وەڵامى گومان لەسەر ئازادى مرۆڤ لە ئيسلامدا. 

- وەڵامی گومان لەسەر مەسەلەی ئازادیی و دیموکراسی.
- وەڵامی گومان لەسەر مەسەلەی ڕا جیایی و پەیدابوونی چەندین مەزھەب.!
- وەڵامی گومان لەسەر ئایەتی (فَضرْبَ الرقاب)


بەشی پێنجەم:

 مەسەلەی ئازادی لای كەسێك بۆ كەسێكی دی جیاوازی هەیە، هەیە مومارەسەی (الشذوذ الجنسیة) بە ئازادی دەزانێ‌، بەڵكو دەكرێتە مەسەلێكی سیاسیی و قازانجی سیاسیی لێدەكرێت، خۆ لە بیرتە یەكێ‌ لە سەرۆك كۆمارەكانی ئەمریكا لە لایەن ئەو كەسانەوە دەرچوو وە متمانەی پێ درا، كە موعتاد بوون بە مومارەسەی شژوژی جنسیی، چونكە شەرعییەتی پێدابوو،! ئەی لە بیرتە لە ناو سوپای ئەمریكادا مومارەسەی جنسیی بە پێی یاسا حەڵاڵ كرا ؟!. هەیە مومارەسەی جینسیی لە پاش و پێش و دەمی ژنانەوە (سێ چوار كەس پێكەوە خەریكی یەك ژن دەبن) بە ئازادیی دەزانێ‌! خەڵكانی مرۆڤ دۆستی وایش هەیە، ئەو شتانە بەسووكایەتی بە ژنان دەزانێ‌ و نەفرینی لێدەكات، چونكە تەنانەتی ئاژەڵیش كاری واناكات، ئەگەر نیوە دوورگەی عەرەبیی، بە هاتنی ئیسلام دەرگای ئازادی لێ‌ واڵا نەكرابێ‌ و، ئیستایش ئێوە بیچوێنن بە خڕەی گوێزەوە لە بیاباندا و حەزی لێبكەن و دەستییان نەكەوێت ! وەكو گوێز لە بیابان دەست ناكەوێ‌، مەگەر كام وڵات پڕە لە ئازادیی و سەربەخۆیی و هەموو خەونەكانی مرۆڤی تیا دێتە دی ؟!.
 مەگەر (فەرەنسە) لەچكی سەری كچۆڵە خوێنكارەكانی دانەماڵی لە سەریان؟ خۆ ساڵی پاربوو بڕیاری قەدە غەكردنی سەرپۆشی قوتابیی هەرسێ‌ دینەكەی (ئیسلام و یەهوودو مەسیح)ی دەركردو نەیهێشت بە لەچكەوە بخوێنن، بەڵكو دەبێ بە سەرو سینگی رووتەوە بچنە قوتابخانەو زانكۆكان، جا بۆ چەند رۆژێكیش ژنان وكچانی ئەوێ‌ رژانە سەر شەقامەكان و داوای هەڵوەشانەوەی بڕیارەكەیان كرد، بەڵام چ كەڵكێكی بوو؟ باشە كاروكردەوەی بەو شێوە بۆ دەوڵەتێكی خاوەن ئەتۆم و لەم سەدەیەدا نەنگ و لەنگ نییە ؟ ئایا ئەوە رێز نانە لە ئازادیی مرۆڤ؟.
ئەی جیاكردنەوەی قوتابخانەو هۆی گواستنەوەی هاتووچۆو چێشتخانە بۆ رەشپێسەكان لە ئەمریكاو بەكەم بەهادانانیان ئازادییە ؟ ئەی ئەو هەموو كوێخایەتیی و هەق بەخۆدانەی ئەمریكاو هەرەشە لەم ولەوو ترس وەبەرنانەی بۆ هەر وڵاتێك كوێخایەتی ئەوی قبووڵ نەبێت ئازادییە ؟ ئەی ئاگاداری ئەو هەموو هەراو كێشمە كێشەی ئەمریكا نیت بۆ حكومەتی ئێرانی خوڵقاندووە لە مەڕ پیتاندنی یورانیۆمەكەیەوە ؟ ئەی مەگەر ئەوە ئازادییە بۆ نەتەوەو گەلانی دنیا، ئەمریكا هەق بە خۆ بدات بۆ پیتاندنی یورانیوم و دروستكردنی ئەتۆم و هەموو جۆرە چەكێكی كۆكژ و، هەق بە داگیركردنی هەروڵاتێك بە ڵێ‌ بۆ ئەو نەكات بدات، بەڵام بۆ هەر دەوڵەتێكی تر بییەوێ‌ لە بواری زانست و پیشەسازییدا هەنگاو بنێت قەدەغە بێت !.

