لادانی گومان لەسەر پرسـیارە هـەتا هـەتاییـەكــان !!


 - من أین = لە كوێوە..؟

 - وإلی أین = بۆ كوێ‌..؟

 - ولماذا = وە بۆچی..؟


18/11/1409  كۆچیی 21 - / 6 /  1989 زایینی ، نووسراوە


بسم الله الرحمن الرحيم
 الحمدلله خالق الكون ومدیره، والصلاة والسلام علی إمام الهادي سیدنا محمد وآ‌له وصحبه.

  برای موسڵمانی لاوم: درووستبوونی ئەم بوونەوەرەیە هەرگیزاو هەرگیز ناگونجێ‌ لە خۆیەوە درووست بووبێ‌، وە یا سرووشت و شتی وا بەدیهێنابێت، چونكە گەلێك بەڵگەی زانیاریمان هەیە بۆ سەلماندنی ئەم ڕاستییە، بێجگە لە عەقڵ و ژیری مرۆڤی سەدەی بیستەم – بە تایبەت – جا لەبەر ئەوە پێویستە بزانرێ‌ (مرۆڤ) لەم بوونەوەرەدا كارو سپاردەی چیەو چ ئەركێك دراوە بەسەریا، وەك دەڵێت: (ما مهمة الإنسان في هذا الوجود).؟

  پێویستە لە خۆت بپرسیت: بۆچی هێنراومەتە خانەی بوونەكانەوە.؟ وە لەم بوونەوەرەدا چ شتێكم پێ‌ سپێردراوە.؟ وە پەیام و نامەم چۆنەو چیە لەم ژیانەدا.؟ ئەم پرسیارە پێویستە لەسەر مرۆ – هەموو مرۆیەك – لەخۆی بپرسێت، وە ئەندازەیەك بیر لە وەڵامەكەی بكاتەوە، بەڕاستی هەرچی شتی نەزانراو هەیە – هەرچەند سەر ئەنجامەكەیشی گەورەبێت – هەندێ جار چاوپۆشی لێ‌ دەكرێ‌، بەڵام پەی نەبردنی مرۆڤ بەهۆی هاتنە دنیایەوەو، دەرك نەكردنی بە مەبەست لە ژیان و، تێ‌ نەگەیەشتنی لە جۆرو كەسایەتی پەیامەكەی لەم سەرزەوییەدا جێی چاوپۆشی نییە.؟

  گەورەترین زشتیی و نەنگی سەبارەت بەم "بووە" خاوەن ژیریی و خواهیشە "مرۆڤ" ئەوەیە كە: بێ‌ ئاگـاو غافڵ بژیی و، بخوات و سوود لە ئارەزووات وەرگرێ‌، وەك ئاژەڵ، بەڵام بیرێ‌ لە سەرئەنجامی خۆی نەكاتەوەو، لە چۆنییەتی نەفس و گیانی هیچ شتێك نەزانێ‌، وە نەزانێ‌ ئەم ژیانە – تا دەمرێ‌ – سرووشتی چۆنە.؟.. ئینجا بێ‌ خۆ ئامادەكردن ڕوو بكاتە سەر ئەنجامی نەزانراوی..!! وە هەر خەریكی كاری بێ‌ سەرو بن و بێ‌ ئاگایی و نەفامیی و لادان بێت، لە ماوەی ئەو تەمەنە درێژەیدا، یان كورتەیدا، جا لە كاتێكدا پەشیمان دەبێتەوە، كە پەشیمان بوونەوە هیچ كەڵك و سوودێكی "بۆ ڕزگاركردنی" لێ‌ ناكرێ‌.

  جا لەبەر ئەمە پێویستە هەر مرۆڤێكی وریاو زیرەك بە پەلە لە خۆی بپرسێت: بۆچی درووست بووم و مەبەست لە درووست بوونەكەمدا چیە.؟

پرسیارە هەتا هەتاییەكان

  بەڵێ‌.. پێش ئەوەی وەڵامی ئەم پرسیارە بداتەوە، یان وەڵام بدرێتەوە، بەڵكو پێش ئەوەی بپرسێت، پێویستە دوو پرسیاری تر ئاڕاستەی خۆی بكات، تا وەڵامەكەی ڕۆشنتر بێت لای، بەشێوەیەك كە هیچ تۆزو گەردەلوولێك بەرگری نەكات لێی.

