کام زانا میراتگری‌ پێغە‌مبە‌رانە‌ ؟

وە کار بە‌دە‌ستی‌ بەدکارو ستەمکار بەکێ‌ دەڵێن ؟

1. ئیمامی‌ قورتوبی‌ – ڕەحمەتی‌ خوای‌ لێ‌ بێ ‌- لە تەفسیری‌ ئایەتی‌: (إنما يخشى‌ الله من عباده العلما‌ء)دا دەڵێ‌: مەبەست بە (زانایان) ئەوانەیانن وا لە خوا دەترسن، چونکە کەسێ‌ بزانێ‌ خوا (قەدیر)و بە ‌دەسەڵات و بە توانایە، یەقیندار دەبێ‌ بە تۆڵەیشی‌ بەرامبەر بەگوناه و سەرپێچی‌ لێ‌ کردنی‌، هەر وەک (عەلی‌ کوڕی‌ تەڵحە) لە (ئیبنو عەباس)ـەوە ئەوە دەگێڕێتەوە، کە (ڕەبیعی‌ کوڕی‌ ئەنەس) دەڵێ‌: ئەوەی‌ لەخوا نەترسێ‌ بە ‌(زانا) دا نانرێ‌.!
(موجاهید) دەڵێ‌: زانا هەر بەو کەسە دەوترێت کە لەخوا بترسێ‌، (عبدالله¬ى کوڕی‌ مەسعود) دەڵێ‌: ترس لەخوا بەسە بۆ هۆشیاریی ‌و ئاگاداریی‌.
لە (سەعدی‌ کوڕی‌ ئیبراهیم) دەپرسن: زانا ترینی‌ خەڵکی‌ مەدینە کێیە.؟ وتی‌: لە خوا ترس ترییانە.! دیسانەوە (موجاهید) دەڵێ‌: (إنما الفقيه من يخاف الله عزوجل)، مەلاو فەقێى‌ ڕاستەقینە ئەو کەسەیە: لە خوا خۆ بپارێزێ ‌و هەرگیز سنووری‌ ئەو نەشکێنێ‌.
(عەلی‌ کوڕی‌ ئەبی‌ تالیب) دەڵێ‌: زاناو فەقێی‌ ڕاستەقینە کەسێکە خەڵکی‌ بێ‌ هیواو نا ئومێد نەکا لە ڕەحمەتی‌ خوا، جڵەویشیان بۆ شل نەکا لەکردنی‌ کارە ناڕەواکاندا، سەنگەریش لە قورئانەوە نەگوێزێتەوە بۆ کتێب و بەرنامەیەکی‌ دیکە، (ئیبنو‌ عەبباس) دەڵێ: (العالم بالرحمن من لم يشرك به شيئا، وأحل حلاله، وحرم حرامه، وحفظ وصيته، وأيقن أنه ملاقيه ومحاسب بعمله) زاناو دانا بەگەورەیی ‌و هەیبەتی‌ خوای‌ بەخشەر، بەو کەسە دەڵێن: کە هیچ شتێ‌ نەکا بەهاوبەش بۆ خوا، حەڵاڵی‌ لا حەڵاڵ بێ ‌و، حەرامیشی‌ لا حەرام بێ ‌و، پەیمان و سپاردەکەی‌ بپارێزێ و، یەقینی‌ بە دیدار گەیشتنی‌ ببێ‌ و، خۆ ئامادەکار بێ‌ بۆ حیساب لەگەڵ کێشانی‌.
2. ئیمامی‌ ئیبنی‌ کەسیر – ڕەحمەتی‌ خوای‌ لێ‌ بێ ‌- دەڵێ‌: واتای‌: (إنما يخشى الله من عباده العلما‌ء..) ئەوەیە کە: زاناو عاریف و خواناسی‌ بە هەق، تەنها (زانا)یە.
(سەعیدی‌ کوڕی‌ جوبەیر) دەڵێ‌: ترس لە خوا ئەوەیە کە: تۆ لە گوناه و تاوان داببڕێی‌.
(شێخ حەسەنی‌ بەسری‌) دەڵێ‌: بڕوادار کەسێکە بە نادیارو پەنهانی‌ لەخوا بترسێت، خوا بەچی‌ حەز دەکا ئەوە بکا، زوهدی‌ بێ‌ لەوەدا ئەو توڕەو قەڵس بکا، پاشان (إنما يخشى الله من عباده العلما‌ء..)ی‌ خوێندەوە.
