دووەم: ئازادی مرۆڤ لە هەڵبژاردنی ئایین و مەزهەبدا

  بەر لەوە بچینە ناو ئەم باسەوە، پێویستە ئەم راستییە بزانین كە غەیرە ئەو دین و بەرنامانەی ئاسمانین، هیچ بەرنامە و بۆچوونێكی تر بە (دین) دانانرێ‌ و بەر ئازادی هەڵبژاردنی دین و مەزهەب ناكەون: (أَفَغَيْرَ دِينِ اللَّهِ يَبْغُونَ وَلَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا وَإِلَيْهِ يُرْجَعُونَ) (آ‌ل عمران: ٨٣). دینی ئیسلام كۆتا ئایینەكانی ترەو پێویستە گشت پەیرەوانیان پەیرەویی لە ئیسلام بكەن و تەنانەتی پێغەمبەرەكانیشیان (سڵاویان لەسەر بێ‌) ئەر ئێستا لە ژیاندا بووبان، دەبوو باوەڕ بەم پێغەمبەرە (محمد ﷺ) و دینەكەی بكەن و هەنگاویش بەدووی ئەودا هەڵگرن: (وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ لَمَا آَتَيْتُكُمْ مِنْ كِتَابٍ وَحِكْمَةٍ ثُمَّ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَلَتَنْصُرُنَّهُ قَالَ أَأَقْرَرْتُمْ وَأَخَذْتُمْ عَلَى ذَلِكُمْ إِصْرِي قَالُوا أَقْرَرْنَا قَالَ فَاشْهَدُوا وَأَنَا مَعَكُمْ مِنَ الشَّاهِدِينَ) (آ‌ل عمران: ٨١). واتە: ئەوكاتە وەبیر بێنە كە خوای میهرەبان لەگەڵ پێغەمبەرەكاندا پەیمانی بەست و پێیگوتن: من هەر كتێبێكی زانستیی و پڕحیكمەتم بە ئێوەدا، پاشان كە پێغەمبەرێك هاتە ناوتان و ئەوانەی لای ئێوەشی بە راست دەزانی، دەبێ‌ ئێوەش بڕوای پێبێنن و یاریدەی بدەن و هاوكاری بكەن، خوای گەورە فەرمووی قەبووڵتانە؟ ئەرێ‌ ئێوە ئەم ئەركەم لە ئەستۆ دەگرن ؟ وتیان بەڵێ‌ پەیمان بێت، گوتی: دەسا بەشایەت بن، ئەوا منیش لەگەڵتانم. 
  دیسان ئیسلام بە راشكاوانە رووبەڕووی ئەو گشت هەڵەو پەڵانە دەوەستێ‌ كە (ئەهلی كیتاب) تێكەڵی كتێبەكانی خوایان كردووە، بەڵام ئەڵبەت بەشێوەیەكی زانستیی و مەنهەجییانەو هیچ زۆرو زەنگێك بەكار ناهێنێت و، هەڵە بە هەڵە چارەسەر ناكات، بەڵكو سەرزەنشتیان دەكات لەبیرووبۆچوونی مەزهەبی خۆیانداو، ئازادیشن لە مومارەسەی درووشمەكانیاندا، دەبێتە دەستەبەری گشت مافەكانیشیان، بە مەرجێ‌ دەستدرێژی نەكەنە سەر موسڵمانان و بەها پیرۆزەكانیان، ئەمانەش هەندێك لە هەڵەكانیان كە قورئانی پیرۆز بۆمانی باس دەكات و دەفەرمووێ‌: (فَبِمَا نَقْضِهِمْ مِيثَاقَهُمْ وَكُفْرِهِمْ بِآَيَاتِ اللَّهِ وَقَتْلِهِمُ الْأَنْبِيَاءَ بِغَيْرِ حَقٍّ وَقَوْلِهِمْ قُلُوبُنَا غُلْفٌ بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَيْهَا بِكُفْرِهِمْ فَلَا يُؤْمِنُونَ إِلَّا قَلِيلًا (155) وَبِكُفْرِهِمْ وَقَوْلِهِمْ عَلَى مَرْيَمَ بُهْتَانًا عَظِيمًا (156) وَقَوْلِهِمْ إِنَّا قَتَلْنَا الْمَسِيحَ عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ رَسُولَ اللَّهِ وَمَا قَتَلُوهُ وَمَا صَلَبُوهُ وَلَكِنْ شُبِّهَ لَهُمْ وَإِنَّ الَّذِينَ اخْتَلَفُوا فِيهِ لَفِي شَكٍّ مِنْهُ مَا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلَّا اتِّبَاعَ الظَّنِّ وَمَا قَتَلُوهُ يَقِينًا (157) بَلْ رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَيْهِ وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا (158) وَإِنْ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ إِلَّا لَيُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكُونُ عَلَيْهِمْ شَهِيدًا (159) فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِينَ هَادُوا حَرَّمْنَا عَلَيْهِمْ طَيِّبَاتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَبِصَدِّهِمْ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ كَثِيرًا (160) وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُوا عَنْهُ وَأَكْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا) (النسا‌ء: ١٥٥ – ١٦١). یان دەفەرمووێ‌: (يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ وَلَا تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ ...) (النسا‌ء: ١٧١) هاوڕێ‌ لەگەڵ دەیان (يَا أَهْلَ الْكِتَابِ)ی تر لە قورئاندا. 
 