 پرسیاری یەكەم: مــــن كێم...؟ لـــــە كــــوێوە هاتووم...؟ یا بڵێ‌: كێ‌ منی هێناوەتە خانەی بووەكانەوە..؟

 پرسیاری دووەم: بۆ كوێ‌ دەڕۆم، دوای ئــــــــەوە هاتــــمە خانـــــــەی بوونەكاەوە..؟ وە دوای مـــــــردن بــــــۆ كوێ‌ دەڕۆم و دەگەرێمەوە.؟

 هەندێ‌ لە بیــرتیژەكان ئەم پرسیارانەی سەرەوە بەم وشانە دێنن: لە كوێوە = من أین.؟ بۆ كوێ‌ = والی أین.؟ وە بۆچی = ولماذا.؟ ئەم سێ‌ پرسیارە لەگەڵ مرۆڤدا هەر لە سەرەتای بیركردنەوەیدا هەبوون، وە لەمەولایش هەر لە گەڵی دەبن و داوای وەڵامێكی تێرو تەواو دەكەن، ئاشكرایە بێ‌ ئەم وەڵامەیە بوونی ئادەمیزاد یەك ناگرێ‌، وە ناتوانێ‌ جێگەی خۆی دیاری بكات لەم بوونەوەرەدا، هەر وەك ناتوانێت پەیامی خۆی بدۆزێتەوە، ئەی چۆن یەك ئەگرێ‌ ئەگەر نەزانێ‌ خۆی چیە..؟ وە بۆچی پەیدا بووە..؟ وە لە كوێوە هاتووە..؟ وە بۆ كوێ‌ دەڕوات..؟

  ئەم پرسیارانە كە هەموو فەلسەفەو پێتووڵێك – چ لە خۆرهەڵاتدا، چ لە خۆرئاوادا – هەوڵی داوە وەڵامیان بداتەوە، بەڵكو ئەگەر خۆی غافڵ و بێ‌ ئاگا بكات لە وەڵامەكەیان هەر بە فەلســـــەفــە ناژمێردرێت.!

- من أین = لە كوێوە..؟
- وإلی أین = بۆ كوێ‌..؟
- ولماذا = وە بۆچی..؟

  من لە كوێوە هاتووم..؟ وە كێ‌ بوو منی هێنایە گێتییەوە (ژیان)ەوە..؟ وە ئەم جیهانە فراوان و گەورەیە كێ‌ درووستی كردووەو لە كوێوە هاتووە..؟

  وە بۆ كوێ‌ دەڕۆم و كۆچ دەكەم دوای ئەوەی هێنرامە خانەی بووەكانەوە..؟ دیسانەوە ئەم بوونەوەرە بۆ كوێ‌ دەڕوات.؟ وە دوای هەڵدانەوەی تەواوی لاپەڕەی كتێبەكەم كە پێی دەڵێن (تەمەن) بەرەو كوێ‌ و بۆ كوێی تر..؟

 وە لەم جیهانەدا بۆ درووستكرام..؟ ئایا پەیامی تایبەتیم هەیە..؟ ئەبێ‌ ئەو پەیامە كامە بێت..؟

پرسیاری یەكەم: من أین = لە كوێوە..؟

  ئەم پرسیارە – كە یەكەم پرسیارە – گرێ‌ كوێرەی دەستی (مادی)یەكانە.. ئەوانەی تەنها بڕوایان بەوە هەیە پێنج هەست پێكەرەكان هەستی پێ‌ دەكەن..! دەنگی (فیطــره)و سرووشتی خۆیانیان تاساندووە.! ملە ملێ‌ دەكەن لەگەڵ ژیرییاندا، وە دەمدرێژی دەكەن – هەر بە كوێرییەكی سەرسوڕمانـــە – دەڵێن: ئەم بوونەوەرەو هەموو ئاژەڵ و ڕووەك و كەژو كۆو چیاو ئادەمیزاد لــــــــەخـــۆیەوە درووستبووە...!! ئەو هەموو شتە پڕ لە یاساو ڕژێمە ڕێك و پێكە دەستكردی ڕێكەوتی شـــــــــەل و كوێرە..!!

