يەكەم: ئازادی مرۆڤ  لـە بیرو بۆچووندا:

  ئایینی پیرۆزی ئیسلام، ئایینی سەربەستیی و ئازادیی و چاوپۆشییە، بەبێ‌ دانانی هیچ لەمپەرێك مرۆڤی ئازاد كردووە- لە هەموو بوارێكدا - بە ئازادانە بیربكاتەوەو، ئەم بوونەوەرە هەڵسەنگێنێ‌ و بگەڕێ‌ بۆ دۆزینەوەی بەدیهێنەرەكەی، پاشان بە دڵنیایی و بەدڵ ئاسوودەیی، وە دوور لە هەر گوشارێك خۆ تەسلیم بكات بە خاوەنەكەی، ئەوساش لە پێناویا تێدەكۆشێ‌ و تەسلیم بە هیچ هێزێكی دەرەكیی و لاوەكیی نابێت.
 بەڵێ‌ یەكەم هەنگاوێك دینی ئیسلام هاویشتی، ئازادكردنی تاك و كۆمەڵ بوو لە بەندایەتیی و كۆیلەیەتی بۆ دەسەڵاتدارانی دنیا خۆران، پاشان پێیگوتن هەمووتان لە ئادەمن و، (ئادەم)یش u لە گڵە، كەوابوو لە نێوان وەچەو نەوەكانیدا هەندێكی كوێخا نییەو، هێندێكیشی ژێر دەستەو رەعیەت، یان هەندێ‌ ئاغاو، هەندێ‌ نۆكەر، یان هەندێ‌ پاشاو، هێندێ‌ بێ‌ شیو و بەندە، نا .. بەڵكو لە بنەڕەتدا كەس لە كەس گەورەتر نییە، مەگەر بە رەوشتی بەرزو ئەخلاقی شیرین و، خزمەتكردنی دین و وڵات و نیشتمان، ئەم ئایەتەی بەردەستمان كە دەفەرموێ‌: (يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ) (الحجرات: ١٣). جەخت لەسەر ئەو راستییە دەكاتەوە.. بەڵی قورئانی پیرۆز هەمیشە خەڵكە بیناو خاوەن هۆشەكان، دنە دەدات بۆ بیركردنەوە – بە ئازادانە – لە دروستكراوەكانی خوای گەورەو سەرنجدان لێیان كە: ئاخۆ هیچ كەم وكورتیی و ناتەواوییەكیان تێدا دەبینن؟ دیارە نابینن، بۆیە دەفەرموێ‌: (الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَوَاتٍ طِبَاقًا مَا تَرَى فِي خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِنْ تَفَاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرَى مِنْ فُطُورٍ) (الملک:3). دووبارە بۆ تەحەددی كافران و خوا نەناسان دەفەرموێ‌: (فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرَى مِنْ فُطُورٍ (3) ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ كَرَّتَيْنِ ...) (الملك: ٤ -٣) واتە: حەزدەكەیت جارێكی ترو جارێكی تر بەوردی تەماشا بكە، ئاخۆ قڵیشێكی تێدایە..؟ دەسا بچۆ بە ئازادانە بیربكەوەو تەماشاكە، پاشانیش هەر بە ئازادانە وەڵامی خۆت بدەوە.! هەر وەك سەركۆنەی ئەوانە دەكات كە بیرو هۆشی خۆیان لەكار دەخەن و بە ئازادانە –لەبەر هەر هۆیەك بێت- بیر ناكەنەوە، تەماشای ئەوانە بكە كە لە دنیادا خۆیان زەلیلی ژێر دەستی دەسەڵاتداران دەكەن، چۆن لە قیامەتدا بەیانی هۆكاری تووشبوونی خۆیان دەكەن و دەڵێن: (وَقَالُوا رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَكُبَرَاءَنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِيلَا) (الأحزاب: ٦٧). واتە: ئەی پەروەردگارمان! ئێمە بیرو بۆچوونی خۆمانمان نەخستەگەڕ بۆ دۆزینەوەی هەق وراستیی - بەڵكو بەكوێرانە - دوای ئاغاو سەر زلەكانمان كەوتین، دەرەنجام ئەوانیش بەم شێوەیە گومڕاو سەرلێشێواویان كردین. وە لە سوورەتی (مائیدە)شدا بۆ جەخت لەسەر هەمان مەبەست دەفەرموێ‌: (وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا إِلَى مَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَإِلَى الرَّسُولِ قَالُوا حَسْبُنَا مَا وَجَدْنَا عَلَيْهِ آَبَاءَنَا أَوَلَوْ كَانَ آَبَاؤُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ شَيْئًا وَلَا يَهْتَدُونَ) (المائدە: ١٠٤). واتە: كاتێ‌ پێیان بگوترێ: بەرەو ئەو پەیامە وەرن كەخوا دایبەزاندووە، وە بەرەو پێغەمبەر وەرن، بێ‌ هیچ بیركردنەوەیەك دەڵێن: ئێمە هەر ئەو دین و ئایینەمان بەسە كە باوو باپیرانمان لە سەری بوون، خۆ بێگومان باب و باپیرانیان هیچیان لە راستیی نەدەزانیی و، رێگەی هەقیان دەر نەدەكرد! وە لە سوورەتی(ئەعراف) یشدا هاتووە: (وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَا يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آَذَانٌ لَا يَسْمَعُونَ بِهَا أُولَئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ)   (الأعراف: ١٧٩). 