جا لەگەڵ دەرخستنی بیرو بۆچوونە هەڵەكانیشیان، هێمان ئیسلام هەر باوەڕی بە گفتوگۆو دیالۆك و لێكۆڵینەوەیەكی راشكاوانەیە:

(وَلَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْكِتَابِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَقُولُوا آَمَنَّا بِالَّذِي أُنْزِلَ إِلَيْنَا وَأُنْزِلَ إِلَيْكُمْ وَإِلَهُنَا وَإِلَهُكُمْ وَاحِدٌ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ) (العنكبوت: ٤٦) . (قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى كَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَلَا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئًا وَلَا يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ) (آ‌ل عمران: ٦٤). 
  ئێمە نامانەوێ‌ هەموو ئەو ئایەتانە - لە بارەی خاوەننامەكانەوەن- بیانهێنین و لەم جێگایەدا هەڵەكانیان بخەینە ڕوو، چونكە ئەوە زۆری دەوێ‌، ئاشكرایشە مشتێك نموونەی خەرمانێكە، جا دینێك ئەوەندە خاوەنی چاوپۆشیی و سەماحەت بێ‌، جێگەی شانازی نیە بۆ موسڵمانان كە خاوەن دینێكی ئاوان ڕێزو حورمەت لە هەموو مرۆڤێك دەگرێ‌ و، رێگە نادات تۆزقاڵەیەكیش ستەم لە هیچ كەسێك بكرێ‌، وە ئازادی خاوەن دینەكانیش دەپارێزێ‌ و رێگەیان دەدا چۆن بیر دەكەنەوەو چۆن خواپەرستی خۆیان دەكەن بە مەرجێ‌ ئازاری موسڵمانان نەدەن و قسەی تەنزو ناوو ناتۆرە بە بەها پیرۆزەكانیان نەڵێن، بەراستی موسڵمانانیش چاك پەیڕەوییان لە دینەكەیان كردو، وەكو ئەو داوای كرد لەگەڵ بەرامبەریان رەفتاریان كرد بە درێژایی مێژوو، لەگەڵ ئەو هەموو دەمارگیریی و رەگەزپەرستییەدا هەیان بوو، گەلێ‌ جار جوولەكەكان دەچوون بە گژ گاورەكاندا گەلێ‌ جار ئەوانیش دەستیان لەمان دەوەشاند، بەڵام سەماحەت و چاوپۆشیان بەرامبەر بە ئایین و ئایندارەكان لە باس نایەت.
 (ئەبوو یوسف) لەو نامەیەدا وەڵامی (هارونە ڕەشید)ـی پێدایەوە كە: تێیدا پرسیاری كردبوو كە لەسەر چ بنەمایەكی ئیسلامیی دێرو كەنیشتەو شاری خاوەننامەكانتان - پاش ئازادكرن - بێ‌ دەستكاری لە دەستی خاوەن نامەكاندا هێشتۆتەوە؟ ئایا چۆن لە هاتوو چۆدا بە رۆژدا چاخ (صەلیب)ـەكانیان دەنوێنن؟ لە وەڵامدا گوتی: موسڵمانەكان و خاوەننامەكان لەسەر ئەوە پێكهاتوون كە خاوەننامەكان سەرانە (جزیە) بدەن بە موسڵمانەكان لە بەرامبەر پاراستن و خزمەتگوزاریەكانەوە، پاشان دێرو كەنشتەو دێروگوندو شارەكانیان پارێزراو دەبن، ئێستاش بە ئازادانە كاری خۆیان تیایاندا ئەنجام دەدەن.
  بە (ئەبوو عوبەیدە)شیان گوت: لە ساڵێكدا رۆژێكمان بۆ دیاری بكە كە چاخەكانمان دەرخەین و بنوێنین، ئەویش وەڵامی دانەوەو داخوازییەكەیانی جێبەجێكرد... هەر ئەمەش بوو خاوەن نامەكان بۆ دوایی بوونە پاڵپشتێكی چاك و بە ئەمەك بۆ موسڵمانەكان، وە لەكاتی پێویستدا هاوكارییان دەكردن.
رێزو حورمەت گرتن لە خاوەن نامەكان، وە لە دین و مەزهەبیان هەر لە ژیانی پێغەمبەردا  پراكتیك كراو رەنگی دایەوە، ئەوە بوو كاتێ‌ هاتە مەدینە مووساییەكی زۆری تێدابوو، پەیمان نامەیەكی لەگەڵ مۆر كردن كە دەبێ‌ موسڵمانەكان لە ئایدۆلۆژیاو دین و مەزهەبیان رێز بگرن هەر ئازارو بێزارێكیش - لێرەو لەوێ‌ – روویان تێبكات، دەوڵەت دیفاعیان لێبكات ئەمانیش لەگەڵ موسڵمانەكاندا بۆ پاراستنی مەدینە بوونە دەستێكی پۆڵایین. 