  ئەمە بۆچوونی (مادی)یەكان بوو.. بەڵام ئەوانەی وەڵامی (فیطره)تی خۆیان دەدەنەوەو ددان دەنێن بەوەدا كە: بۆ خۆیان و ئەم بوونەوەرەی دەورووبەرەیان خوایەكی گەورەو بەدەسەڵات هەیەو ڕووی دڵیانی تێ‌ دەكەن، لەگەڵ پڕ كردنیان لەهیواو ترس و پشت پێوە بەستن و....هتد. ئەم بۆچوونەیان لە قووڵایی دڵیانەوە هەڵئەقوڵێ‌، ئەمەیە ئەو (دین)و ملكەچیە كە لە قورئانی پیرۆزدا هاتووە: (فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ) (الروم: ٣٠).

   ئەم دەنگە كپ دەكاتەوە لە دەروونی خۆیدا، یان دەیتاسێنێ‌ بە ئەنقەست لەكاتی خۆشیی و دەسەڵاتــــــــدا..! كەچی هەركات ڕووداوێكی تاڵ و هەمواری لێ‌ ڕوو بدات و هیواو پەنای بڕا لە ناو مەردما، ئینجا لەو كاتەدا ئەم دەنگە دێتە دەرەوەو ڕوو دەكــاتـــەوە خــــوای خــۆی بە ملكەچیی و زەلیی و دەنگی (یا الله، یا الله)ی لێ‌ بەرز دەبێتەوە.

 پیاوێك لە ئیمام (جافری صادق)ی پرسی "خـوا لێی ڕازی بێت" ســەبـارەت بە خودی زاتی (الله) فەرمووی: ئایا سواری دەریا نەبووی..؟ وتی: بەڵێ‌.! فەرمووی: ڕێككەوتووە كە گێژەڵووكەو با گژە شەپۆلتان پێ‌ بدات..؟ وتی: بـەڵێ‌! فـەرمووی: هیوات بڕا لە كەشتیەوان و هۆ ڕزگار كارانی تر..؟ وتی: بەڵێ‌. فەرمووی: دەی ئەو هێزەیەی كە بە دڵتا هاتووە خودا (الله)یە. ئــەم ئـایـەتانــەیش هــــەر بــۆ ئەم مەبەستە هێما دەكەن: (وَإِذَا مَسَّ الْإِنْسَانَ ضُرٌّ دَعَا رَبَّهُ مُنِيبًا إِلَيْهِ ...) (الزمر:٨). (وَإِذَا غَشِيَهُمْ مَوْجٌ كَالظُّلَلِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ ...) (لقمان: ٣٢). (وَإِذَا مَسَّكُمُ الضُّرُّ فِي الْبَحْرِ ضَلَّ مَنْ تَدْعُونَ إِلَّا إِيَّاهُ ...) (الإسرا‌ء: ٦٧). 

- دیكارت دەڵێت: من خۆم لەگەڵ هەستكردنم بە ناتەواوی لە زاتمدا، هەست دەكەم كە زاتێكی تێرو تەواو هەیە، وە خۆم بە ناچار دەبینم كە باوەڕم ببێ‌ ئەم (بووە) ئەم (زات)ــە تێرو و تەواوە ڕوواندوویەتی ئەویش (الله)یــە.

  لەبەر ئەوە هەست و (شعوور) لە (فیطره)و سرووشتێكی بناغەییەوە هەڵ دەقوڵێ‌، چونكە باوەڕ (ئیمان) گەلێك لەسەرووی سرووشت و هۆیەكانەوەیە، ئەوەتە باوەڕ شتێكی هاوبەشە لەنێوان تەواوی ئادەمیزادەكاندا لەسەراسەری جیهاندا، وە لە تەواوی هەموو ڕەگەزو هۆزەكاندا لە جۆراوجۆری دۆخەكانی مێژوودا.

- بــرگسون – فـەیلەسووفی فـەڕەنسی – دەڵێت: (مــن و چــەندەها دەستەو كۆمەڵی تر لە داییكبووین بێ‌ زانیاریی و هونەرو بەشە فەلسەفییەكان، بـەڵام هیچ كۆمەڵێك لە دایك نەبووە بێ‌ ئایین بێت).