  ئەوانە بوونە جەحەننەمیی، چونكە دڵیان هەیە پێی بیر ناكەنەوەو پێی تێناگەن، چاویان هەیە راستییەكانی پێ نابینن، گوێیان هەیە هەقیی پێنابیستن!. مەبەست لەم ئایەتەو دەیان ئایەتی دیكەو فەرموودە ئەمەیە كە: دەبێ‌ مرۆڤ بە ژیرانە بۆخۆی بیركاتەوەو، دەرەنجامی خۆی دیاری بكاو نەهێڵێ‌ وەكو ئەوانە گیرۆدەی دەستی كاری چەوتی خۆی ببێت. خوای دەهندەو دلۆڤان هەموو مرۆڤێك هەڵدەنێت كە زۆر بە قووڵیی و دوور لە هەواو هەوەسی نەفس، بیر بكاتەوەو بەراشكاوی گفت وگۆی جیددی بكات لە هەر مەسەلەیەكدا بێتە بەردەستیی و شك وگومانێكی تێیدا هەبێ‌، جا قورئان پڕە لەو بابەتە، بۆ نموونە: (قُلْ إِنَّمَا أَعِظُكُمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَى وَفُرَادَى ثُمَّ تَتَفَكَّرُوا مَا بِصَاحِبِكُمْ مِنْ جِنَّةٍ ...) (سبأ: ٤٦)، واتە: من هەر ئامۆژگارییەكتان دەكەم، ئێوە یەكە یەكەو دوان دوان بێن لەبەر خوا ڕاستەوەبن و پێكەوە بیر بكەنەوە، چاكیش بزانن هاوەڵەكەتان (موحەممەد) هیچ شێتی تێدا نیە. ئەم ئایەتە مرۆڤەكان بە ڕاشكاوی بانگ دەكا بۆ گەڕان بەدوای هەق و راستیداو، بە ئازادانەو دوور لە ژێر فشاری هەر لەمپەرێكدا، بیر بكەنەوەو راستی هەڵبژێرن و بكەونە شوێن مەنهەج و پەیامی ئەقڵ و ژیریی و، بڕیاری خۆتان لەمەڕ هاوەڵەكەتانەوە بدەن، بێگومانین كەسێك نییە دوودڵ بێت لە فام و هووشیاریی و ژیریی هاوەڵەكەتان.