  ئەی خۆ دەزانی كە گەلی فەلەستین چۆن بە ئازادانەو بە ئیرادەو خواستی خۆی بزووتنەوەی (حەماس)ی هەڵبژاردو حكوومەتی پێكهێنا.. بەڵام ئێستا هەموو دەرگایەكی هاوكاری نێودەوەڵەتیان لێداخستن و بە (ئیرهابیی) كەوتنە دوایان و سەدگرفت و موشكیلەیان بۆنانەوەو لە لایەن ئەمریكایشەوە گڵۆپی سەوز بۆ ئیسرائیل هەڵكرا.!! بەپێچەوانەی هەموو یاسایەكی نێودەوڵەتی كە هەقیەتی بەرگری لە مافی خۆی بكات، ئەوەبوو ئەویش لەپێش چاو دنیاوە بێ‌ ویژدانانە بە هەموو جۆرە تۆپ و تانك و فڕۆكەیەكی سەردەم بەربوویە بارەگای سەرۆك ئەنجوومەنی وەزیران و وەزارەتی ناوخۆ، بگرە گشت شارو شارۆچكەكانیان، هێشتا بەدەر لەوەیش ئەندامانی حكوومەت و پەرلەمانەكەی فڕاندن و توندی گرتووخانەكانی كردن، هێمان بەوەشەوە نەوەستا، كاتێ‌ حیزب اللە ی لوبنانی دیتی ئەو بەبێ‌ شەرم و بەزەیی لە دەسەڵاتداران و یاسا نێودەوڵەتییەكان بەر بۆتە گیانی گەلێكی ستەم لێكراوی بێ‌ دیفاع، ناچاربوو هێرشێكی بۆكردو دوو سێ‌ سەربازێكی لێ دیلكردن، دوای ئەوە وەكو سەگە هارە بە فڕۆكەكانی هەموو شوێنە ئابوورییەكانی لوبنانی وێرانكرد، سەرەرای فڕۆكەخانەو رێگاو بانی پەیوەندی نێو شارو شارۆچكەكانی ! ئەمریكاش دەڵێ‌: ئیسرائیل هەقیەتی بەرگری لە خۆی بكات !.

  كاك جەلال ! بۆ ناچێت لە حاڵ و گوزەرانی موسڵمانەكانی (ئوزبەكستان و توركەمانستان و كازاخستان و قرغیزیا و تەتاریا وباشكیریا و موردۆف و ماری و قەرم و ئەرمینیا و جۆرجیا و ئوكرانیا و مۆسكۆ) بپرسیت: تا دەركەوێ‌ لەو ماوەی (70) ساڵەدا چییان پێكردن ؟ بۆ ئەمە سەیرێكی كتێبی: (موسڵمان ئیرهابییە، یان عەلمانیی و خوانەناس) ؟ بكە، لە نووسینی: ئەحمەد كاكە مەحموود.
 لاپەڕەیەكی فەرمی (سۆڤیات – نیوز) دەڵێ‌: جگە لە مزگەوتەكانی (بوخارا) و (خیوە) ژمارەی مزگەوت لە رووسیا دەگەیشتە (26279) مزگەوت، كەچی ساڵی (1913) تەنها (1312) مزگەوتیان كراوە بوون، ئەوانی دی هەموویان روخێنران، یان داخران !.

 خۆ بێگومان ئاگایشت لە قەسابخانەی (صرب)ـەكانە كە لەو چەند ساڵەدا دایاننا بۆ موسڵمانەكانی (بوسنە) و (هەرزیگۆیین) ؟ دوای ئەمە خۆ ئەگەر ئیستا بڵێم چواندنەكانی كاك جەلال: (حوشتر و قاپقاپیان نەگوتووە) تەنها بەسەر رۆژ هەڵات و رۆژئاوادا دەشكێتەوە..!