* پێغەمبەر ﷺ هەندێ‌ دراوسێی (ئەهلی كیتابی) هەبوو، هەمیشە چاكەو پیاوەتی لەگەڵ دەكردن، هەدیەو دیاری بۆ دەناردن، ئەوانیش دەست و دیارییان بۆ ئەو دەنارد هەتا لەمەوە ژنێكی مووسایی ئەمەی بە هەل قۆستەوەو رانە گۆشتێكی ژەهراوی كراوی بۆ پێغەمبەر ﷺ نارد !.
 
* كە شاندەكەی (حەبەشە)ش هاتن، پێغەمبەر ﷺ خۆی هەستا خزمەتی كردن، فەرمووی: چونكە ئەوان لە هاوەڵەكانمان زۆر رێزیان گرت كاتێ‌ لەوێ‌ پەناهەندە بووین، ئێستا پێم خۆشە خۆم بە دەستی خۆم میواندارییان بكەم.

* كە نوێنەری عیساییەكان (نەجران)، هات پێغەمبەر ﷺ لە مزگەوتەكەی خۆی داینان و، هەرلەوێش نوێژی خۆیانیان كرد، پێغەمبەر ﷺ لەگەڵ موسڵمانەكاندا لەلایەكی مزگەوتەكەدا نوێژیان دەكردو شاندەكەی (نەجران)یش لەلاكەی تریا، بۆ دواییش كەوتنە دیفاع لە دینەكەیان و لەگەڵ پێغەمبەر ﷺ كەوتنە موناقەشەوەو ئەمیش ﷺ بە ئەوپەڕی چاوپۆشییەوە رێگای پێدان و گوێی بۆ گرتن. 

* (موقەوقیس) كەنیزەیەكی بەناوی (ماریە) بە هەدیە بۆ پێغەمبەر ﷺ نارد، ئەویش بە سنگێكی فراوانەوە لێی قبووڵ كردو كردیە خێزانی خۆیی و پاشان (ئیبراهیم)ـی كوڕی لێبوو، ئەوەبوو چەند مانگێك تەمەنی كردو كۆچی دوایی كرد، بۆ دواییش پێغەمبەر ﷺ ئەوەند بە وەفاو بە ئەمەك بوو سپاردیە لای موسڵمانەكان كە لەگەڵ (قیبتی)ـەكاندا چاك بن، چونكە خەزوورانتانن (مەبەستی ژن هێنانەكەی خۆیەتی كە ماریە خان موقەوقیس كردیە خەڵاتیی و ئیبراهیمی لێبوو).

* لە سەردەمی خەلیفەكانیشدا هەر بەو پێیە بە ئەوپەڕی چاوپۆشیی و لێبوردنەوە لەگەڵ خاوەننامەكاندا رەفتار دەكرا، تەماشای عومەری كوری خەتاب بكە كاتێ‌ چوویە (بیت المقدس)ـەوەو ئازادی كرد، نوێژی عەسر لە كەنیشتەی قودسی گەورە دەبێ‌، رێی بە خۆی نەدا نوێژی عەسری تیا بكات، نەوەك دوای خۆی موسڵمانەكان بەو بیانووەوە كە عومەر نوێژی تیا كردووە بیكەنە مزگەوت !.