 وە دەفەرموێ‌: (أَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَى عِلْمٍ ...) (الجاثیة: ٢٣) واتە: ئاخۆ تۆ ئەی پێغەمبەر! ئەو كەسەت دیتووە كە ئارەزووی خۆی دەپەرستێ‌؟! ئیتر خوایش رێی ڕاستی لێگۆڕیی و مۆری نا بەسەر دڵیاو لێڵاییشی خستە سەر چاوی، دیارە ئەگەر هەر ئاوا بیر بكاتەوە قەت راستیی نادۆزێتەوە. لە ئایەتێكی تردا خوای كارزان داوا لە ئیمانداران دەكات كە بە ئازادیی و بیروبۆچوونی خۆیان و بەشێوەیەكی مەنهەجییانەی ڕاست موناقەشەو لێكۆڵینەوە لەگەڵ بەرامبەرەكەیان بكەن و، دەرفەتیان بدەنێ‌ تا بە ئازادانە بیر بكەنەوەو كام رێبازیان دەوێ‌ هەڵیبژیرن: (ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ ...) (النحل: ١٢٥). واتە: بە شێوەی ژیرانەو ئامۆژگاری چاك و پەسەند، مەردم بەرەو رێگای پەروەردگارت بانگ بكە، وە بە جوانترین شێوە لە گەڵیان بە ئاخفتە.. چونكە بە هێواش و نەرم و نیان و لەسەرخۆ، بەرامبەرەكەت هەست بە حورمەت و رێزی خۆی دەكات و باشتریش گوێ دەگرێت و ئاسانتر دێتە سەر ڕیی هەق، ئەوساش بە ئازادانە - پاش موناقەشە و تۆیژینەوەكە -  ڕاو بۆچوونی خۆی هەڵدەبژێرێ‌، سەرەڕای ئەمانەش هەرگیز شەریعەتی ئیسلام حوكم و بریاری خۆی ناسەپێنێ‌ بەسەر كەسێكدا بە ئازادانە (ئیقرار)ی نەكردبێ‌ و پێی لێ‌ نەنابێ‌، تەنانەتی كابرای تۆمەتبار لە بەردەم دادگادا، وە یان پێشتر ئەگەر بە هەڕەشەو تۆقاندن و داپڵۆسان، هاتبێ‌ بە قەولدا، هیچ بریارێكی لەسەر بنیات نانرێ‌. ئەمەیە كە لە گشت كتێبە فیقهیەكاندا هاتووەو دەڵێ‌: (ولا یصح إقرار مكره) واتە: قسەو پێ‌ لێنانی زۆر لێكراو - ئەگەرچی لە سەر كوفریش بێت - وەكو عەممار - نادروست و ناڕەوایە، چونكە خواست و ئیرادەو ئازادی لێ‌ سەنراوە. (ئەوزاعی)یش دەڵێت: دەسەڵاتدارانی ئەمرۆ، كابرایەكی تۆمەتبار بە دزیی، یان بە كوشتن قۆڵبەست دەكەن و دەگرن، ئەوسا بۆ ئەوەی ئیقرار بكات، داركارییەكی زۆری دەكەن.. قسەی راست و رەوا لەو جۆرە پێ لێنانەدا ئەوەیە كە وەرناگیردرێ‌ و، هیچ بریارێكی فیقهی بۆ نادرێ‌، چونكە ئازادی لێ‌ زەوت كراوەو، ڕاو بۆچوونی خۆی لە دەست داوەو، ناتوانێ‌ بە دروستی راو بۆچوونی خۆی دەربرێ‌ و بارێك هەڵبژێرێ‌. دەتوانین بڵێین: رەتكردنەوەی قسەو ئیقراری زۆرلێكراو، جەماوەری زاناكانی لەسەر یەكدەنگە. 
 لە كتێبی (الطلاق)ی دكتۆر (زەڵم)ییدا هاتووە: (اتفق الجمهور - المالكیة، والشافعیة، والحنابلة، والجعفریة، والزیدیة، والظاهریة، والإباضیة - علی أن طلاق المكره لایقع.. لأن الإكراه من العوارچ الفاسدة التی تفسد الإرادة) كە جەماوەری زاناكان یەكدەنگن لەسەر ئەوە تەڵاقی زۆر لێكراو ناكەوێ‌، چونكە زۆركردن هۆیەكە لەو هۆیانە ئیرادەو ویستی مرۆڤ لە دەست دەدات، خۆ مرۆڤیش خوا بە خاوەن ئیرادەو بۆچوون بەدیهێناوە، هەركات لێی زەوتكرا ڕاو بۆ چوونیشی نامێنێ‌ و حیسابێكیش بۆ قسەو ئاخافتنی ناكرێ‌.
