زۆرترین خوێندراوە
وته‌ی به‌رێز مامۆستا ئیبراهیم مه‌ردوخی‌وشەى (عسى) لە قورئاندا.؟ئایا ژنان دەتوانن فێری هەموو زانیارییەک ببن.؟وەسیەت بۆ باب و دایک و خزمان پێویستە.!گەلێک شۆڕش نەکات نە فەرهەنگى هەیە، نە نیشتمان.پەیوەندی دەوڵەتان و مافی ھاوڵاتیان و بێگانەکان (الأجانب) لە ئیسلامدا.!نیشانەکانی سەرکەوتن و بڵاو بوونەوەی ئیسلام.!وەفایەک بۆ مامۆستا مەلا ئەحمەد کاکە مەحمودمهرجهكانی گرێبه‌ستی/ زه‌واج.
مه‌رجه‌كانی گرێبه‌ستی/ زه‌واج.
یه‌كه‌م: كچ‌و كوڕه‌كه ده‌بێ هه‌ردوو ژیر‌و به‌فامبن، ئه‌گه‌رچی ژیریشیان له پله‌ی منداڵێكی خاوه‌ن ته‌مییزدا بێ، بۆیه كوڕو كچی شێت، نیكاحیان دانامه‌زرێت، به‌ڵام باڵغبوون مه‌رج نییه، ئه‌گه‌رچی كاتێ ئه‌قڵی ته‌واویان گرت، ده‌توانن رای خۆیان ده‌ربڕن به‌رامبه‌ر به نیكاحه‌كه، هه‌ڵوه‌شێننه‌وه، یان پیاده‌ی بكه‌ن.
* نیكاح چ له‌ناخه‌وه بێت، یان به گاڵته‌و (مه‌سخه‌ره)وه بێت داده‌مه‌زرێت، واته: ئه‌گه‌ر كچێك به‌گاڵته‌وه به كوڕێكی گوت: شوم پێكردیت، ئه‌ویش گوتی: قبوڵمه، ئه‌و نیكاحه داده‌مه‌زرێت‌و كاری له‌سه‌ر ده‌كرێت، چونكه پێغه‌مبه‌ر ﷺ ده‌فه‌رمووێ: ((ثلاث جدهن جد، وهزلهن جد: النكاح، والطلاق، الرجعة)) (ترمذی و ئه‌بووداود). به‌ڵام ئه‌گه‌ر پێش وه‌ڵامدانه‌وه له‌لایه‌ن به‌رامبه‌ره‌كه‌وه، ئه‌م په‌شیمان بوویه‌وه كاری پێده‌كرێ‌و نیكاحه‌كه دانامه‌زرێت، هه‌روه‌ها ئه‌گه‌ر به‌رامبه‌ره‌كه (ئه‌هلیه‌ت)ی نه‌ما، دیسان هیچ ئاسه‌وارێكی لێ په‌یدا نابێت.
تێبینی:
ئه‌و (ئیجاب) و (قبوڵ)ـه ده‌بێ له‌یه‌ك (مه‌جلیس)دا بێت‌و (فاصله)یه‌كی وا نه‌كه‌وێته نێوانیانه‌وه، به‌ڵام ئه‌گه‌ر قبوڵه‌كه ئه‌ندازه‌یه‌ك دواكه‌وت‌و له‌و نێوانه‌دا شتێك په‌یدا نه‌بوو مانای ناڕه‌زایی‌و پشتگوێ خستنبوو و له مه‌جلیسه‌كه‌یش هه‌ڵنه‌سابوون، پاشان قبوڵی كرد، داده‌مه‌زرێت و قه‌یدی نییه، هه‌روه‌ك مه‌رجه (ئیجاب) و (قبول) به‌رامبه‌ربن‌و جیاوازیان نه‌بێت، بۆ نموونه: ئه‌گه‌ر (وه‌لی) گوتی: (فاتمه)م لێماره كردیت، ده‌بێ ئه‌ویش قبووڵی نیكاحی فاتمه بكات.