 رێم پێدەدەیت كاك جەلال! زۆر زۆرم لایە لە تۆقاندن و داپڵۆسان و رەشەكوژیی و گۆڕینی ناوو داگیركردنی زەویی و زارو گواستنەوەی موسڵمانان بە زۆرە ملێ‌ و هەڵوەشانەوەی فەرهەنگ و كەلتووریان، نامەوێ‌ زیاد لەمە كات لە خوێنەران بگرم.

 تۆ دەڵێت بەڵگەی ئایەتە قورئانییەكان بۆ بوونی ئازادی پووچەڵ دەبنەوە، كاتێك كە بە تەواوی لە قورئان بڕوانیی و بەڵگەكانی تری دژ بە ئازادی ببینی.. ئێمەش دەڵێین: قورئان بە پێچەوانەی بۆ چونەكەی تۆ دەڵێ‌، چونكەی زۆر بە جددی دنەی مەردم دەدات بۆ تێڕامانین و وردبوونەوە لە ماناو مەبەستەكانی، قورئان لە گەلێ‌ جێگادا دەفەرموێ‌: (أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآَنَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا) (محمد: ٢٤) . واتە: ئاخۆ ئەوان لەو قورئانە رانامێنن، یان دڵیان داخراوە ؟. كەواتە قورئان كەلام و فەرموودەی خودای بەدیهێنەری بوونەوەرە، فەرموودەی خودای خوڵقێنەری ئەو هەموو فەیلەسووف و پسپۆڕو خەڵكانی رەوانبێژو خۆشخوانەیە، هانی هەموان دەدات كە هەر كەس بە پێی جۆری زانستی خۆی لە قورئان بكۆڵێتەوەو بزانێ‌ هیچ نەنگ و لەنگێكی تێدایە هەر لەو رۆژەوە هاتووە تا ئەمڕۆ،؟ تا رۆژی رستاخێز و هەڵسانەوەی گۆڕ، ئێمە دڵنیاین كە چەندە زانست پێشكەوێ‌، هەزار ئەوەندەش گەورەیی و راستی قورئان دەردەكەوێ‌، بۆیە خودا دەفەرموێ‌: (أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآَنَ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلَافًا كَثِيرًا) (النسا‌ء: ٨٢).  واتە: ئاخۆ ئەوانە لە قورئان ورد نابنەوە؟ تا بزانن ئەگەر قورئان كاری كەسێكی تر بوایە – بەدەر لە خوا – ئەو كات ماناو مەبەستی ناڕێك و دژ بە یەكتری فرەیان تێدا دەدۆزیەوە.! خۆ بێگومان قورئان لە چەرخی رەوانبێژیی و خۆشخوانیدا هات، لەو دەمەدا هیچ كەسێك نەیتوانی هەڵەیەك بدۆزێتەوەو بۆی بچێتە سەر، یان رەخنە بگرێ‌ و بڵێ‌ قورئان پێشەكیی و پاشەكییەكانی تێكەڵ و پێچەوانەی یەكترن. 

  راستە شەریعەتی ئیسلام (نەسخ)ی تێدایە، واتە: قۆناغ بۆ قۆناغ جیاوازیی و ئاڵ و گۆڕی تێدایە، ئەوەش بۆ ئەوەیە وردە وردە (ئەمر) و (نەهی)یەكانیان بدا بەسەردا، تا لە ژێریا دەرچن و بتوانن جێبەجێیان بكەن، هەر وەكو قۆناغەكانی قوتابخانە: سەرەتایی، ناوەندیی، دواناوەندیی.. هتد. بۆ نموونە: پێنچ ساڵ بەر لە كۆچ بۆ مەدینە لە شەوی میعراجدا نوێژ فەرز كرا، ئەو ماوەیە پێغەمبەرو موسڵمانان گشت روویان لە (بیت المقدس) دەكرد، كاتێ‌ هاتنە مەدینەش بۆ چەند مانگێك روویان هەر لەوێ‌ دەكرد، پاشان بە فەرمانێكی قورئانی رووگە گۆڕا بۆ مەككە (كعبة الله) لەبەر ئەو بەرژەوەندییە لە جێگەو شوێنی خۆیدا باسكراوە.