* (عەمری كوری عاص) لە سەردەمی عومەردا سەرپەرستیاری وڵاتی (میصر) دەبێت و، لەبەر گەورە بوونی شارەكەو زۆری نوێژ خوێنەكان پێویستی بە گەورەكردنی مزگەوت دەبێ‌، وایش دەبێ‌ ئەو خانووەی بە تەنیشتی مزگەوتەوەیە، گونجاوە بۆئەوەی بخرێتە سەر مزگەوت، خانووەكەش ماڵی ژنێكی (عیسایی) دەبێ‌، عەمریش تەكلیفی زۆری لێدەكاو پارەیەكی زیاد لە نرخی خۆی دەداتێ‌ نایفرۆشێ‌ و نایدات، لەولایشەوە بەرژەوەندی گشتی ئەو كارە دەخوازێ‌، بۆیە لە رێی شەرع و یاسایشەوە دەیتوانی بە زۆر بیخاتە سەر مزگەوتەوە، ئینجا هەڵسا پارەكەی لە (بیت المال) دانا بۆ ژنەكەو، خانووەكەی خستە سەر مزگەوت، پاشان ژنەكە هەواڵەكەی گەیاندە عومەر، ئەویش بە پەلە كردیە سەر (عەمر) كە مزگەوتەكە بروخێنەو خانووی ئەو ژنە چاك بكەوە.

* بۆ دواتریش لەكاتی (ئەمەوی) و (عەباسیە)كاندا موسڵمانەكان و خاوەن نامەكان لە نزیك یەكەوە مزگەوت و كەنیشتەیان هەبوو، بە ئازادانە پیاوە ئایینیەكانیان كاروباری دینی خۆیانیان بە جەماوەرەكەیان رادەگەیاند . (من روائع حضارتنا / دكتور سباعی). 

* بێگومان مێژووی زێڕینی موسڵمانان پڕە لە موسامەحەو چاوپۆشی بەرامبەر بە خاوەن نامەكان و بەرەوانی لێیان لەكاتی پێویستدا. بۆ نموونە: كاتێ‌ (تەتار)ـەكان هاتن و وڵاتیان داگیر كرد، پاشان یەكێ‌ لە گەورەكانیان ویستی دیلە موسڵمانەكان ئازاد بكاو، عیساییەكان بهێڵێتەوەو ئازادیان نەكات، لەولاوە زانایەكی دین پەروەرو ئازاو بە جورئەت گوتی: مافی خاوەن نامەكان لەسەر موسڵمانانە، چی بۆ موسڵمانەكان دەكرێ‌ دەبێ‌ بۆ ئەوانیش بكرێ‌، بۆیە ئەگەر دیلەكانی ئەوانیش ئازاد نەكەن، ئەوا موسڵمانەكان دەست بە جەنگ دەكەن لەگەڵتاندا، لە پێناو ئازادكردنی ئەو دیلانەدا.

* لەم دواییەشدا زانای پایە بەرز (أبو الأعلی المودودی) سەبارەت بە ئازادی راوبۆچوونی ئەو غەیرە دینانەی لە ژێر ڕكێفی دەوڵەتە ئیسلامییەكاندا دەژین گوتی: دەتوانن بە ئازادانە ماڵ و منداڵیان لە دینی خۆیان تێبگەیەنن و، خوێندنی خۆیانیان فێر بكەن و، لە بارەی نیكاح و ژن و مێردیشدا بە پێی شەریعەتی خۆیان مامەڵە بكەن، هەروەها دەڵێ‌ دەتوانن خەڵكانی ناموسڵمان بانگ بكەن بۆ دینی خۆیان، وە لە سنووری یاساشدا رەخنە لە ئیسلام بگرن، مەبەست ئەوەیە هەر رەخنەیەكی هەبێ‌ دەتوانێ‌ بیخاتە ڕوو بێ‌ هیچ سانسۆرێك تا زانایەك بۆی شی بكاتەوەو تێیبگەیەنێت (مقترحات الدستور الإسلامی للباكستان/ مودودی).