دووه‌م: ژنه‌كه ده‌ست بدات بۆ ماره‌كردن: واته حه‌رامی ئه‌و كه‌سه نه‌بێت ده‌یخوازێت: ((وه‌كو دایك‌و خوشكی نه‌سه‌بیی‌و شیریی‌و خه‌سوو خوشك‌و دایكی خه‌سوو...)
هه‌روه‌ها زاناكان ده‌ڵێن: ژن‌وپیاو (زوج، زوجه) له‌كاتی گرێبه‌سته‌كه‌دا نابێ له‌جل‌و به‌رگی (ئیحرام) دابن، ئه‌گه‌رچی (حه‌نه‌فیه)كان ده‌ڵێن: بۆ (زه‌وج، زه‌وجه) ته‌نانه‌تی (وه‌لی) گرێبه‌ست داده‌مه‌زرێت، هه‌رچه‌ند له (ئیحرام)یشدا بن، به‌ڵگه‌یشیان ماره‌كردنی خاتوو (مه‌یمونه)بوو له لایه‌ن پێغه‌مبه‌ره‌وه ﷺ كه له ئیحرامیشدا بوو، ئه‌و فه‌رمووده‌یش كه ده‌ڵێ: ((لا ینكح المحرم ولا ینكح)) مه‌به‌ست ئه‌وه‌یه كه موحریم نابێ تێكه‌ڵی له‌گه‌ڵ ژنه‌كه‌یدا بكات له‌كاتی ئیحرامه‌كه‌دا، نه‌ك ماره‌كردن.
سێیه‌م: نابێ بۆ كاتێكی دیاریكراو بێت (نكاح مؤقت): هه‌ر نیكاحێك ماوه‌ی بۆ دیاری بكرێت، به كۆی ده‌نگی زاناكان – جگه له شیعه – دانامه‌زرێ‌و به حه‌رام داده‌نرێت.. به‌ڵكو دواتر بتوانین پتر تا‌وتويی ئه‌م باسه بكه‌ین.
چواره‌م: پیاوه‌كه هاوكووف‌و هاوشانی ژنه‌كه بێت:
أ-به‌لای حه‌نه‌فییه‌كانه‌وه – ئه‌بوو حه‌نیفه خۆیی‌و ئه‌بوو یوسف – ئه‌گه‌ر ئافره‌تێكی باڵغی ژیر‌و به‌فام، خۆی له غه‌یره كووفێك ماره كرد، دانامه‌زرێت، چونكه سووكایه‌تی ڕووده‌كاته (وه‌لی)و بنه‌ماڵه‌كه‌ی، كاری ئاوایش – بۆ دوایی – به ئاسانی ڕزگاریان نابێت لێی. به‌ڵام (محمد بن الحسن الشیبانی) هاوڕێی ئه‌بوو حه‌نیفه ده‌ڵێ: هاوكووفیی مه‌رج نییه بۆ دامه‌زرانی نیكاحه‌كه، به‌ڵكو مه‌رجی پیاده كردنیه‌تی، واته: ئه‌گه‌ر ژنێك له پیاوێكی غه‌یره كووف خۆی ماره كرد، ته‌ماشا ده‌كرێ ئه‌گه‌ر (وه‌لی)یه‌كه‌ی ڕه‌زایه‌تی له‌سه‌ردا، داده‌مه‌زرێت، ئه‌گینه هه‌ڵیده‌وه‌شێنێته‌وه.
ب- شافعیه‌كان ده‌ڵێن: ئه‌گه‌ر باوك، یان ته‌نها مامێك كچێكی له غه‌یره كووفێك مارهكردو كچه‌كه بۆ خۆی ڕه‌زا بوو، وه‌یان چه‌ند براو ئامۆزایه‌ك – له‌سه‌ر ڕه‌زایه‌تی كچه‌كه – له غه‌یره كووفێكیان ماره‌كرد، ئه‌و نیكاحه دروسته‌‌و داده‌مه‌زرێت، به‌ڵام ئه‌گه‌ر یه‌كێ له براكانی، یان له ئامۆزاكانی – له‌سه‌ر ڕه‌زایه‌تی كچه‌كه له غه‌یره كووفێك مارهكردو، براو ئامۆزاكانی تری ڕه‌زایه‌تیان نه‌بوو، ئه‌و نیكاحه دانامه‌زرێت، ئه‌گه‌رچی له قسه‌یه‌كی شافیعیه‌كاندا هاتووه: ((یصح العقد ولهم الفسخ)).