 ئەو ئایەتانەش لای تۆ بە ئاڵۆز دەر دەكەون، بۆ نموونە: لە جێگەیەك دەڵێ‌: (لاإكراە فی الدین). یان دەڵێ‌: (. . . فَمَنْ شَاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَنْ شَاءَ فَلْيَكْفُرْ ...) (الكهف: ٢٩) ئەم جۆرە ئایەتانە بەرامبەر بەوانەیە كە بۆ خۆیان دانیشتوون و هیچ فەوزاو ئاژاوەیەك نانێنەوە، ئەوانەیش خەریكی فەسادو گێرە شێوێنی و شەڕ فرۆشین، بەرامبەریان دەفەرموێ‌: (. . . وَقَاتِلُوا الْمُشْرِكِينَ كَافَّةً كَمَا يُقَاتِلُونَكُمْ كَافَّةً ...) (التوبة: ٣٦). یان دەفەرموێ‌: (قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآَخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ) (التوبة: ٢٩). 

* مەسەلەی پەیدابوونی (شافعیی و مالكی و حەنەفیی و حەنبەلیی) و سەدان موجتەهیدو زانای تر لە بواری زانستە جیا جیا شەرعییەكاندا، كە ئێوە بە رەخنەی دەزانن! لای ئێمە ئەوە بەشێكی ترە لە ئازادیی و بیركردنەوە كە هەر زانایەك بە پێی راو بۆچوونی خۆی دەتوانێ‌ لە ئایەت و فەرموودەكان بكۆڵێتەوە، زیاد لەو مانایەی خۆی مانای تری لێوەرگرێ‌ و حوكم و ئەحكامی لەسەر بنیات بنێت، بەمەرجێ‌ لەگەڵ دەقە گشتییەكاندا دژ نەوەستن و لەگەڵ ئایەت و فەرموودەكاندا بگونجێن، وەكو خۆشیان لەجێگای خۆیاندا گوتویانەو دەڵێن: هەر وەكو یاسا ناسەكان لە دەستوور دەكۆڵنەوەو پاشان هەریەكەیان گەلێ‌ راوو بۆچوونی لێوەردەگرێ‌ و، دەشكرێ‌ بە یاساو كاری پێدەكرێ‌. 
  سەبارەت بەو ئایەتانەیش بەرێزت ماناكەت هێناون و پێت وایە تۆزقاڵەیەك بەلای ئازادیدا نەچوونە، دەڵێین: ئایەتی (8) ی تەوبە كە دەفەرموێ‌: (كَيْفَ وَإِنْ يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ لَا يَرْقُبُوا فِيكُمْ إِلًّا وَلَا ذِمَّةً ...) (التوبة:8) واتە: چۆن پەیمانێك! ئەوان هەركاتێ‌ بزانن پێتان دەوێرن، بەبێ‌ ئەوەی گوێ‌ بدەنە سوێند خۆری، یان خزمایەتی، بەگژتاندا دێن؟.

  بۆ باشتر تێگەیشتن لە مانای ئەم ئایەتە، پێویستە تۆزێ‌ بگەرێینەوە بۆ پێشەوە، تا دەركەوێ‌ كاتی ئەو توڕە بوون و مەیووسبوونە لە خوانەناسان كەی بووە؟ 

 پێغەمبەر ﷺ لە (حودەیبیە)دا - كاتێ‌ رێگەیان نەدا بچێت (عومرە) بكات - لەگەڵ قورەیشدا رێكەوتنامەیەكی (10) ساڵەییان مۆركرد، گەلێ‌ خاڵ و مەرجی تێدا هاتبوو، لەوانە: هیچ لایەكیان هێرش نەكەنە سەر سوێندخۆران و هاوپەیمانانی ئەو لایەنەكەی تر، وە هاوكاری هیچ كەسێك نەكەن بۆ هێرشكردنە سەریان، هەموو دەزانین كە تیرەی (خوزاعە) سوێندخۆری پێغەمبەر ﷺ و هاوپەیمانی بوون، هەروەك (بەنی بكر) هاوپەیمانی (قورەیش) بوو، بەڵام ئەوەندەی نەخایاند ئەو دوو تیرەی لە مەككەدا هاتنە جەنگ، قورەیش كە - نەدەبوو هاوكاری بەنی بەكری سوێند خۆری بكات - پەیمانەكەی شكاند و دەستی دایە هاوكاری بەنی بەكر، دیارە بەو هاوكاریە، پەیمانەكەی هەڵوەشاندۆتەوەو راستی نەكرد و ساختەچی دەرچوون، (خوزاعە)یش نوێنەریان ناردە (مەدینە) و پێغەمبەریان لێ‌ ئاگادار كرد، ئەویش ئەگەرچی مانگی رەمەزانیش بوو، لەبەر خاتری ئەوەی پەیمانی هەیە لەگەڵ (خوزاعە) دا كە دەبێ‌ هاوكاری سەربازی بكات لەكاتی پێویستدا، ئەگەرچی (موشریكن) و ئیمانیان نەهێناوە، سوپایەكی دە هەزار كەسی رێكخست بۆ سەر قورەیشی پەیمان شكێن و چوو بەهانای (خوزاعە) وە.. ئینجا خوای گەورەو دلۆڤان پاش خیانەتەكەی قورەیش، ئەو چەند ئایەتەی سەرەتای (تەوبە) دەنێرێ‌ كە: 