* ئەو هەموو رووداوە مێژووییانە، ئەر شتێك بگەیەنن ئەوە دەگەیەنن كە دین و دینداریی و قبوڵكردنی ئاین و مەزهەب، بە ئیختیارو هەڵبژاردنە، خۆ ئەگەر وانەبێ‌ پێغەمبەر ﷺ چۆن ئەو هەموو لوتفەی لەگەڵ خاوەن نامەكاندا دەنواند؟ ئەی چۆن رێگەی دەدا بە وەفدەكەی (نەجران) لەلایەكی مزگەوتەكەیدا نوێژی خۆیان بكەن و، خۆیشی لەولاكەی تری؟ ئەی ئەگەر وانەبێ‌ كە عومەر چوویە (قودس) و، سەری لە كەنیشتەكەیان داو داوای لێكرا نوێژێكی تیا بكات، ئەویش گوتی: نوێژی تیا ناكەم، نە وەك موسڵمانەكان پاش من بیكەنە مزگەوت، بێگومان ئەمەش هەر ئازادی دینداری دەگەیەنێت، ئەگینە عومەر لێی قبووڵ نەدەكردن لەسەر دینی خۆیان بمێننەوە، وە كەنیشتەكەشی دەكردە مزگەوت.

* سەرباری گشت ئەمانەش قورئانی پیرۆز دەفەمووێ‌: (لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ...) (البقرە: ٢٥٦). واتە: ئاخۆ تۆ دەتەوێ‌ بە زۆر ئیمان و باوەڕ بەو مەردمە بێنیت؟. یان ئەفەرمووێ‌: (أَفَأَنْتَ تُكْرِهُ النَّاسَ حَتَّى يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ) (یونس: ٩٩)، واتە: لەم دینی ئیسلامەدا بە هیچ جۆرێك زۆر و خۆسەپاندن نیە. ئیبن عەباس "خوای لێ‌ رازی بێ‌" دەڵێ‌: ئافرەتێك هەبوو منداڵی بۆ نەدەما، بریاریدا كە ئەگەر منداڵی بۆ بمێنێ‌ بیكاتە مووسایی! جا كە ئەو دەمە (بەنوو نەزیر) ساڵی چوارەمی كۆچی بە هۆی خیانەتەكەیانەوە دەركران، هەندێ‌ منداڵە ئەنصارییان تێدا بوو گوتیان: قبووڵ ناكەین منداڵەكانمان مووسایی بن، واتە: ویستیان گلیان بدەنەوەو بە زۆر موسڵمانیان بكەن، جا بۆ راستكردنەوەی ئەو هەڵەیە خوای گەورە ئەم ئایەتی: (لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ...) دابەزاند. ریوایەتێكی تر دەڵێ‌: پیاوێك لە ئەنصار دوو كوڕی عیسایی هەبوو، چوویە خزمەت پێغەمبەر ﷺ گوتی: ئەی پێغەمبەری خوا ﷺ رێم دەدەیت زۆریان لێبكەم بۆ موسڵمان بوون؟ ئەوسا ئەم ئایەتە هات و رێی لێگرتن . تفسیر إبن كثیر.

 بەڵێ‌ ئەم مەسەلەی زۆر نەكردنە لە هیچ كەسێك بۆ موسڵمان بوون، لەولایشەوە فەرزبوونی جیهادو ئەم ئایەتە كە دەفەرمووێ‌: (وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ لِلَّهِ) (البقرە: ١٩٣) لەگەڵ دەیان ئایەت و فەرموودە لەوبارەیەوە ئیشكالگەلێكی دروست نەكردووە، ئەگەر چی هەندێ‌ نەیارو ناحەزانی ئیسلام دەڵێن ئەم دوو بڕیارە: (لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ...) و (وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ) ناكۆك و دژی یەكن ! چونكە ئەویان دەڵێ‌ زۆرو خۆ سەپاندن لە ئیسلامدا نیە، ئەمیشیان بریاری جیهاد دەداو موسڵمانەكانیش بە عەمەلی چەندین جار چوونەتە جیهادو كوشتاریان كردووە! هەندێكیش موسڵمانن بەڵام بە جۆرێكی تر بیر دەكەنەوەو دەڵێن: ئەگەر لەكاتی خۆیشیدا جیهاد بووبێ‌ ئەوا بێگومان بۆ ئەمرۆو سبەینێ‌ پێویست بە چەك و تەقەمەنی نیە ! وا قسە دەكەن كە ئیسلام بە فەرزكردنی جیهاد لە قەفەسی تۆمەتدایەو ئەوانیش دیفاعیان لێدەكەن.