ج- حه‌نبه‌لیه‌كان: هاوكووفیی كچ‌و كوڕ بۆ دامه‌زرانی نیكاح مه‌رج نییه، ئه‌گه‌رچی هه‌ندێكیان به‌مه‌رجی داده‌نێن.
د- مالیكیه‌كان ده‌ڵێن: ئه‌وی له ژن‌وپیاودا پێویسته هه‌بێ، دووشته:
یه‌كه‌م: مێرد دیندار بێت، واته مێرد فاسق‌و بێدین نه‌بێ.
دووه‌م: سه‌لامه‌ت بێت له‌و ناته‌واویانه‌ی ده‌بنه هۆی (فه‌سخ)و هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی نیكاح، ئه‌گه‌ر ژنه‌كه ویستی له هه‌ڵوه‌شانه‌وه هه‌بوو.. خۆ ئه‌گه‌ر ژنه‌كه، یان (وه‌لی)یه‌كه‌ی به پیاوێكی فاسق ڕازی بوون ده‌توانن ئه‌و نیكاحه بكه‌ن‌و گوێ به هاوكووفیی نه‌ده‌ن.
پێنجه‌م: شایه‌ت ئاماده بكرێت:
ئاماده بوونی شایه‌ت بۆ نیكاح و ماره‌كردن مه‌رجه بۆ دامه‌زرانی، ئیمامی (ترمذی) ئه‌م فه‌رمووده‌یه‌ی هێناوه: ((البغایا: اللاتی ینكحن أنفسهن بغیر بینة)) له سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ر‌و هاوه‌ڵان‌و پاشینانیشدا، به‌بێ شایه‌ت نیكاح نه‌كراوه. ئیمامی (به‌یهه‌قی) له خاتوو (عایشه/خ) ده‌گێڕێته‌وه كه پێغه‌مبه‌ر- صلی الله علیه وآله وسلم – فه‌رمووی: ((لا نكاح إلا بولي و شاهدی عدل، فإن تشاجروا – وفی روایة اشتجروا فالسلطان ولي من لا ولي له)) پێشه‌وا (ئه‌حمه‌د)یش ئه‌م ڕیوایه‌ته‌ی هێناوه: ((لا نكاح إلا بولي وشاهدي عدل)). ئه‌م چه‌ن فه‌رمووده و فه‌رمووده‌گه‌لێكی تر به‌ڕاشكاوی ئه‌وه ده‌گه‌ینن كه له نیكاحدا شایه‌ت مه‌رجه‌‌و هه‌ر ده‌بێ ببێ. (ترمذی)یش ده‌ڵێ: ((والعمل علی هذا عند أهل العلم من أصحاب النبي ﷺ ومن بعدهم من التابعین وغیرهم، قالوا: لانكاح إلا بشهود)).
سه‌باره‌ت به بوون ونه‌بوونی شایه‌ت له نیكاحدا ئه‌م بۆ چونانه هاتووه:
یه‌كه‌م - (یشترط لصحة النكاح الإشهاد علیه، وإلا كان فاسدا، روی ذلك عن عمر بن الخطاب، علی بن أبی طالب، وهو قول ابن عباس وسعید بن المسیب، والحسن، والنخعی، وقتادة، والثوری، والأوزاعی، وهو قول جمهور الفقها‌ء من الشافعیة، والحنفیة، والحنابلة، والزیدیة)).