 1- ئەوانەی پەیمانیان هەیەو هەڵیان نەوەشاندۆتەوە، ئێوەیش وەفا بە پەیمانەكەیان بكەن و رێزی لێبگرن.

 2- ئەوانەی پەیمانیان نییە، ماوەی چوار مانگیان بۆ دیاری بكەن، با بە ئازادانە چی دەكەن، بیكەن، دەگوێزنەوە بۆ جێگایەكی تر، یان موسڵمان دەبن و هەر لەوێ‌ دەمێننەوە، چونكە تەجروبەی (22) ساڵ لەگەڵیان سەلماندوویەتی كە بە هیچ جۆر واز لە پیلان و نەخشەی جەنگ و پەیمان بەستن بۆ هێرشكردنە سەر موسڵمانان ناهێنن، ئێستا چار ناچارە، ناكرێ‌ سوپای موسڵمانان لە بەرگری و بەرەوانی لە خۆی بێت و گەلێ‌ جار بچێتە دەرەوەی (مەدینە) و (مەككە)، كەچی هێشتا لە پایتەختەكەی ئەمین نەبیت، لەبەرئەوە دەبێ‌ ناوچەكەیانی لێ‌ پاك بكرێتەوە، وەكو هەر دەوڵەتێك لە دنیادا مافی پێدراوە: هەركەسێك ببێتە هۆی تێكدانی (ئەمنی قەومی) وڵاتەكەی، بەتایبەتی لە وڵاتەكەیدا و پاش تاقیكردنەوەو ئەزموونێكی دووروو درێژ كە بە هیچ جۆرێك نایەتە سەر مێزی رێكەوتن، هەركاتێكیش هاتبێ‌ لاواز و بێ‌ دەسەڵات بووەو بۆ هەل و فورسەت گەڕاوە..
  خوا بەوانە دەفەرموێ‌: (كَيْفَ وَإِنْ يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ لَا يَرْقُبُوا فِيكُمْ إِلًّا وَلَا ذِمَّةً) (التوبة:8). چۆن پەیمانێكیان لەگەڵ دەبەستن كە تاقیكردنەوە سەلماندوویانە هەركات بزانن پێتان دەوێرن، گوێ‌ نادەنە سوێند خۆری و خزمایەتی.. ئیتر لەگەڵ ئەوانەی نییە كە حورمەتی سوێند خۆرییان لایە، بۆ نموونە: كاتێك (بەنی بەكر) چوو بە گژ (خوزاعە) ی هاوپەیمانی پێغەمبەردا ﷺ، بەشێكیان بەشدارییان نەكرد، لەبەر ئەوە پەیمانەكەیان هەر مایەوەو مامەڵەی تایبەتیان لەگەڵ كرا.

 * ئایەتی (23)ی هەمان سوورەت: (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا آَبَاءَكُمْ وَإِخْوَانَكُمْ أَوْلِيَاءَ إِنِ اسْتَحَبُّوا الْكُفْرَ عَلَى الْإِيمَانِ ...) (التوبة: ٢٣) بەواتای: ئەی گرۆی خاوەن باوەڕان! ئەگەر باب و برای ئێوە لایان وابوو كوفرو نا باوەری لە ئیمان و باوەر هێنان باشترە، ئێوە مەیانگرنە دۆست (لەسەر حسابی عەقیدەو ئایدۆلۆژیا).

 بەڵێ‌ عەقیدەو باوەڕ دەبێ‌ تەنها بۆ خوا بێت، لەهەر پەیوەندییەكی خزمایەتی، نیشتمانی، نەتەوەیی بەهێزتر بێت، نابێت لەبەر ئەوشتانە خاو بیتەوەو سست و كاڵ و كرچ بیت لە ئیمانەكەتدا، ئەگینا دەبیتە (موشریك) وەك ئەوان.

