۆڕو هەڵوەشاندنەوەیەک ناکاو دەبێ تاڕۆژى قیامەت ببێ، هەر وەکو ڕەوادانى (صوڵح )و (معاهدات) چەسپێنراوەو نابێ بەهیچ شێوەیەک هەڵوەشێنرێتەوەو بسڕێتەوە تا ڕۆژى دوایى، بە واتایەکى دى کە بڵێین: (جیهاد)و (صوڵح) دوو بنەماى ددان پیانراون، هیچ دەسەڵاتێک ناتوانێ یەکێکیان یان هەردوکیان (نەفى ) بکا، وەک جیهاد تا ڕۆژى قیامەت و بەرێ بەردەوامە، هەروەهایش صوڵحیش تادونیا دونیابێ هەر دەمێنێ، بەڵام بۆ وردەکارییەکانى شێوەى جیاجیاى ئەو صوڵحە دەبێ کات و شوێن و بارودۆخى موسوڵمانان بەرامبەر بەدوژمنانیان ڕەچاو بکرێ، ئەویش دەخرێتە بەردەستى ئەمیرو پێشەوایەکى زاناى وردى حەکیمى دادگەرى ئاییندارى سیاسیى ئەو سەردەمە، پاشان ئەویش کۆڕى ئەنجومەنى ناوچەکە لە زاناو داناو سیاسیى کۆ دەکاتەوەو مەشۆرەتیان پێ دەکات، جا ئەگەر پاش لێکۆڵینەوەو توێژینەوەیەکى قوڵ،  وا بە چاک زانرا کە بە هێزى سەربازى لەو کاتەدا ڕوو بەڕووى دوژمن نەبنەوە، ئەوە دەتوانێ لە جیهادو ڕووبەڕوبوونەوەوە بگوێزرێتەوە بۆ صوڵح و ڕێککەوتن، لە ژێر ڕۆشنایى دەقە شەرعییەکاندا، تا بەڵکو خوا کاتێکى شیاوو گونجاو تر دەڕەخسێنێ بۆ ڕووبەرو بوونەوە.. دەبێ موسوڵمانان لە هەموو سەردەمێکا ئیسلام بپارێزن لەهەر پیلان و فرت و فێڵێکى دوژمن، جارێ بە جیهاد، جارێ بە ئاشتیى ئەگەر جیهاد دەستى نەداو بەرژەوەندیى هەر لە ڕێکەوتندا دەبینرایەوە، پێغەمبەر ﷺ بەشێکى زۆرى لە جموجوڵەکانى خۆى لە ژێر (السياسة الشرعية) دابوو، لەو ڕوووەوە بوو کە ئیمام و سەرۆکى دەوڵەت بوو، بۆیە بە هەر شێوەیەک بۆى بلوابا ئایینەکەى خواى نەدەوەستان، تا بەجیهاد تا بە نامەناردن، تا بەپێشوازى کردن و کۆبوونەوە لەگەڵ لایەنە سیاسیەکان و دەسەڵاتدارانى ئەو سەردەمە..