 بەڵگەشیان ئەو فەرموودەیە كە دەفەرموێ‌: ((لا طلاق ولا عتاق فی إغلاق)) ئیبن ماجە . یان دەفەرموێ‌: ((إن الله وضع عن أمتی الخطأ والنسیان وما استكرهوا علیه)) ئیبن ماجە . هەر ئەمەیە كە ئەمڕۆ لە دادگاكاندا تەڵاقی پیاوی زۆر لێكراو- بەناهەق- ناخەن. لە (مجموعة الفتاوی)یشدا هاتووە: (إذا أكرهه بغیر حق فأقر، كان إقراره باطلا، وإشهاده علی الإقرار لا ینفعه، بل یوجب عقوبە الظالم المعتدی الذی اعتدی علی هذا المظلوم بالإكراه). دیاریكردنی خەلیفەكانیش: جەماوەری زاناكان دەڵێن لە رێگای ئازادەوە هەڵبژێردراون، چونكە هەمووكات پێویستە كەش و هەوایەكی سازگارو ئازاد ساز بدرێت بۆ مرۆڤەكان هەتا بتوانن بە ئازادانە بیربكەنەوە بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك و پێشەوا، یان بڵێین خەلیفەكان، بۆیە (ئیبن تەیمییە) دەڵێت: (وجمهور العلما‌ء، والفقها‌و، وأهل الحدیث، والمتكلمین، كالمعتزلة، والأشعریة، وغیرهم..) واتە: جەماوەری زاناكان، فوقەهاكان و..هتد، دەڵێن: پێشەوا ئەبوبەكر d بە هەڵبژاردن كرایە خەلیفە.
 سازدانی كەش و هەوایەكی ئازادو دوور لە هەموو گوشارێكی سیاسیی و، وە بەرنە نانی تەماح و ماددەو كورسیی و پلەو پایەی دنیا، زەروورەتێكی هەڵبژاردنەكانە، تا مرۆڤ بتوانێ‌ كەسێتی و مرۆڤایەتی خۆی لە كیس نەدات و ئەو جۆرە شتانە گوشاری بۆ نەهێنن و توشی هەڵەی بكەن. 
 كەوابوو ئەو خەلیفانە، یان بڵێین ئەو پاشایانە كە بە زۆرو تۆقاندن و، بە هێزی سیاسیی و سەربازیی و، ئابووریی، ئازادی لە مەردم دەسێنن و راكانیان بۆ خۆیان دەپچڕێنن، یان لە ژێر سێبەری دەسەڵات و سوڵتەدا -لێرەو لەوێ‌- (ریفراندۆم) دەكەن بۆ خۆیان و دەرەنجام لە سەدا سەدی دەنگەكان بە دەست دێنن! هیچ ئیعتبارو شەرعییەتیەكیان نیە، چونكە كەش و هەوای ئاوا ئازاد نیەو بە كەڵكی دەنگدان نایەت.
 سوڵتەو دەسەڵات لە ئیسلامدا بۆ ئەوە نیە كە ئەو میللەتە بە زۆری ئاگرو ئاسن، سەری پێدانەوێنێ‌ و، یان راوبۆچوونی خەڵكی بكرێ‌.. بەڵكو سوڵتە بۆ ئەوەیە ئەو شتانە كە دەبنە لەمپەرو ئەستەم بۆ ئازادی دەنگەكان رایانماڵێ و نەیانهێڵێ‌، جیهادیش بۆ ئەوە فەرزكراوە كە ئەو جۆرە دەسەڵات و دەنگدانە دەبنە لەمپەر لەبەردەم ئازادی بیروبۆچووندا، كپ بكرێنەوەو وەلانرێن. (بلازیری: كە مێژوو نووسێكی ئیسلامییە) بۆ دووپاتكردنەوەی ئەو قسەیە كە نابێ‌ سوڵتە ئازادی و سەربەخۆیی مەردم زەوت بكات، لە كتێبەكەیدا دەڵێ‌: (ئەبوو عوبەیدە) گوتی: كە (عومەری كوڕی عەبدولعەزیز) كرایە خەلیفە، شاندێك- لەلای خەڵكی (سەمەرقەند)ـەوە – هاتنە لایی و سكاڵایان لە (قوتەیبە: سەر لەشكری ئەو سەردەمە - كرد كە گوایا بێ‌ ئاگاداریی هاتۆتە ناو شارەكەیانەوەو، بە بێ‌ رەزامەندی ئەوان، خەڵكی تێدا نیشتەجێ‌ كردووە، (عومەر)یش خێرا نامەیەكی بۆ دەسەڵاتداری ئەوێ‌ نووسی كە: بە پەلە (دادپەروەرێك) دابنێ و بكۆڵێتەوە لە سكاڵانامەكەیان، ئینجا ئەگەر بریاریدا بەدەرچوونی موسوڵمانەكان، دەبێ دەرچن، ئەویش بەگەیشتنی نامەكە، (جومەیع)ی (باجی) دیارییكرد بروانێتە داواكەیان، ئەوسا بریاری دەرچوونی موسوڵمانەكانی دەركرد كە دەبێ خەڵكی شارەكەیش بەر لەوە –ئەوان هێرش بێنن- ئاگادار بكرێن، هەتا خۆیان بۆ جەنگ ئامادە بكەن، جا بۆ دوایی خەڵكی (سەمەرقەند) ئەوەیان پێناخۆش بوو، بۆیە رەزامەندییان دەربڕی چۆن هاتوون، هەر ئاوا لەشارەكەدا بمێننەوە. 