 (قورتوبی) دەڵێت: (والإحسان والهبة مستثناة من الولایة) واتە: پیاوەتی و چاكە كردن و هەیبە و بەخشین بە خزمانی خوانەناس و موشریك، لەو دۆستایەتییە جیا كراوەتەوە.. واتە: لەگەڵ باوكی موشریكدا، برای موشریكدا.. هتد، دەتوانی هەموو جۆرە سەردان و هاتووچۆ و هاوكارییەك بكەین. ئیمامی (بوخاریی) دەڵێت: (ئەسما) گوتی: ئەی پێغەمبەری خوا ﷺ ! ((قدمت علي أمي راغبة فی عهد قریب وهی راغمة مشركة، فقلت یا رسول الله إن أمي قدمت علي وهی راغمة مشركة، أفأصلها؟ قال: نعم، صلي أمك)). (رواه البخاری ومسلم/ أنظر صحیح الترغیب والترهیب: 22).  دایكم لە مەككەوە هاتووە بۆ لام و حەز دەكات بمبینێ‌ - لەهەمانكاتیشدا موشریكەیشە - مەگەر دەتوانم بیبینم؟ پێغەمبەر ﷺ فەرمووی: سەری لێبدەو سیلەی رەحم جێبەجێ‌ بكە. 

  لە سوورەتی (لوقمان) دا بەرامبەر بە دایك و باوك دەفەرمووێ‌: (وَإِنْ جَاهَدَاكَ عَلى أَنْ تُشْرِكَ بِي مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا وَصَاحِبْهُمَا فِي الدُّنْيَا مَعْرُوفًا ...) (لقمان: ١٥) واتە: ئەگەر بۆ شیرك و بتپەرستی زۆریان لێكردیت (دایك و باوكت) بەگوێیان مەكە، بەڵام بۆ كاری دنیاو ژیان و بژێویی و چاكەو پیاوەتی هاوڕێیان بە.
  
  كاك جەلال! حەز دەكەم كەمێك قوڵتر لەم جێگەیەدا قسە بكەین، مەسەلەی دۆستایەتی و خۆشەویستی لەسەر حسابی عەقیدەو باوەر لەگەڵ كافران شتێكەو (پیاوەتی چاكەو سەردانیشیان بە پێی عورف و باوی كۆمەڵگە شتێكی ترە، یەكەمیان رێی لێگیراوە، واتە: نابێ‌ لەهەر رێگەیەكەوە زیان بە موسڵمانان بگات، لەو رێگەیەوە بچیتە پێش لێیان، وەكو مەسەلەكەی (حاطب بن بلتعة)، دووەمیشیان (چاكەو پیاوەتی و لێپێچانەوەو سەردان و بێرەو بچۆ) بەدەقی قورئانی پیرۆز ڕێ‌ پێدراوە، ئەگەرچی ئەو كەسە كافرو خوا نەناسیش بێت، بەمەرجێ‌ نەیەنە سەرتان و شەڕتان پێ‌ نەفرۆشن و هاوكاری خەڵكانی تر نەكەن بۆ گەلەكۆمێ‌ لەگەڵتان، وەكو لە سوورەتی (مومتەحینە) ئایەتی (8 - 9)دا دەفەرموێ‌: (لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ (8) إِنَّمَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ قَاتَلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَأَخْرَجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ وَظَاهَرُوا عَلَى إِخْرَاجِكُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ) (الممتحنة: ٨-٩)
 واتە: خوا رێتان لێناگرێ‌ كە ئێوە لەگەڵ ئەوانەی بە گژتاندا نەچوون و لە زێدەوە دەریان نەناون، چاكەیان دەربارە بكەن و بە یەكسانی رەفتاریان لەگەڵ بكەن، خوا مرۆڤی خاوەن ئینسافی خۆش دەوێت.، تەنها لەگەڵ ئەوانەدا رێگەتان نادات ببنە دۆست، كە لەسەر دین شەریان لەگەڵ كردوون و ئێوەیان لە زێدی خۆتان ئاوارە كرد، لەسەر دەركردنیشتان بوونە پشتیوانی یەكتر، هەركەسیش ببێتە دۆستی ئەوانە، دیارە ستەمكارەو ناهەقی كردووە.