- أرنست ینان – زانای مێژوو ناسی دیانەت و ئایینەكان – دەڵێت: (بێگومان دەگونجێت كە هەموو شتێك ڕۆڵی خۆی تەواو بكات و بڕواو بەسەر بچێ‌، وە هەروەها دەست ئەدات كە ئازادی بەكارهێنانی ژیریی و زانیاریی و پیشەسازیی پووچەڵ بكرێتەوە، بەڵام نەگونجاوو (مستحیل)ـە ئایینداری بسڕێتەوەو نەمێنێ‌... نە هەر ئەوەندە بەڵكو هەتا هەتایە بەڵگەیەكی گۆیا ئەبێت لەسەر پووچەڵی پێڕەوگەو ڕچەی (مادی)یەكان، ئەو ڕێچكانەی دەیانەوێ‌ بیری ئادەمیزاد هەر لە بواری تەسكدا بمێنێتەوەو قەتیس بمێنێ‌ و، لەم ژیانەی گێتیەدا دەرنەچێ‌..؟!

  بەڵێ‌ (فیطرەت) دەستی مرۆڤ ڕادەكێشێ‌ بۆلای خوای گەورە، بەڵام فیگرەت بە تەنها.. نە (ویژدان)ی ڕووتەو نە ژیری تەنهایشە، بەڵكو (فیطرەت) تێكەڵە لە هەردووكیان، واتە: (فیطرەت) كە دەستی مرۆڤ ڕا دەكێشێ‌ بۆلای خوا پێك هاتووە لە دووشت:

 أ) ویژدان.
 ب) ژیریی.

  بۆیە (ژیریی تەنها) بەلایەوە وایە كە: باوەڕبوون بە خوا شتێكی زەرووریی و ناچارییەو هیچ كەسێك ناتوانێ‌ خۆی لێ‌ حەشار بدات.. چونكە ژیریی – بێ‌ پێش چاوگرتنی زانیاریی و شتی وا - بڕوای بە یاسای هۆكارییەتی (السببیة) هەیە، بەلایەوە هیچ كردارێك بێ‌ كاریگەرو بكەر نابێت، هەر وەك هیچ پیشەیەك بێ‌ وەستاو درووستكەر نابێت.

  یاسای (سەبەبییەت) ئەوەیە كە كابرای (أعراب)ی وەڵامی دایەوەو زۆر بە سادەییەكەوە كاتێ‌ پرسیاری زاتی خــــــوایـــــان لێ‌ كرد، وتی: پشقڵێك ڕێنموونی دەكات بۆ حوشترێك، وە جێ‌ پێیەك لەسەر ئەوەی كـــــــە كەسێك لەوێوە ڕۆیشتووە، ئەی چۆن ئاسمانێكی پڕ لە ئەستێرەو، زەوییەكی پڕ لە ڕێگەو بەرزیی و، نزمیی و، دەریایەكی خاوەن شەپۆل ڕێنموونی ناكات لەسەر بوونی زاتێكی گەورەو بێ‌ وێنـــە..؟!

زانای سرووشت ناس - ناوبانگ بە (ئیسحاق نیوتن) دەڵێت: (نەكەونە گومانەوە لە بوونی خوادا، چونكە هیچ كات بە مێشكدا نایەت كە (ڕێكەوت) بە تەنها یاسای ئەم بوونە بێت..؟!! بەڵێ‌ هەتا ئادەمیزاد زانیاری پەیدا بكات بەسەر شتە سەر سوڕهێنەرەكانی بوونەوەرداو لەم سەرەتاوە لەلای توێكڵەكەیدا نەوەسێتەوە، بڕوای پتر دەبێت بە پەروەردگارو تەواوی صیفەتەكانیی.. بۆیە (سبنسر) لە (هرتل)ەوە دەگێڕێتەوە كە: (هەتا زانیـاری بـەرفراوانتر بێت بەڵگەكانی بوونی خوایەكی هــەتا هەتاییی و هەبــوو، پتر دەبن و چنگمان دەكەون، زەوی ناسەكان و زانایانی بیردۆزیی و، گەردوون ناسەكان و سرووشت ناسەكان – هەر هەموویان – دەستیان كرد بەیەكا بۆ بونیاتنانی قەڵای زانیاریی، كە ئـەویش قەڵای تەنیایی گەورەیی خوایە.!