* بێ‌ شك هەردوولا بۆ دژایەتی ئیسلام و هەڵوەشانەوەی بریارەكانی ئیسلام هاوكارن، چونكە ئەمانە كە موسڵمانن دەڵێن: ئەمڕۆ جیهاد پێویست نیە، ئەوانە بێ‌ ئەوە بە خۆیان بزانن بڵێسەو ئاگری ئەقیدەو دیفاع لێی دەكوژێننەوە، لەولایشەوە وا دەبەنە مێشكیانەوە كە ئەو جەنگانەی موسڵمانان لەگەڵ داگیركەران كردوویانە هیچی جەنگی ئەقیدەو ئیمان نەبووە! بەڵكو تەنیا جەنگی بازاڕو ململانێی كورسی بوو، بۆیە جیهاد پێویست نیە. 

 بەڵێ‌ ئیسلام جیهادی فەرز كردووەو، بە درێژایی مێژوویش موسڵمانان لە جیهاددا بوون، بەڵام ئەو جەنگانە هیچیان بۆ زەبروو زۆر نەبووە بەرامبەر بە كەسێك موسڵمان ببێ‌، بەڵكو هەر جەنگێ‌ ئامانج و مەبەستێكی بووەو، هۆیەك پاڵی ناوە بە موسڵمانەكانەوە دەست بدەنە چەك و شیر، نەك زۆر لەم و لەو بكەن بۆ باوەڕ هێنان. پێغەمبەر ﷺ كە لە مەككەدا تەشریفی هات و دەستی كرد بە بڵاوكردنەوەی دەسەڵاتی خواو تاك و تەنیایی خوای گەورە، بێ‌ ئەوە بە خراپە باسی شتێكی ئەوانە بكات، ئەوەبوو كۆمەڵە خەڵكێك موسڵمان بوون و دوای كەوتوون، جا كە دەسەڵاتدارانی مەككە ئەوەیان پێ‌ قبووڵ نەكرا دەستیان دایە ئازاردانی موسڵمانەكان و ئەشكەنجە دانیان، بێ‌ ئەوە پێغەمبەر ﷺ باسێكی لە جیهاد كردبێ‌ زۆرێكی بووبێ‌ تا بە زۆر كەسێك موسڵمان بكات، جا بۆ دیفاع و بەرەوانی لەو رەش و رووتانەو بۆ بەرگری لە دین و سەرو ماڵ و منداڵیان بریاریدا جیهاد بكات، چونكە دەست درێژی بۆ سەر ئایدۆلۆژیاو ئەقیدەو ئازاردانی خەڵكەكەی لە دەست درێژییە بۆ سەر گیانی مرۆڤەكان: (... وَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ ...) (البقرە: ١٩١) جا كە موسڵمان رێی پێبدرێ‌ بەرگری لە ژین و لە ماڵی بكات، بێ‌ شك چاكتر رێی پێدەدرێ‌ بەرگری لە دین و ئایدۆلۆژیای بكات، چونكە ئایین و مەزهەب دەبێ‌ ئازاد بێ‌. 

  ئیسلام بۆ بەرگری لە ئازادیی و سەربەستیی، بانگەوازی جیهادی فەرزكرد، هەروەها بۆ بەرگری لە ئازادی دین و ئایدۆلۆژیا.. ئیسلام بە خێروو بێرێكی زۆرەوە هاتە ناو كۆمەڵگە .. هات بۆ رێنمایی ئادەمیزادو .. ئینجا لە پاش ئەوە پێیان دەڵێ‌: (... فَمَنْ شَاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَنْ شَاءَ فَلْيَكْفُرْ ...) (الكهف: ٢٩) كێ‌ ئیمان دێنێ‌، كێش ئیمان ناهێنێ‌ خۆی سەرپشك بێت، بەڵام دەبێت كەش و هەوایەكی سازگاریش هەبێت بۆ راگەیاندنی ئەو بەرنامەیە بە تەواوی مەردم، هەر وەكو لەلای خواوە بۆ تەواوی مەردم هاتووە، نابێ‌ هیچ كەسێك ببێتە لەمپەر لەبەردەم راگەیاندنیدا، وە ئەگەر زلهێزێك یان كەسێكی (طاغوت) رێی نەدا بەیان بكرێت ئەوە ئیسلام لەو حەلەدا رێ‌ بە جیهاد دەدات، هەتا كەش و هەوایەكی ئازاد بەرهەم دێنێت بۆ راگەیاندنی، نەك بۆ ئەو مەردومەی كە بە زۆر بیكەنە دین و ئایدۆلۆژیای خۆیان .. دیسان بۆ ئەمەش هەتا قیامەت دێت جیهاد هەر دەبێ‌.