خوێنەرى بەڕێز! ئەگەر ڕاستت دەوێ هەر لەو پرسیارانەى لە کۆتایى هەڵسەنگاندنى ئایەتەکەدا: (وقد نزل عليكم فى الكتاب..)دا لە بابەتى بەریندا هاتبوو، قابیلى جەنگ و لەشکر کەشى بوو، بەڵام هەروەک (ئیبن تەیمیە) لە فەتواکەیدا دەڵێ :(إن الأمر بقتال الطائفة الباغية مشروطة بالقدرة والامكان، فقد تكون المصلحة المشروعة أحيانا هى التآلف بالمال والمسالمة والمعاهدة، كما فعله النبي ﷺ غير مرة، والإمام إذ اعتقد وجود القدرة ولم تكن حاصلة كان الترك في نفس الامر أصلح) واتە: فەرمان بەجەنگ هاتن لەگەڵ دەستەى باغیەدا هاوکاتە بە تواناو دەسەڵاتەوە، چونکە وە نەبێ جەنگى ئەمانە لە جەنگى هاوبەش دانەران و کافران باشتربێ، جا خۆ ئاشکرایە کە جیهادو بەجەنگ هاتن لەگەڵ هاوبەش دانەران و بێ بڕوایاندا بەستراوە بە تواناو هێزو دەسەڵاتەوە، گەلێ جاریش بەرژەوەندى لە هۆگریى و پێکەوە ژیان و ڕێکەوتندا دەبێ، وەکو پێغەمبەر ﷺ چەند جارێ کردى، وە ئەگەر پێشەوا پێى وابوو دەسەڵاتى جیهاد هەیە کەچى وانەبوو، ئەوە چاوەڕوانى چاکترە. هەزار ڕەحمەت لەو فەقیهەى کە دەزانێ لەگەڵ ئایەت و فەرمودەکاندا چۆن ڕەفتار بکات، وەک شیخ الاسلام لە کتێبى (الصارم المسلول) ڕووپەڕى (238)دا دەڵێ :( فحيث ما كان للمنافق ظهور وتخاف من إقامة الحد عليه فتنة اكبر من بقائه عملنا بآية: (دع أذاهم) كما انه حيث عجزنا عن جهاد الكف عنهم واصفح، وحيث ما حصل القوة والعز خوطبنا بقوله: (جاهد الكفار والمنافقين) واتە: لە هەر جێگایەکدا دەسەڵاتى (مونافق) دەرکەوت، جا دەترساى کە ئەگەر یاساى خواى بەسەرا بدەیت فیتنەو وەیشوومەى  گەورە ترى لێ بوەشێتەوە ئەوە ڕووى لێ وەر دەگێڕن و بە ئایەتى :(ودع أذاهم) کار دەکەین و جارێ چاوى لێ دادەخەین، هەر وەکو چۆن ئەگەر بێ توانا بوین بەرامبەر جیهادى کافران بە چەک، پشتیان لێ هەڵ ئەکەین و بە ئایەتى: (کەف و ڕوو لێ وەرچەرخان) کار دەکەین، کاتێکیش هێزو ئیمکانیات وە دەستکەوت بە ئایەتى: (جاهد الکفار والمنافقین ) ڕەفتار دەکەین.

3) (شەیخى سيوطى) لە کتێبى (الإتقان) بەرگى (2) لاپەڕە (21)دا دەڵێ:(خرج من الآيات التي أوردها الكثيرون الجم الغفير مع آيات الصفح والعف، ان قلنا: ان آية السيف لم تنسخها وبقى مما يصلح لذلك عدد يسير، وآيات الأمر بالقتال من المنشأ بمعنى: ان كل أمر ورد يجب امتثاله فى وقت لعله تقتضي ذلك الحكم الى أن يقوي المسلمون، وفى حالة الضعف يكون الحكم وجوب الصبر على الاذى).

4) (راغبى ئەصفەهانى) دەڵێ: (أمر الرسول أولا بالرفق والاقتصار على الوعظ والمجادلة الحسنة ثم أذن له بالقتال ثم أمر بقتال من يأبى الحق بالحرب وذلك كان أمرا بعد أمر على حسب مقتضى السياسة)، واتاى قسەى ئەو دوو بەڕێزەیشە ئەوەیە کە دەبێ لەگەڵ ئایەتەکانى فەرمان بە ڕوو وەرچەرخان لێیان و فەرمان بە جیهاد بەرامبەریان بزانرێ و چۆن کار دەکرێ، کاتێ هۆو عیللەتى هەر کامێکیان دەستکەوت ڕەفتار بەوەیان دەکرێ، تا ئەو هۆو (سەبەب)ـە دەگۆڕدرێ، دەبێ ئەوەیش بڵێین کە جیهاد وەک عیززى کوڕى عبد السلام لە کتێبى (الاحكام فى مصالح الأنام)دا دەڵێ: (إن الجهاد واجب وجوب الوسائل لاالغايات، وما كان كذلك فهو خاضع لأصول السياسة الشرعية، وطريقة اقامة الحدود لايخرج عن هذا السياق، قال ابن تيمية: خاطب الله المؤمنين بالحدود، والحدود خطابا مطلقا كقوله : (والذين يرمون المحصنات ثم لم يأتوا بأربعة شهداء فاجلدوهم..) وكذلك قوله: (ولا تقبلوا لهم الشهادة أبدا) لكن قد علم أن المخاطب بالفعل لابد قادرا ان يكون عليه، و العاجزون لا يجب عليهم، وقد علم أن هذا فرض على الكفاية وهو مثل الجهاد، بل هو نوع من الجهاد، كقوله: (كتب عليهم القتال) وقوله: (قاتلوا في سبيل الله) وقوله: (إلا تنفروا يعذبكم) ونحو ذلك، هو فرض على الكفاية من القادرين، والقدرة هي السلطان، فهذا وجب اقامة الحدود على ذي السلطان ونوابه). پوختەى ئەم دەستەواژەش ئەوەیە کە جیهاد، وە یان ئیقامەى حدودى خوا وابەستەیە بە ئەندازەى هێزو دەسەڵات و تواناى موسوڵمانانەوە بە مەرجى ئەوەى کە فیتنەکە گەورەتر نەبێ لە جێ بەجێکردنیدا، بۆیەش ئەوانە دراونەتە دەستى پێشەوا.