(ئیبنو‌ مەسعود) دەڵێ‌: (ليس العلم عن كثرة‌ الحديث، ولكن العلم عن كثرة‌ الخشية‌) زانیاریی ‌و زانست، زۆر زانین و قسەی‌ زۆر نییە، بەڵکو زۆر ترسانە لە خوا.
(ئەحمەدی‌ کوڕی‌ صاڵحی‌ میسری‌) دەڵێ‌: زانیارییەک کە خوا وەری‌ بگرێ‌ تەنها لەوەدایە کە پەیڕەوی‌ (قورئان)و (فەرموودە)ی‌ تیا بکرێ ‌و، ئەوەی‌ هاوەڵان و پاشینان – خوا لێیان ڕازی‌ بێ ‌- لەسەری‌ بن.

پەکوو زانا چەندە ڕێزدارە..؟!
1. قەستەلانی‌ – خاوەنی‌ إرشاد الساری‌ – بەسەر ئایەتی:‌ (يرفع الله الذين آمنوا منكم والذين أوتوا العلم درجات…) دەڵێ‌: (أي يرفع العلما‌ء منكم خاصة‌ درجات بما جمعوا من العلم والعمل)، خوای‌ گەورە بەچەندان پلەو پایە مەقامی‌ زاناکانتان هەڵدەبڕێ‌ بۆ سەرەوە، چونکە زانست و کار پێکردن پێکەوە گرێ‌ دراون، هەر ئەوەیشە کە ئیبنو ‌عەبباس وا لێ‌ بکاو بڵێ‌: (درجات العلما‌ء فوق المؤمنين بتسعمأة‌ درجة‌ ما بين الدرجتين خمسمأة‌ عام) پایەو پلەی‌ زانایان بە حەوسەد پلە لە بان پایەو ڕێزی‌ بڕوا دارانەوەیە، شیاوی‌ باسە نێوان ئەم پلە تا ئەو پلە پێنج سەد ساڵە..!
2. ئیمامی‌ قورتوبی‌ کاتێ‌ تەفسیری ئایەتى: (شهد الله انه لا اله الاهو والملائكة‌ وأولوا العلم قائما بالقسط..) دەکا، دەڵێ‌: (لوكان أحد أشرف من العلما‌ء لقرنهم الله بإسمه واسم ملائكته كما قرن إسم العلما‌ء) ئەگەر ڕێزدارترو بەحورمەتتر جگە لە زانایان دەبوو، خوا دەیخستە پاڵ نێوی‌ خۆیی ‌و فریشتەکانییەوە، هەر وەکو نێوی‌ زانایانی‌ خستە پاڵ نێوی‌ خۆیەوە، وە ‌هەروەها بەسەر ئایەتی‌: (وقل رب زدني‌ علما) دەڵێ‌: ئەگەر شتێکی‌ تر جگە لە زانیاری‌ ئەو شەرەفەی‌ ببوایە خوا فەرمانی‌ بە پێغەمبەرەکەی‌ دەکرد داوای‌ بکا، هەر وەکو چۆن فەرمانی‌ پێکرد کە داوای‌ زیاد بوونی‌ زانیاری‌ بکا، وە ‌چ فەزیلەتێ‌ لەوە گەورەتر بێ‌ کە ‌پێغەمبەر ﷺ زانایان بکا بە میراتبەری‌ خۆی‌، وەک دەفەرمووێت:(( ..إن العلماء هم ورثة الأنبياء..)).( أخرجه أبوداوود (3641)، والترمذي (2682)، وابن ماجه (223). الراوي: أبو الدرداء ، المحدث: الألباني، المصدر: صحيح ابن ماجه، الصفحة أو الرقم: 183، خلاصة حكم المحدث: صحيح. ) بەڕاستی‌ زانایان میراتبەری‌ پێغەمبەرانن، وە یا بفەرمووێت‌: ((.. وإن العالم ليستغفر له من في السموات، ومن في الأرض، والحيتان في جوف الماء، وإن فضل العالم على العابد، كفضل القمر ليلة البدر على سائر الكواكب، وإن العلماء ورثة الأنبياء..)).( سنن أبي داود، كتاب العلم، باب الحث على طلب العلم، حديث: ‏3175‏. وصححه الألباني في سنن أبي داوود، برقم: 3641. ) هەرچی‌ کەسێ‌ لە ئاسمانەکان و لە زەویدا بێ‌، تەنانەت ماسییەکانی‌ نێو ئاویش داوای‌ لێبوردن بۆ زانایان دەکەن، وە ‌فەزڵ و نووری‌ زانا بەرامبەر بە (عابید)و خواپەرستی‌ نەزان، هەر وەکو فەزڵی‌ مانگی‌ شەوی‌ چواردەیە بەسەر ئەستێرەکانی‌ تردا..