 سەرباری ئەم هەموو ئایەتانەو دەیان ئایەتی تر، بنەمایەكی زۆر پیرۆزو گرنگ لە دینی ئیسلامدا (شورا)و راوێژە، لە هەر كارێكی گرنگ و پێشهاتدا، وەرگرتنی راوبۆچونی ئەو ئەنجومەنەیە، هەڵسەنگێنەری گشت پێشهاتەكانە - ئەو شتانەی كە دەقێك لە بەرامبەریانەوە نەهاتووە- ئەوساش دەربڕینی راو بۆچونیانە بە ئازادانەو بوێرانە، هەر لەمەیشەوە سەرچاوەی گرتبوو كە هاوەڵان (خوا لێیان رازی بێ‌) لە هەرشتێكدا ئیشكالێكیان هەبووبا، یان بە باشتریان زانیبا بە دلێرانە دەنگی خۆیانیان دەردەبڕیی و بارە چاك و پەسەندەكەیان روون دەكردەوە، بۆ نموونە: كاتێ‌ پێغەمبەر s لە رووداوەكەی (بەدر)دا لەشكرەكەی بردە سەر بەشی خوارووی ئاوەكانی بەدر، هاوەڵێك وەكو پسپۆرێكی سەربازی - لێی دێتە دەنگ و دەڵێ‌: ئەی پێغەمبەری خودا! مەگەر ئەمە وەحیی و سروشە كە ئێمە لەم جێگایەدا بین؟ یان راوبۆچوون و فێڵێكی سەربازییەو، دەتوانین قسەی تیا بكەین؟ پێغەمبەریش s فەرمووی: نەخێر، وەحیی نەهاتووەو راوبۆچوونی تەكنیكیی و سەربازییەو پلانی شەڕە، ئەوجا هاوەڵەكەش (خوا ڕازیی بێت لێی)   گوتی: دەسا مادام وەحیی نیەو، جەنگیش بە پلان و دۆزینەوەی باری راست و شیاوە بۆ سەركەوتن، من ئەم شوێنە بە گونجاو نازانم، بفەرموو بە خەڵكەكە تا دەڕۆنە جێگایەكی نزیك بە ئاوەكەوە لەوێ‌ دابەزین و هەموو چاوگەكانی تر پڕ دەكەینەوە تا قورەیش سوودیان لێ وەر نەگرن، خۆیشمان ئەستێڵێكی لێ‌ دروست دەكەین و ئینجا شەڕیان لەگەڵ دەكەین، لەكاتی پێویستیشدا سوود لە ئاوەكە وەردەگرین و ئەوان بێ‌ ئاوو تینوو دەبن، پێغەمبەری خوا s فەرمووی: ئاماژەت بۆ رایەكی باش و پەسەند كرد، بۆیە پێغەمبەری خوا سوپاكەی لەوێ‌ هەڵساندو بردیە سەر نزیكترین چاڵاو لە دوژمنەوە، ئیتر لە نیوەشەودا لەوێ‌ دابەزین و پاشان ئەستێڵەكەیان دروستكردو، هەموو چاوگەكانی تریان پڕ كردەوە، پێغەمبەرمان موحەممەد s جگە لە بەدر، لە چەند جێگایەكی تردا راو بۆچوونی هاوەڵانی وەرگرتووە، ئەوانیش زۆر بە ئازادانە راو بۆچوونی خۆیانیان دەر بڕیوەو كاریشی پێكراوە، چ لە كاروباری سەربازیدا، چ لە هەر بوارێكی تردا، جا بۆ نموونە: ناوی چەند جێگایەك دێنین كە پێغەمبەر راوێژی تێدا بە هاوەڵان كردووە، ئەوانیش بە بوێرانە دەنگی خۆیانیان لە سەر داوە:

 1- جەنگی ئوحود:
 ئەم جەنگە رۆژی هەینی (6)ی شەشەڵانی ساڵی سێی كۆچیی، كە قورەیش لە ماڵ دەرچوون و نزیكی (مەدینە) بوونەوەو ویستیان لەگەڵ موسڵمانەكاندا جەنگ بكەن، جا كە پێغەمبەر بەوەیزانی، بە خەڵكەكەی فەرموو: هەر كەسە بە زوویی راوبۆچوونی خۆی دەربڕێ‌ لە مەڕ چۆنیەتی ئەم جەنگە دەرگای پێگرتووین.