5) لە کتێبى (العمل السياسي ـــ عبد الرحمن عبد الخالق) لاپەڕە (43)دا دەڵێ:
( لابد أن يكون الدعاة في كل ذلك شجعانا بلا تهور، ومقدامين بلا انزلاق، ويزنون أمورهم بكل عقل و رؤية، وهكذا كان رسولهم و قائدهم ﷺ الذي كان يأخذ لكل امر عدته واهبته، ويستشير أصحابه ويحارب، حيث يرجى نفع الحرب، و يسالم حيث يكون السلم أفضل وأرفق، ويعاهد حيث يفيد العهد، و يوادع حيث تنفع الموادعة، ويقدم حيث تنفع الاقدام، ويحجم حيث يكون الاحجام هي الحكمة والعقل، و يبرم أموره سرا حيث يكون للسرية معنى، ويصدع بأمره حيث الصدع هوالأولى والأحرى والأفضل) مەبەست لەم دەستەواژە ئەوەیە کە هەمووکات – جگە لە ئەمیر، یان پێشەوا - دەستەیەکى بیرتیژو هۆشیارو زاناو داناى ببێ لە بەرامبەر ڕووداوەکاندا کە دەستەوسان نەوەستن و تەنها لە ژێر گوشاریى هەق و ڕاستیدا بن، وە سەرنج بدەن و بزانن بۆ ئەو ڕۆژە، بۆ ئەو جێگایە بۆ ئەو کاتژمێرە چى دەگونجا ئەوە بکەن.. شیاوى باسە زانایان دەڵێن: تەنانەت ئەگەرچى موسوڵمانان بەهێزو بە دەسەڵاتیش بن ئەگەر بینرا بەرژەوەندییەک لەوکاتەدا گەورە ترە لە جەنگ ئەوە (معاهدە)و صوڵح و پێکەوە ژیان گرێ دەدرێ.

سەرەڕاى ئەمەیش (ئوصولى)یەکان ئەم چەند یاسایەیان هەیە، موسڵمانانیش لەهەر جێگاو کاتێکى خۆیدا بەهرەیان لێ وەردەگرن:

1) الضرورات تبيح المحظورات. المادة/21 شرح القواعد الفقهية.
2) الضرورات تقدر بقدرها. المادة/22 شرح القواعد الفقهية.
3) يتحمل الضرر الخاص لدفع الضرر العام. المادة/26 شرح القواعد الفقهية.
4) الضرر الأشد يزال بالضرر الاخف. المادة/27 شرح القواعد الفقهية.
5) إذا تعارض مفسدتان روعي أعظمهما ضررا بارتكاب أخفهما. المادة/28 شرح القواعد الفقهية.
6) يختار أهون الشرين. المادة/29 شرح القواعد الفقهية.
7) درء المفاسد أولي من جلب المصالح. المادة/30 شرح القواعد الفقهية.
8) الضرر يدفع بقدر الامكان. المادة/31 شرح القواعد الفقهية.
لە کۆتاییدا هەر شەکاوە بێت ئاڵاى پیرۆزى ئیسلام.

ئەحمەد كاكه مەحموود