زانای‌ چاک و خراپ لێک جیا بکەنەوە..!
لەسەرەتاوە سیفەتی‌ زانای‌ باش و چاکەکار – کورتە - باسێکی‌ لێوە کرا، لێرەشدا عەلامەت و نیشانەکانی‌ هەردووکیان بەکورتەیەک دەست نیشان دەکەین، بەڵام بۆ ڕێ‌ خۆشکردنێک دەڵێین: خوای‌ گەورە دەفەرموێ‌: (يأيها الذين آمنوا إن كثيرا من الأحبار والرهبان ليأكلون أموال الناس بالباطل ويصدون عن سبيل الله..) التوبة 34. (سەدی‌) دەڵێ‌: مەبەست بەبێژەی‌ (أحبار)، زاناکانی‌ جولەکەیە، وەک دەفەرمووێت‌: (لولا ينهاهم الربانيون والأحبار عن قولهم الإثم وأكلهم السحت) هەر وەکو مەبەست بە (رهبان) خوا پەرستانی‌ گاورەکانە، (قسیس) وەک دەفەرمووێت: (ذلك بأن منهم قسيسين ورهبانا) مەبەست زاناکانیانە، جا کەوایە لە هەردووکیاندا – زاناو گۆشەگیر - پیاو خراپ و بەدکارو بەد فەڕ هەیە، وەک (سفیان) دەڵێ‌: (من فسد من علمائنا كان فيه شبه من اليهود، ومن فسد من عبادنا كان فيه شبه من النصاري‌) واتە: هەر زانایەکمان ڕێی‌ لێ‌ تێکچوو، ئەوە لێکچوون و سیفەتی‌ جوولەکەی‌ تێدایە، وە ‌هەر عابیدو خوا پەرستێ‌ سەر گەردان بوو، ئەوەش لەگەڵ گۆشەگیرانی‌ گاورەکان لێک دەچن، لە فەرموودەیەکی‌ صەحیحدا هاتووە: ((لتركبُنَّ سَنَنَ من كان قبلَكُم حذْوُ القُذَّةِ بالقُذَّةِ، قالوا: اليهودَ والنَّصارَى ؟ قال : فمَن ؟ وفي روايةٍ : فارسَ والرُّومَ ؟ قال : ومَن النَّاسُ إلَّا هؤلاءِ.)).( الراوي: أبو سعيد الخدري، المحدث: ابن كثير، المصدر: تفسير القرآن، الصفحة أو الرقم: 4/80 ، خلاصة حكم المحدث: صحيح. ) پوختەکەی‌ ئەوەیە: کە ‌دەبێ‌ خۆپارێز بین لە ڕێگاو وتەو کاروکرداری‌ ئەوانە، چونکە ئەوان سەروەت و سامانی‌ مەردوومیان بەناهەق دەخواردو، گەلێ ‌جار لەبەر بەرژەوەندی‌ خودی‌ خۆیان ئایەتەکانی‌ تەورات و ئینجیلیان دەگۆڕیی‌ و (حکام)و کار بەدەستانی‌ سەردەم چۆنیان ویستبا ڕوویان لەوێ‌ دەکردو لەوێ‌ (شەنیان بە با) دەکرد، مێژووی‌ درێژو دێرینیان هەموو کونج و بنێکی‌ ژیانی‌ گرتبۆوە، وە ‌بوونە نموونەی‌ بەدکاریی ‌و هەڵهاتن و ڕاکردنی‌ خەڵکی‌ لە ‌ئایینە ئاسمانییەکان، تەنانەت وشەی‌: (الدین أفیون الشعوب) بەهۆی‌ ئەوانەوەو لەدیدگای‌ خراپەکاری‌ ئەوانەوە سەرچاوەی‌ گرت، هەق و ناهەق، ڕەواو ناڕەوا، تێکەڵ بەیەک کرا، تا ئێستاش گەل ناگەڕێتەوە سەر ڕەوتی‌ ئاسایی‌ خۆی‌، دەتوانین بڵێین: هۆی‌ سەرەکی‌ بۆ ڕووخانی‌ قییەم و ڕەوشت هەر ئەوانە بوون، ئەم و ئەو لە بەرچاویانا کاری‌ ناحەزو