* ئیسلام جیهاد دەكات بۆ پاراستنی ئەو رژێم و یاسا خواییە كە هاتووە بۆ ئادەمزاد، نەك وەك مرۆڤە نەیارو دژەكانی تۆمەتباری دەكەن! بەڵكو تەنیاو تەنیا جیهاد دەكەن بۆ فەراهەم هێنانی یاساو رژێمێك كە: دیندارەكانی لە ژێریا بحەوێنەوەو ملكەچی ئەو یاساو رژێمەیە بن، ئەگەرچی وەكو (دین)یش باوەڕی پێنەكەن.. دیارە پاراستنی كەشی هەوایەكی ئازادی ئاوا، هەتا دنیادنیا بێت، هێزو تواناو دەسەڵاتی دەوێ‌، بۆ ئەمەیە كە دەفەرمووێ‌: (وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّكُمْ وَآَخَرِينَ مِنْ دُونِهِمْ لَا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ يَعْلَمُهُمْ ...) (الأنفال: ٦٠) كەوابوو ئیسلام دەبێ‌ یاسای هەبێ‌ و بەرگریشی لێبكات، هێزو توانای خۆی هەبێت لە پێناویدا جیهادیش بكات، دیارە ئیسلامێكی بێ‌ یاساو رێساو بێ‌ هێزو توانا ئیسلام نیەو، هەرگیزیش توانای مانەوەی سەركردایەتی ئادەمزادی نیەو ناشتوانێ‌ خۆشیی و خۆشگوزەرانیی و، ئاسوودەیی فەراهەم بێنێ‌ . 
 ئومێدەوارم بەم كورتە شیكردنەوەیە، لە ئازادی دین و ئایدۆلۆژیاو، لە جیهادەكانی ئیسلام تێبگەین و، بەرگری لە بوون و شەڕفرۆشی لێك بكەینەوە.
  (دوژمنانی دینی خوا ئیسلامێكی بێ‌ یاساو رێساو بێ‌ هێزو بێ‌ دەسەڵات و، بێ‌ ئابووریی و بێ‌ پارەو پووڵیان قبووڵە! ئیسلامێكیان پەسەندە نینۆكی كرابێ‌ و، ئیسلامێكیان دەوێ‌ هەمیشە شوێنكەوتە بێت، ئیسلامێكیان دەوێ‌ لە چوارچێوەی مزگەوت نەچێتە دەرەوە، موسڵمانێكیان دەوێ‌ بە بەرنامە رۆشنبیر كرابێ‌، بەپێی نەخشەو پیلانی ئەوان بجووڵێ‌ و بڵێ‌.!).

 لە كۆتایی ئەم باسەدا پێویستە ئاماژە بەمە بكەین كە گەلێك كەس لە زانای ئایینی و ئەكادیمیی و خاوەنی جۆراوجۆری بڕوانامە ئەم ئایەتی: (لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ...) یان بە هەل قۆستۆتەوەو پێیان وایە بێ‌ دانانی هیچ جۆرە یاساو سانسۆرێك دەبێ‌ بە ئازادانە گشت رێچكەیەك - لێرەو لەوێ‌ – بڵاو بكرێتەوەو خەڵكی بۆ بانگ بكرێت ! بەڵام زانای خوا ناس (مەودودی) "خوا لێی خۆش بێ‌" لە كتێبی (رسالە الجهاد)دا دەڵێت: كاتێ‌ موسڵمانان دەستیان دایە جیهاد، لەبەر ئەو هۆیانە لە ئیسلامدا رێ‌ بە جیهاد دەدەن و بۆیان نیە دەستكاری ئەقیدەو ئایدۆلۆژیاو بەرنامە كۆمەڵایەتییەكانی مەردم بكەن، دەتوانن چ جۆرە دیندارییەك دەكەن، بەرنامەی كۆمەڵگەیان چۆن بنیاد دەنێن؟ بەڵام نابێ‌ ئەوەند ئازاد بكرێن تا حوكمی وڵات بەدەست بگرن و بەو رێچكە هەڵدێرانەدا خەڵكی ببەن و وڵات بگێرنەوە بۆ ژێر ئاڵای كوفرو خوانەناسی، نابێ‌ لەو رێگایەوە بەریان بۆ چۆڵ بكرێت. 
 