دووه‌م - یصح النكاح بغیر شهود، فعله ابن عمر، والحسن بن علی، وابن الزبیر، وسالم وحمزة ابنا عبدالله بن عمر. وبه قال عبدالرحمن بن مهدی، ویزید بن هارون، والفبری، وأبو ثور، وابن المنذر وهو قول الإمام الزهری، وهو مذهب الجعفریة).
سێیه‌م - (الإشهاد علی النكاح لیس شرطا لصحته، ولكن الإشهاد شرط عند الدخول بالزوجة، وهذا مذهب المالكیة).
پوخته‌ی مه‌سه‌له‌ی ئاماده‌كردنی شایه‌ت بۆ نیكاح به‌م شێوه‌یه: جه‌ماوه‌ری زاناكان یه‌كده‌نگن له سه‌ربوونی شایه‌ت له گرێبه‌ستی نیكاحدا، خۆ ئه‌گه‌ر ئاماده نه‌بوون، ئه‌و نیكاحه به (فاسد) و دانه‌مه‌زراو داده‌نێن.
ژماره‌ی شایه‌ت بۆ نیكاح:
ده‌بێ شایه‌ت له دوو پیاو كه‌متر نه‌بن، خۆ ئه‌گه‌ر زیاد له‌وه كۆمه‌ڵه خه‌ڵكێكی باش‌وچاك كۆكرایه‌وه رێك‌و پێكتره.. قسه‌ی ڕاست ئه‌وه‌یه كه به پیاوێك‌و دووژن ئه‌و گرێبه‌سته داده‌مه‌زرێت، جگه له‌مه‌یش (ظاهریه)كان ده‌ڵێن: به ئاماده بوونی چوار ژنیش به ته‌نها له گرێبه‌سته‌كه‌دا داده‌مه‌زرێ و كاری پێده‌كرێت.
عه‌داله‌تی شایه‌ت:
هه‌ندێ ده‌ڵێن: شایه‌ته‌كان پێویسته خاوه‌ن عه‌داله‌ت بن‌و فاسق نه‌بن. هه‌ندێ تر عه‌داڵه‌ت به‌مه‌رج دانانێن، به‌ڵكو به ئاماده‌بوونی دوو (فاسق)یش داده‌مه‌زرێت، ئه‌مه‌یش مه‌زه‌بی حه‌نه‌فییه‌كانه. بێگومان هه‌تا ده‌ست بدات پیاوی صاڵح‌و چاك ئاماده بكرێ بۆ شایه‌تی، خۆ ئه‌گه‌ر ده‌ست نه‌كه‌وت، ده‌چێته حاڵه‌تی زه‌رووت‌و ناچاری.
هه‌روه‌ها مه‌رجه شایه‌ته‌كان موسڵمان بن، به به‌ڵگه‌ی ((لا نكاح إلا بولي وشاهدي عادل)). به‌ڵام حه‌نه‌فیه‌كان لێره‌دا ده‌ڵێن: ((یجوز نكاح المسلم ذمیة بشهادة ذمیین علی هذا النكاح)).
هه‌روه‌ها ده‌بێ باڵغ‌و فامیده بن‌و كه‌ڕ‌و تێنه‌گه‌یشتوو نه‌بن، خۆ ئه‌گه‌ر بیناشبن باشتره.