نەشیاویان دەکردو ئەمانیش ورتەیان لە خۆیان دەبڕی‌، یارۆی‌ تاوانباریش شەرعییەتی‌ بە تاوانەکەی‌ خۆیی‌ و ئەو دەدا، چونکە جەنابی‌ (ئەحبار)و (قیسسیس) لەوێ‌ بوون، وە دەنگ نەدەهاتن.! ئیمامی‌ (غەزالی)یش هەر لە ساڵەکانی‌ (500)ی‌ کۆچیدا لە (أحيا‌ء)کەیدا لەژێر سەردێڕی‌ (علما‌ء السو‌ء وعلما‌ء الآخرة‌)دا باسێکی‌ نووسیوە، کە بەڕاستی‌ شیاوی‌ ئەوەیە هەرکەس بڕوا لەوە قوڵترو چڕو پڕتر دیراسەی‌ بکاو هەڵوێستەیەکی‌ بۆ بکاو بڵێ‌: جا ئەگەر زانایانی‌ ئەو سەردەمەی‌ (ئەمەویی‌)و (عەباسی‌) هەر لەبەر ئەوەی‌ هاتووچۆی‌ ئومەراو کار بەدەستانیان کرد، گومانیش لەوەدا نیە کە (ئومەرا)ی‌ ئەو سەردەمە زاناو بڕوادارو موسڵمان بوون، بەڵام هەندێ‌ هەڵەو پەڵەیان لەسەر ڕوخسار نیشتبوو، بەهۆی‌ لەزەت و خۆش گوزەرانییەوە، لەوە بەولاوە ئاینێک و بەرنامەیەکیان دانەهێناوە کە لە پاڵ بەرنامەی‌ ئیسلامدا قوت کرابێتەوە، جا ئەگەر ئەو جۆرە هاتووچۆو سڵاو لە دەرگای‌ (سلاطين)ـە مۆرکی‌ (علما‌ء السو‌ء)ی‌ بە نێوچاواندا بێ‌، دەبێ‌ بۆ ئێستا (غەزال)ی‌ چی‌ بڵێ‌ و چ ناز ناوێ‌ بۆ زانایان دابنێ‌..؟ پێغەمبەری‌ دڵسۆزیشمان چەندە جوان دەفەرموێت‌: ((من دعا إلى هدى، كان له من الأجر مثل أجور من تبعه، لا ينقص ذلك من أجورهم شيئا، ومن دعا إلى ضلالة، كان عليه من الإثم مثل آثام من تبعه، لا ينقص ذلك من آثامهم شيئا)).( صحيح مسلم، كتاب العلم، باب من سن سنة حسنة أو سيئة ومن دعا إلى هدى، حديث: ‏4937‏. ) هەرکەسێ بانگەشەی‌ خەڵک بۆ ڕێی‌ ڕاست و ڕێنوێنی‌ بکا، ئەوە بە ئەندازەی‌ پاداشتی‌ ئەوانەی‌ وا پەیڕەوی‌ ئەو دەکەن بۆ ئەمیش دەبێ‌، بێ‌ ئەوەی‌ هیچ لە پاداشتی‌ ئەوان کەم بکا، وە هەروەها هەرکەسێکیش مەردووم بۆ لاڕێ و گومڕایی‌ و بەرنامەیەکی‌ دیکە بانگ بکا، ئەوە بە ئەندازەی‌ گوناه و تاوانی‌ ئەوانەی‌ پەیڕەوییان لێ‌ کردووە کۆڵی‌ تاوان و گوناهی‌ خۆی‌ بۆ هەیە، بێ‌ ئەوەی‌ هیچ شتێ‌ لە تاوانی‌ ئەوان کەم بکا.. چەندە ئەفسوسە زاناو مەلاکان هەق و ناهەق لە جەماوەر ئاوێتە بکەن، ئەوەندەیش عەیب و عارە بۆ جەماوەری‌ موسڵمان کە زانای‌ هەق بێژو بەتاڵ بێژ وەک یەک سەیر بکا.!! گەل و‌ قەومی‌ ئاوا دەبێ‌ خوا حافیزی‌ لێ‌ بکرێ‌، چونکە تازە بە کەڵکی‌ هاوژینی‌ نەماوە تا لە گەڵی‌ بژین، چەند خەتەرێکی‌ گەورەیە بۆ سەر کیانی‌ جیهانی‌ ئیسلامیی‌ شەرعییەتدان بە ناشەرعییەکان، ئەرێ‌ و بەڵێ‌ کردن بۆیان و پاشان ئەو جیلەو جیلی‌ ترو جیلی‌ داهاتووتر بەوتەی‌ پیرۆزی‌ جەنابیانەوە بەرەو هەڵدێر بڕواو، لە شەوە زەنگی‌ بێ‌ ئایینیدا بسوڕێتەوەو، خۆیشی‌ بەدیندار بزانێ‌: ((إن العبد ليتكلم بالكلمة، ما يتبين فيها، يزل بها في النار أبعد مما بين المشرق)).