* مانای (لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ...) ئەوە نیە كە هەموو ماركسیی و خوانەناس و لە دین دەرچوویەك، ئەوە بە هەل بزانێ‌ و بێت لە ژێر سێبەری دەوڵەتی ئیسلامدا بە ئازادانە بانگەواز بكات بۆ رێچكە ئیلحادییەكەی، چونكە لە پێشەوە گوتمان: بەدەر لە دینی خاوەن نامەكان لەگەڵ ئەوەشدا كە پڕە لە هەڵەو پەڵە، هیچ بەرنامەو بیرووبۆچوونێك بەدین و ئایدۆلۆژیا دانانرێت. 

* مانای (لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ...) ئەوە نیە كە خەڵكانێك بە ئارەزووی خۆیان لە وتارو لە سیمینارو لە رۆژنامەو تەلەفزیۆن و بەشەكانی تری راگەیاندندا دابەزێنە سەر دینی ئیسلام و بە كۆنە پەرست و رەجعی بدرێنە قەڵەم و مەردم هەڵنێن بۆ وەرگرتنی رێچكەكەی خۆیان و واز لە ئیسلام بێنن! مەردم بانگ بكەن بۆ پەرستنی نەتەوەو نیشتمان و سۆسیالیستیی و دیموكراسیی … هتد.

* مانای (لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ...) ئەوە نیە كە لەناو جەماوەردا (ریفراندۆم) بكرێت بۆ هەڵبژاردنی ئیسلام، یان عەلمانیەت !.
 
* مانای (لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ...) ئەوە نیە كە لە دەوڵەتی ئیسلامیدا (پەرلەمان)ێك لە شیوعیی و، لە ئیشتیراكیی و، لە دیموكراسیی خواز - بەو مانایە كە سەرچاوەی حوكم و بریار "گەل بێت" - پێكبهێنرێت.

* بەڵكو مانای (لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ...) ئەوەیە كە دەبێ‌ ئیسلام بۆخۆی حاكم بێ‌، خەڵكانی تر – دیندارو غەیرە دین - لە ژێر سێبەریدا بە خۆشیی و، بە ئازادانەو دوور لەهەر ترس و تۆقاندنێك بژین و، هەموومافێكیان مسۆگەر بێت.

چپەیەك:
خوێنەری هێژا! ئەوە ئازادی مرۆڤی غەیرە دین بوو لە ژێر سێبەری شەریعەتی خوای میهرەباندا، حەز دەكەم ئاوڕێك بدەنەوە بەلای (ئەندەنووس) و (ئیسپانیا) و وڵاتە كۆمونیستەكان و (هیند)ـی گا پەرست و زایۆنیزم و خاچ پەرستەكاندا، بە تایبەتی ئەو وڵاتانەی كەمینەی موسڵمانیان تێدایە، تا بزانن باری كۆمەڵایەتیی و بژێویی و سیاسیی و دینیی و مەزهەبیی و ئازادی لە بیروبۆچوون و مافی گواستنەوەو نیشتەجێ‌ بوونیان چۆنە..؟ پەرستگاو مزگەوت و دروشمە پیرۆزو بە بەهاكانیان لە چیدایە؟ ئایا سەروسیمای ئیسلامیان بە موسڵمانەكان نەگۆڕیوە ؟ سەرپۆش و باڵاپۆشیان لەبەر كیژەكاندا دا نەماڵیی و لە خوێندن و بڕوانامە - لەم سەدەیەشدا - بێبەش نەكران ؟ ئەی رەگەزنامەو ناوی ئیسلامیی منداڵەكانیان پێنەگۆڕین ؟ لە دام و دەزگا دەوڵەتییەكاندا - چێشتخانە و ئوتێل و كەناسیی و پێڵاو بۆیاخ كردن نەبێ‌ - وە لا نەخراون ؟! پێویستە مرۆڤ لەهەر جێگایەك بێت، دەبێ‌ وەكو مرۆڤ تەماشا بكرێ‌، رێزو حورمەتی لێبگیردرێ‌، بە مرۆڤی راستەقینە دابنرێ‌ و ماف و حەقی خۆی بۆ دابین بكرێ‌..

 (سەیری هەر سێ‌ بەرگی: الأقلیات المسلمة في العالم: ظروفها المعاصرة، آلامها وآمالها - ساڵی 1986 ز بكە).

ئەحمەد كاكە مەحموود