مه‌رجدانان له گرێبه‌سته‌كه‌دا:
ئه‌و شتانه پێچه‌وانه‌و دژ نابنه‌وه له‌گه‌ڵ ئامانج‌و مه‌به‌ستی نیكاحدا، یان حه‌رامێك حه‌ڵاڵ ناكه‌ن، یان به پێچه‌وانه‌وه، ڕه‌وایه به مه‌رج بگیردرێن‌و كاریشیان پێ بكرێت، ئیمامی (بوخاری) ئه‌م فه‌رمووده‌یه هێناوه: ((إن أحق ما أوفیتم من الشروط أن توفوا به ما استحللتم به الفروج)) شرح العسقلانی ج 9/217. بۆ نموونه: ژنه‌كه گوتی به پیاوه‌كه: به مه‌رجێ شووی پێ ده‌كات، چاك‌و ڕێك پێك بێت له‌گه‌ڵیاو نه‌فه‌قه و جل‌وبه‌رگ‌و مه‌سكه‌نی بۆ فراهه‌م بهێنێت.. به‌ڵام ئه‌و مه‌رجانه كه له‌گه‌ڵ بنه‌ڕه‌ت‌و ئامانجی نیكاحدا دژ ده‌وه‌ستنه‌وه، بۆ نموونه: ژنه‌كه به پیاوه‌كه‌ی بڵێ نابێ نه‌فه‌قم بكێشیت، نابێ له‌گه‌ڵ خۆت بمبه‌ی بۆ سه‌فه‌ر،ئه‌م جۆره مه‌رجانه كاریان پێناكرێت‌و گرێبه‌سته‌كه‌ش داده‌مه‌زرێت، چونكه پێغه‌مبه‌ر ﷺ ده‌فه‌رمووێ: ((كل شرط لیس فی كتاب الله فهو باطل)).
به‌ڵام ئیمامی (ئه‌حمه‌د)و كۆمه‌ڵێك له زانایا ده‌ڵێن: پێویسته كار به گشت مه‌رجێك له گرێبه‌سته‌كه‌دا بكرێت، چونكه پێغه‌مبه‌ر ﷺ ده‌فه‌رمووێ: ((إن أحق الشروط بالوفا‌ء...)).
(ترمذی)یش ده‌ڵێت: ((والعمل علی هذا عند بعض أهل العلم من أصحاب النبی ﷺ، منهم: عمر بن الخطاب)). كه‌وابوو ئه‌گه‌ر ژنێك گوتی: به‌مه‌رجێ شووت پێده‌كه‌م كه له ماڵی باوكم دوورم نه‌خه‌یته‌وه، ده‌بێ دووری نه‌خاته‌وه.
به‌كورتی: هه‌ر مه‌رجێك له گرێبه‌سته‌كه‌دا ژن‌وپیاوه‌كه له سه‌ر یه‌كتری داده‌نێن، پێویسته له ئاینده‌دا كاری پێ بكه‌ن‌و نابێ پێچه‌وانه‌ی ڕه‌فتار بكه‌ن.
سه‌رچاوه/ كتێبی: ژنان و كاروباری ژنان له ئیسلامدا - نووسینی/ شێخ ئه‌حمه‌د كاكه مه‌حموود
بەروار2020/04/02سەردان 654
پێشەکیی - ژنان و كاروبارى ژنان لە ئيسلامدا قورئان گرنگی بە ژنان و کاروباری ژنان دەدات.! پێکھاتەی جەستەی ژن و پیاو لێکجودایە.! بێحورمەتی کەناڵە سێکسیە بازرگانیەکان بەرامبەر بە ژنان.! چه‌ند خوویه‌كی جاهیلیه‌ت به‌رامبه‌ر به ژنان و چاره‌سه‌ریان له ئیسلامدا (1+2) چه‌ند خوویه‌كی جاهیلیه‌ت به‌رامبه‌ر به ژنان و چاره‌سه‌ریان له ئیسلامدا (3+4) چه‌ند خوویه‌كی جاهیلیه‌ت به‌رامبه‌ر به ژنان و چاره‌سه‌ریان له ئیسلامدا (5+6) چه‌ند خوویه‌كی جاهیلیه‌ت به‌رامبه‌ر به ژنان و چاره‌سه‌ریان له ئیسلامدا (7+8) کیژانی ھەتیوو بێ باب، گەلێ ستەم وناھەقیان لێدەکرا.! فره ژنێتی..! فره ژنی له چه‌ند ڕوویه‌كه‌وه پێویسته.! پرسیارێكی سه‌یرو سه‌مه‌ره لەسەر فرە پياوى؟! ئەگەری سەرھەڵدانی ئاڵۆزی لە فرە ژنییدا.؟ فره ژنێتی پێغه‌مبه‌ر "صلى الله عليه وسلم" ماره‌یی ژنان.! ئایا مارەیی سنووری بۆ دادەنرێت ؟