 2- جەنگی (حمرا‌ء اڵاسد): 
 پێغەمبەری خوا s رۆژی شەممە (8)ی شەشەڵانی ساڵی كۆچیی، كە لە (ئوحود) گەڕایەوە (مەدینە) پاش ئەوە شەهیدەكانی گۆڕەپانی جەنگی خستە گۆڕ، ئەوسا رۆژی یەكشەممە (عەبداللەی كوڕی عەمری كوڕی عەوف)ی نارد، بەشكو دەنگ و باسێكی قورەیشی بۆ بزانێ‌، جا كە گەڕایەوە گوتی: گوێم لە (ئەبوو سوفیان)ـەوە بوو، بە دەورو بەرەكەی خۆی دەگوت: بەراستی شەوكەتمان شكاندن لە ئوحود دا، بەڵام هێشتای ماویەتی! مەرج بێت لە ریشەیان بێنین. ئینجا پێغەمبەر (ئەبووبەكر) و (عومەر)ی بانگ كردن و رای وەرگرتن كەچی بكەن بەرامبەر ئەو پێشهاتە؟ ئەوانیش گوتیان پەلاماری دوژمن بدرێ‌ و دەست بۆ ماڵ و منداڵیان نەبرێ‌.

 3- جەنگی (ئەحزاب):
 ئەم جەنگە ساڵی پێنجەمی كۆچیی، رۆژی سێ‌ شەممە (8) زیقەعەدە پێغەمبەر ﷺ سوپای كۆكردەوە بۆ بەرهەڵست لێیان. شیاوی باسە (15) رۆژ بوو لە گەمارۆی خوا نەناسەكاندا بوون، پاشان مەشۆرەتی بە موسڵمانەكان كردو فەرمووی: بە رای ئێوە بچینە دەرەوەی (مەدینە) بۆیان یان هەر لە شاردابین و بە دەوریا چاڵ لێدەین، یان لە نزیك شاردا بین و پشت بكەینە چیاكە؟.

 4- (حودەیبیە):
 رووداوی حودەیبیەش ساڵی شەشەمی كۆچیی و، مانگی زیقەعەدە بوو، ئەوەبوو پێغەمبەری خوا ﷺ لەگەڵ (600) كەسدا لە هاوەڵانی بەدەست و دیارییەكی باشەوە هاتن تەنیا بە مەبەستی عومرە، جا كە موشریكەكان بەمەیان زانی، بەیەك دەنگ بڕیاریاندا رێیان لێبگرن و نەهێڵن بێنە مزگەوتی (حەرام)ـەوە، ئینجا كە ئەم هەواڵە بە پێغەمبەر ﷺ گەیشت، هاوەڵانی كۆ كردەوە مەشۆرەتی پێكردن: دەبێ‌ چی بكەن باشە؟.