( صحيح البخاري، كتاب الرقاق، باب حفظ اللسان، حديث : ‏6121‏. ) واتە: بەڕاستی‌ بەندەیەک تەنها وشەیەک لەسەر زاری‌ دێ‌ و مەبەست و نیازی‌ تیایدا ڕوون نابێتەوە، ئەوە بە قوڵترو دوورتر لە ڕاددەی‌ نێوان خۆرهەڵات و خۆرئاوا توڕ هەڵدەدرێ‌ بۆلای‌ ئاگری‌ دۆزەخ.

ئومەراو کار بەدەستی‌ بەدکارو ستەمکار بەکێ‌ دەڵێن..؟
زانا هەق دۆستەکانمان بەم دەستەواژانە پێناسەی‌ ئەو کار بەدەست و فەرماندارە زاڵم و ستەمکارانە دەکەن کە (من و تۆ) نابێت لە دەرگایان بدەین: (هم الذين يظلمون أنفسهم بعمل المنكرات، أو يظلمون بنشر المنكرات أو بالسكوت عنها، أو يظلمون العالم كله بتعطيل شريعة‌ الله فيه أو الذين يعتدون على حقوق الناس، أو الذين لا يقومون بما أوجب الله عليهم، فهؤلا‌ء وأمثالهم لابد من منابذتهم واعتزالهم)، کتێبی‌ (فصول في الإمرة‌ والأ‌مير)ى "سعید حوی"‌ ئەوانەی‌ کە بەهۆی‌ کاری‌ مونکەرو ناپەسەندەوە ستەم لە خۆیان دەکەن، وە یا بەهۆی‌ بڵاوکردنەوەی‌ (مونکەرات)، یا بە هۆی‌ بێدەنگ بوون لە ئاست مونکەراتەوە ستەم لە ئوممەت دەکەن، وە یا بەهۆی‌ لەکار خستنی‌ شەریعەتی‌ خوا ستەم لە هەموو خەڵکان دەکەن، وە یا مافی‌ مەردووم پێشێل دەکەن، وە یا بەئەرک و مافەکانی‌ خوا هەڵناسن... جا ئەوانەو وێنەیان دەبێ‌ (من و تۆ) خۆمان کەنارو دوورە پەرێز لێیان بگرین.. وە لە فەرموودەیەکدا – کە پێغەمبەر ﷺ – پەسنی‌ کار بەدەستی‌ ستەمکار دەکاو دەفەرموێت‌: ((سيكون أمراء تعرفون وتنكرون فمن نابذهم نجا، ومن اعتزلهم سلم، ومن خالطهم هلك)).( صحيح، صححه الألباني في صحيح الجامع، برقم: 3661. ) واتە: هەرکەسێ‌ ئەو جۆرە کار بەدەستانە لە خۆ وە دوور بکا ڕزگاری‌ دەبێ‌، هەر کەسێ‌ کەنار گیریان لێ‌ بکا سەلامەت دەبێ‌، وە یان نزیکە سەلامەت بێ‌، وە ئەوی‌ دەکەوێتە نێو دونیایانەوە ئەوە لەوانە.. (ئیبن ئەزرەق) دەڵێ‌: (ولو بمجرد الدخول عليه إذا جار) واتە: کاتێک ستەم دەکات زاڵمە، ئەگەرچی‌ تەنها ڕۆشتنیشی‌ بێ‌ بۆ لای‌، تۆ هەر نابێ‌ لە دەرگای‌ بدەیی‌ و داوای‌ لێ‌ بکەی.. (سفیان) دەڵێ‌: (اياك والأهوا‌ء، إياك والسلطان) دەخیلتم لە هەواو هەوەسی‌ خۆت وە دووربە، دەخیلتم لە کار بەدەست و سوڵتانەوە دوور بە.