  ماناو مەبەستی ئەم دوو ئایەتەی بەردەستمان بوونەتە بنەرەت و بنچینە بۆ مامەڵە كردن لەگەڵ خەڵكانی نا موسڵمان تا رۆژی قیامەت، ئەو ئایەت و فەرموودانەش كە رێ‌ لە دۆستایەتی دەگرن، ئەو كافرانەن هەمیشە دژایەتی و نەیاری موسڵمانان دەكەن و، لەگەڵ ئەم و ئەو دەبنە هاوپەیمان بۆ جەنگ لەگەڵ موسڵمانانداو دەر پەڕاندنیان لە زێدی خۆیان، بۆیە لە سوورەتی (تەوبە)دا پاش تاقیكردنەوەی هەموو شێوەو شێوازێكی پێكەوە ژیان و ئەوان هەر خەریكی پیلان بوون، كۆتا بریاری بۆ دەركردن و ئاگاداری كردن بەو دوو خاڵە لە ئایەتی (8) دا باسمان كردن.! بەڵێ‌ هەرلایەنێك خاوەن پەیمان و خاوەن وەفایە بە پەیمانەكەی، رێز لە خۆیی و پەیمانەكەی دەگیردرێ‌، مەگەر نیشانەی هەڵوەشانەوەی لێ‌ دەركەوێ‌، ئەوكاتە بە پێی ئەم ئایەتە كە خوا دەفەرمووێ‌: (وَإِمَّا تَخَافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِيَانَةً فَانْبِذْ إِلَيْهِمْ عَلَى سَوَاءٍ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْخَائِنِينَ) (الأنفال: ٥٨ ) ئاگادار دەكرێتەوەو پێی رادەگەیەنرێت كە هیچ پەیمانێكی نەماوەو بە نەیار دەدرێتە قەڵەم، تا ئەویش حسابی خۆی بزانێ‌ و چی دەكات بیكاو، نەشبێتە خیانەت، ئەو خۆی بە خاوەن پەیمان بزانێ‌ و تۆش بە خاوەن پەیمان نەزانێت.

* ئایەتی (28) ی سوورەتی (آ‌ل عمران): (لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ ...) (آل عمران: ٢٨). واتە: (با باوەڕداران، جگە لە باوەرداران نەگرن بە دۆست..)  رێ‌ لە موسڵمانان دەگرێت كافران بگرنە دۆست، مەبەست بەو دۆستایەتیە، دۆستایەتییەكە لەسەر حسابی عەقیدەو ئایدۆلۆژیاو لەناخی دڵەوە بێت، خۆ ئەگەر لەلایەنی كۆمەڵایەتییەوە بوو، وەكو سەردان و هاوكاری و بەخشش و هەدیەو دیاری قەیدی نییە، هەر ئەم مانایەش مەبەستە لەم ئایەتانە كە دەفەرموون: (لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ ...) (آ‌ل عمران: ٢٨) (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ وَالنَّصَارَى أَوْلِيَاءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ ...) (المائدە: ٥١) (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَعَدُوَّكُمْ أَوْلِيَاءَ تُلْقُونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ ...) (الممتحنة: ١).

 * ئایەتی (4 / محمد) كە دەفەرموێ‌: (فَإِذا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ ...) (محمد: ٤) واتە: هەركات توشی ئەو كافرانە بوون - لە جەنگدا - لە ملیان دەن.
  ئەم ئایەتەی سوورەتی (محمد) بە چەند قۆناغێك بەر لە سوورەتی (بەرائە) هات، بۆیە دەفەرموێ‌: هەركات تووشیان بوون لە جەنگدا ئەوكات جەنگیان لەگەڵدا بكەن، بەڵام بۆ دوایی خوانەناسان كە هەر خەریكی پیلان و فات و فیت بوون و خەریك بوو پایتەختەكەشیان لێ‌ داگیر بكەن، ئەوكات سەرەتای سوورەتی (بەرائە) هات و ئەو بریارانەی دا كە لەوێ‌ باسكران.
 جا كەوابوو چ نەنگ و عەیبێكی تێدایە ئەگەر لە (قیادەو سەركردایەتیەوە)وە هانی سەربازەكان بدرێ‌ بۆ دەست وەشاندن لەو جۆرە مرۆڤە شەڕ فرۆشانە كە تەنانەتی تەماعیشیان كردبوویە سەركردایەتی و پایتەختەكەیان؟.