 5- جەنگی خەیبەر: 
ئەم جەنگەش ساڵی (7)ی كۆچیی، مانگی (صەفەر) هاتە پێش، چونكە جوولەكانی خەیبەر لە گەڵ عەرەبە دەشتەكییەكاندا، رێكەوتبوون – لە تۆڵەی بەنی نەزیرو بەنی قورەیزە- هێرش بكەنە سەر موسڵمانەكان، بۆ ئەم جەنگەش (10000) هەزار كەسیان ئامادە كردبوو، پێغەمبەریش ﷺ ئەو شەوە لە خەیبەر بنەو بارخانەی پێخستن و حەوانەوە، جا كە رۆژەوە بوو (حەبباب) هات و گوتی: ئەر بە وەحی لەم جێگایەدا بنەتان خستبـێ، قسەیەكم نیە، ئەگینە چەند تێبینییەكم سەبارەت بەم جێگایە هەیە، ئەوەبوو چەند تێبینییەكی باسكردو پێغەمبەریش ﷺ هەر ئەو شەوە گواستیەوەو شوێنەكەی بەجێ‌ هێشت.

 6- غەزای حونەین:
 ئەم غەزایەش لە شەشەڵانی ساڵی (8)ی كۆچیدا بوو (واتە: پاش ئەوە كە فەتحی مەككە كرا)و موسڵمانەكان پیرۆزو سەركەوتوبوون و دەسكەوتێكی زۆریشیان بوو، جا كە گەڕانەوەو گەیشتنە (جەعرانە)، نوێنەری هۆزی (هەوازن) كە ئیمانیان هێنابوو هاتنە لای پێغەمبەر ﷺ و داوای دیلەكانیان لێكرد، جا كە نوێژی نیوەڕۆیانكردو، باسەكەیان هێنایە ناوەو، ئەمیش ﷺ فەرمووی: هەرچی كەوتبێتە لای من و لای كوڕانی (عبدالمگلب)، ئەوە مسۆگەرەو هی خۆتانە، بۆ ئەویدیكەش دای بە گوێی هاوەڵەكانیدا، ئەوانیش رەزامەندییان لە سەردا.

 7- جەنگی تائیف:
 ئەم جەنگەش هەر لە مانگی شەشەڵانی ساڵی (8)ی كۆچیدا بوو، ئەوەبوو لە سەرەتاوە موسڵمانەكان چەند كەسێكیان لێ‌ شەهید كرا، پاشان كە (حەبباب)ی پسپۆڕی كاروباری سەربازیی هات و شوێنەكەی پێباش نەبوو، گوتی: مەگەر لەبەر وەحیە لەم جێگایەدا بنەتان خستووە ئەی پێغەمبەری خوا؟ ئەر لەبەر وەحی نەبێ‌، من قسەم هەیە، پێمچاكە لە قەڵاكەیانەوە دوورەوەكەوین، پێغەمبەریش ﷺ لە بەرامبەر وتەكەیەوە بێدەنگبوو، واتە: رەزامەندی لەسەر دا.

 8- خەزای تەبووك: 
 خەزای تەبووك لەمانگی رەجەبی ساڵی نۆیەمی كۆچیدا بوو، ئەوەبوو پێغەمبەر ﷺ فەرمانیدا خۆیان ئامادە بكەن و بچنە سەر رۆمەكان، شیاوی ئاماژە بۆكردنە كاتەكەی ئێجگار گەرم و نارەحەت و وشكە ساڵ بوو، لەولایشەوە میوە نۆبەرەی پێگەیشتبوو.. پێغەمبەریش ﷺ وەك باوی خۆی مەشۆرەتی بە هاوەڵانی كرد كە چ رێگەیەك بگرنە بەرو چۆن دەست پێ بكەن؟. بەڵێ‌ پێغەمبەری خوا ﷺ مرۆڤێكی خود ڕەویی خۆ پەسەند نەبووە، بەڵكو راو بۆچوونی هاوەڵانی زۆر لا مەبەست بووە، وە پاش مەشۆرەت، پێی لەنگ و نەنگ نەبووە لەڕاكەی خۆی بێتە خوارێ‌ و رای هاوەڵان قەبووڵ بكات، ئەوەبوو چەند جارێك ڕاو بووچوونی (حەبباب) و هاوەڵانی تری وەرگرت. 