(ئەبوو زەڕ) دەڵێ‌: (يا سلمة‌.؟ لا تفش ابواب السلاطين، فإنك لا تصيب من دنياهم شيئا، إلا أصابوا من دينك افضل منه) واتە: ئەی‌ سەلەمە‍ بۆ بەردەرگای‌ سوڵتانەکان مەیەو بڕۆ، چونکە ئەگەر تۆ سوودێکی‌ دونیایان لێ‌ وەرگریت، ئەوا گەورەترو باشترت لەوە لێ‌ وەردەگرن و، ئایینیشیان لێ‌ کڕیویت.!
(حەسەن) دەڵێ‌: (لا تجيبن أميرا وإن دعاك لتقرأ عنده سورة‌ من القرأن، فإنك لا تخرج من عنده إلا شرا مما دخلت) واتە: هەرگیز وەڵامی‌ بانگی‌ کار بەدەست و ئەمیر نەدەیتەوە، ئەگەرچی‌ داوات لێ‌ بکا کە سوورەتێ‌ لە قورئانی‌ بۆ بخوێنی‌، چونکە کاتێ دێیتە دەرێ‌ لای‌ ئەو، بە ناشیاوترو ناحەزتر دێیتە دەرێ‌، لە فەرموودەیەکدا: ((من دعا لظالم بالبقاء فقد أحب أن يعصى الله عز وجل)).( شعب الإيمان للبيهقي، رقم الحديث: ‏9082‏. ذكر في بعض الكتب التفسير هذا الاثر مرفوعا ولا يصح، وأما إسناد البيهقي ففيه مجاهيل ومنهم العلاء بن عمرو البستي. وهو ضعيف أيضا. المصدر: ملتقى أهل الحديث. ) هاتووە کە هەر کەسێ: دوعای‌ مانەوەی‌ ستەم کارێک بکات (حفظه الله = خوا بیپارێزێت) ئەوە بە حەقیقەت ڕەزامەندی‌ خۆی‌ دەربڕیوە بۆ موڵەت دانی‌ گوناه و تاوان و یاخی‌ بوون لە زەوی‌ خوادا، لە فەرموودەیەکی‌ دیکەدا هاتووە: ((إن الله ليغضب إذا مدح الفاسق))( ضعيف، ضعفه الألباني في ضعيف الجامع، برقم: 1746. ) واتە: کاتێ سەناو سوپاسی‌ (فاسیق) بکرێ‌ خوا زۆر توڕەو قەڵس دەبێ‌، جا ئەوانەی‌ وتوویانەو دەڵێن: (حفظه الله) با بە خۆیاندا بڕۆنەوەو لە خوا بترسن.

لە کۆتاییدا دەڵێم:
با ئاوێنەیەک دابنێین سەیری‌ کارو کرداری‌ ڕۆژانەی‌ کاربەدەستانی‌ سەردەمی‌ پێ‌ بکەین، بزانین چی‌ دەبینین.؟!!  لە کار بەدەستی‌ (زاڵم) ئابەو شێوەیە ڕێت لێگیراوە سڵاو و لە دەرگا دانی‌، ئەی‌ ئەگەر بێ‌ باوەڕو خوانەناس و مولحید بێ‌ و کاریشی‌ بۆ بکەی‌ چۆن بێ‌.؟!! بەخوای‌ باڵادەستتان دەسپێرین.


ئەحمەد كاكه مەحموود