  سبنسر دەڵێت: ئەو زانایەی كە دڵۆپێك ئاو دەبینێ‌ و دەزانێت كە پێك هاتووە لە ئۆكسجین و هایدرۆجین بە ڕێژەیەكی تایبەتی خۆی.. بەشێوەیەك ئەگەر ئەو ڕێژەیە زیادو كەم بكات شتێكی تری لێ‌ پەیدا دەبێت غەیری ئاو.. زانایەكی ئاوا بڕوای بە گەورەیی و دەسەڵاتی خوا هەیە پتر لە زانایەكی ناسرووشتی، كە هەر ئەوەندە سەیری ئەو ئاوە بكات كە دڵۆپێ‌ ئاوەو هیچی تر.! وە هەروەها ئەو زانایەی كە سەیری پارچەیە، دەنكە (تەرزە) بكات بە وردی، خێرا بۆی دەردەكەوێ‌ كە چ دەستێـــكی دانای بە توانا ئەو نەخشەیەی كێشاوە.. بێگومان هەست بە (كارجوانی) درووستكەرەكەی دەكات پتر لەو زانایەی كە تەنها لەو ڕووەوە سەیری دەكات كە بارانەو بەستوویەتـــی، لەكاتی سەركەوتنی پلەی سەرما.!

  فرنسیس بیكون دەڵێت: هەندێك لە فەلسەفە مرۆڤ ڕادەكێشێ‌ بۆ (الحاد)و بێ‌ خوایی، بەڵام قووڵداچوون و خۆ خستنە ناوییەوە ژیری ڕائەكێشێ‌ بۆ بڕوا هێنان.. چونكە ژیری مرۆڤ: كاتێ‌ چەند هۆیەكی پرژوبڵاو لە بەردەمیا وەستا، چەواشە دەبێت و پەی بە ئاواتی خۆی نابات، بەڵام ئەگەر بە وردی چاو هەڵخات، ئەو كاتە كۆمەڵێك هۆ پێش چاو دەكەوێ‌ و دەزانێ‌ ئەوان چۆن ئەڵقەیان لەیەك داوە.. ئەو كاتە بە ناچاری خۆی تەسلیمی زاتی (الله) دەكات.

  برای موسوڵمانم: ئەوە گەواهی و شایەتیدانی كۆمەڵە زانایەك بوون كە لە زانیاریی گەردووندا ڕۆ چووبوون و گەیشتبوونە بنكی دەریا، بینیت چۆن گەواهی بە بوونی خوای تێدابوو، بەڵام گومان و دوو دڵی و بێ‌ خوایی لەو كەسانەوە پەیدا دەبێت كە كەمێك فەلسەفەیان خوێندووە، یا تەنها توێژێكی زانیارییان لێكداوەتەوە.!

 بڕوا بوون بە خوای گەورە وەنەبێ‌ تەنها شتێكی (فیطر)ی زكماكی بێت، بەڵكو شتێكە زانیاری مرۆڤ ناچار دەكات پێی، وە بەبێ‌ ئەم بڕوا بوونە ئەم پرسیارە كە قورئانی پیـرۆز دەیكات، بێ‌ وەڵام دەمێنێتەوە: (أَمْ خُلِقُوا مِنْ غَيْرِ شَيْءٍ أَمْ هُمُ الْخَالِقُونَ (35) أَمْ خَلَقُوا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بَل لَا يُوقِنُونَ) (الطور: ٣٥ – ٣٦).

 واتە: بەڵێ‌ ئاشكرایە كە لە شتێك درووستكراون، كە خۆیانیان درووست نەكردووە، وە هیچ كەسێك نە لە مان، وە نە لە پێش ئەماندا، وە نە لە دوای ئەوانەوە داوای ئەوە ناكات كە ئاسمان و زەوی ئەو درووستی كردبێت.! كەوابوو ئەی درووستكەرییان كێیە.؟

ئەم پرسیارە تەنها وەڵامێكی هەیە، مرۆڤ ناتوانێت ئەگەر وازی لێ‌ بهێنێت، غەیری ئەو وەڵام بداتەوە كە (موشریك)ــەكان دەیان دایەوە: (وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ خَلَقَهُنَّ الْعَزِيزُ الْعَلِيمُ) (الزخرف: ٩)
 كاتێ‌ پرسیاری درووستكەری ئاسمانەكان و زەوییان لێ‌ بكرایە، دەیان وت: خوای بەتوانا و زانا درووستی كردوون.!