 * لە سەردەمی خەلیفەی موسڵماناندا (عومەری كوڕی خەتتاب) مارەیی ژنان زێدە رۆییەكی زۆری تێدا كرا، بۆیە خۆی بە بەرپرسزانیی و بە پێویستی كۆمەڵگەی زانی كە بەرهەڵستی ئەوكارەیە بووەستێ‌، بۆ ئەوە چووە سەر میمبەرو ئامۆژگاریی كردن و، پاشان رێی لێگرت و سنوورێكی بۆ مارەیی دیاریكرد، پاشان ئافرەتێك ڕووبەروی وەستاو گوتی: مادەم خوای گەورە دەفەرموێ‌: (. . . وَآَتَيْتُمْ إِحْدَاهُنَّ قِنْطَارًا...) (النسا‌ء20) واتە: ئەر كلوورێك زێڕتان كردبوویە مارەیی هەركامێكیان، نابێ‌ بەهەر بڕوو بیانوویەكەوە بێ‌ لێیان بسێننەوە، كەوابوو تۆ بۆت نییە سنووری بۆ دیاری بكەیت.، ئینجا عومەر گەڕایەوە سەر میمبەرو قسەو راو بۆچوونی ژنەكەی پەسەند كردو بۆ خۆشی گوتی: خوایە! داوای لێبوردنت لێدەكەم، لەوە كە عومەر هەڵەی كردوو، ژنێك هەڵەكەی بۆ راست كردەوە، بێ‌ لەمانەش ئەگەر سەیرێكی (ئیجتیهاد)ـی زاناكانمان بكەین كە چۆن بە ئازادانە بیریان لە مەسەلە زانستە جیاجیاكانیان كردۆتەوە، بێ‌ ئەوەی دەوڵەت، یان هەر هێزێكی تر ببێتە بەرهەڵست بۆیان، دەرەنجام توانییان فیقهی ئیسلامیی دەوڵەمەند بكەن و لە هەموو بوارێكدا - سیاسیی، ئابووریی، كۆمەڵایەتیی – راوبۆچوونی خۆیان دەربڕن و، ئێستاش لە جیهانی ئیسلامەتیدا جێگەی رێزو حورمەت و ئیعتیباری موسڵمانانن، دیسان بەوانە پتر (ئازادی لە بیرو بۆچووندا) روون دەبێتەوەو بێ‌ دوو دڵی دەسەلمێنرێت.

 * دیسان هەر پێشەوا عومەر لە وتارێكدا گوتی: موسڵمانەكان! ببیسن و بەرفەرمان بن، ئەوسا (سەلمان)ـی فارسی هەڵسایەوەو گوتی: نابیسین و بەرفەرمان نابین! پێشەوا عومەر فەرمووی: بۆنابیسن و گوێ‌ ناگرن؟ گوتی: چونكە لە شێوەی دابەشكردنی ئەو قوماشە كە لە (یەمەن)ـەوە هاتبوو بۆ موسڵمانان ئیشكالمان هەیە، دەبینین كراسەكەی تۆ پان و پۆڕو تەواوە لە بەرتدا، بەڵام هی موسڵمانەكانی تر كورت و ناتەواوە لەبەریاندا.. ئەویش گورج شایەتێكی بۆ راستكردنەوەو شایەتەكە روونیكردەوەو گوتی: من بەشە قوماشەكەی خۆمم بە عومەر بەخشیوەو كراسەكەی عومەر لە بەشەكەی من و بەشەكەی خۆی دوراوە، ئەوسا (سەلمان) گوتی: دەسا فەرموو ئێستا گوێڕایەڵ دەبین.

 * ئەمانەو بەسەدان وەك ئەمانە - كە لەناو موسڵماناندا هەبووە - هەموو مانای سەربەستی و ئازادی مرۆڤ دەگەیەنن لە دەربڕینی راوبۆچوونی خۆیدا، بێ‌ ئەوە هیچ كەسێك گوشاری خستبێتە سەر هیچ كەسێك.

 هیوادارم ئەمانە ببنە بەڵگەی ئازادی ڕاو بۆچوون لای گوێگران و خوێنەرانی بەرێز، خۆ من دڵنیام كە تاكە ئایەتێك، یان فەرموودەیەك، یان ڕووداوێكی مێژوویی بەس بوو، بەڵام لەبەر زیادە شیكردنەوە بوو ئەوەندە درێژەم دایە.