زۆرترین خوێندراوە
وەسیەت بۆ باب و دایک و خزمان پێویستە.!درووستکردنى ئاسمانەکان و زەویی.ئیمان و مه‌عنه‌ویه‌ت لای مامۆستامەسرەفى زیندانى لەسەر کێ دەبێ..؟!ئەو منداڵانەى بە منداڵى دەمرن و باوک و دایکیان کافرن، حوكميان چيە؟نیکاحى موتعە.؟دیداری بەرێز مامۆستا کرێکار - دیداری دووەم (2) کامیان هەڵدەبژێرى (گۆشەگیری، یان جموجووڵ) ؟فره ژنێتی..! فره ژنی له چه‌ند ڕوویه‌كه‌وه پێویسته.!
فره ژنێتی..! فره ژنی له چه‌ند ڕوویه‌كه‌وه پێویسته.!
تا چوار ژن – له‌ئیسلامدا – رێی پێدراوه، به‌مه‌رجی ره‌چاوكردنی (عه‌دل)و دادگه‌ری له‌نێوانیاندا، هه‌ركه‌سێ دڵنیا نه‌بێ كه به (عه‌دل) ره‌فتار ده‌كات له‌گه‌ڵیاندا، رێی پێنادرێ له ته‌نها ژنێ زیاتر ماره بكات. ئه‌م (عه‌دل)ـه‌ش كه له ئایه‌ته‌كه‌دا هاتووه: [فإن خفتم ألا تعدلوا فواحدة...] ده‌بێ هه‌بێ، ئه‌وسا فره‌ژنی حه‌ڵاڵ ده‌بێ. زاناكان یه‌كده‌نگن له‌سه‌ریی و، پێغه‌مبه‌ریش ﷺ خۆی به‌كرده‌وه ته‌فسیری كردووه، كه مه‌به‌ست دادگه‌ریه له جێ حه‌وانه‌وه‌و خانووبه‌ره‌و جل وبه‌رگ و خواردن و خۆراك و خواردنه‌وه‌و هه‌رشتێكی تریش، بهپێی یاسای ناوچه‌كه بۆ فره‌ژنی پێویسته‌و به‌كاردێت.
فره ژنی – به‌ر له‌ئیسلام – هیچ سنورێكی نه‌بووه‌و، لای (چینی و هنوودو، بابلی و ئاشوریی و میسریه‌كانیشدا) باو بووه، ئه‌وه‌ته شه‌ریعه‌ته‌كه‌ی (لیكی) چینیی، تا (130) ژن ڕێگه‌یداوه، وه‌لای یه‌كێ له (ئه‌باگره)كانیان (30)هه‌زار ژن هه‌بوو، (جوله‌كه)ش بێ سنوور رێیان به‌فره ژنی ده‌دا، ته‌نانه‌تی پێغه‌مبه‌ره‌كانیان فره ژنه بوون، له ته‌وراتدا هاتووه كه: (سوله‌یمان) پێغه‌مبه‌ر ﷺ (700) ژنی ئازادو، (300) كه‌نیزه‌ی هه‌بوو! به‌لاَم له (ئینجیل)ـه‌كاندا، به راشكاوی ده‌قێك نییه رێ له فره ژنی بگرێ، بگره مێژوو ده‌ڵێت: مه‌سیحیه پێشینه‌كانیش فره ژن بوون.
(وسترمارك) زانای خاوه‌ن متمانه له مێژووی پیاوو هاوسه‌ردا ده‌ڵێت: بهپێی قسه‌ی كه‌نیشته، فره ژنی تا سه‌ده‌ی (17) هه‌م مابوو و، بێ ئه‌ژمار روویده‌دا. (دیارماسدت) پاشای (ئێرله‌نده)ش دوو ژن و دوو كه‌نیزه‌ی هه‌بوو. ساڵی (1650) زایینی، پاش ئاشته‌وایی (سنفالیا)و، پاش ئه‌وه ژماره‌ی دانیشتوان به‌هـۆی جـه‌نـگه ســـی ســاڵ دریـَژخایانـــه‌كه‌وه – كه‌مبوویه‌وه، ئه‌نجومه‌نی (فرنكین) له (نورمبرج) بڕیاری دووژنی دا. جاكه دینی ئیسلام هات، فره‌ژنی سنووردار كردوو، یاساو ڕێسایه‌كی بۆ دیاریكردو، بڕیاریشیدا به‌ده‌ر له چوار ژن قه‌ده‌غه‌یه‌و ڕێگای نییه، ئه‌گه‌ر چی وه‌كو گوتمان پێش ئیسلام به هه‌زاران هه‌زار، ژنیان ڕاده‌گرت و ده‌یانكرده هاوسـه‌ر،پاشانیش ئیسلام كـه‌ڕێگـه‌ی فـره ژنیدا، زۆر پێی له‌سه‌ر ڕه‌فتاری دادگه‌ری له‌نێوان ئه‌و ژنانه‌دا داگرت، ته‌نانه‌تی پێغه‌مبه‌رمان (محمد ﷺ) ئه‌وه‌نده سوور بوو له‌سه‌ر جێبه‌جێكردنی (عه‌دل) له نێوان خێزانه‌كانیدا، له‌كاتی نه‌خۆشییه‌كه‌شی هه‌مان به‌رنامه‌ی هه‌بوو هه‌وڵی ده‌دا كه: هه‌ر شه‌وه‌ی لای ماڵی یه‌كێكیان بمێنێته‌وه، تا ئه‌و ڕۆژه كه نه‌خۆشییه‌كه‌ی زۆری بۆ هێناو نه‌یده‌توانی به‌ئاسانی به‌سه‌ر ماڵه‌كاندا بگه‌ڕێ، ئه‌وجا له ژنه‌كانی مۆڵه‌تی خواست كه له ماڵی یه‌كێكیاندا بمێنێته‌وه، ئه‌وه‌بوو چوویه ماڵی خاتوونه (عائیشه)و، پاش چه‌ند رۆژێكی كه‌م به‌و نه‌خۆشییه‌وه- درودو سڵاوی خوای له‌سه‌ر بێت – كۆچی دوایی كرد.
جا بۆ دوایی له ڕه‌فتارو گوته‌ی پێغه‌مبه‌ریشه‌وه ﷺ زانا فه‌قیهه‌كان – درێژه‌یان به‌باسی هه‌ڵسوكه‌وت له‌گه‌ڵ ژناندا داو ناویان نا (قه‌سم)، واته: دابه‌شكردنی كات و، ئه‌ندازه‌ی مانه‌وه لای ژنان و، دابینكردنی جێگه‌و ڕێگه‌ی حه‌وانه‌وه‌و نان ونه‌فه‌قه یان. سه‌یرێكی (المنهاج)ی نه‌واوی بكه.
فره ژنی له چه‌ند ڕوویه‌كه‌وه پێویسته:
1- له ڕووی كۆمه‌ڵایه‌تییه‌وه:
بێ شك گه‌لێ هۆو سه‌به‌بی كۆمه‌ڵایه‌تی هه‌یه، رێگه به‌فره ژنی ده‌ده‌ن، له‌وانه:
أ - زیاد بوونی ژماره‌ی ژنان له ژماره‌ی پیاوان، وه‌كو له هێندێ ناوچه‌دا به‌یناو به‌ین ڕووده‌دا، بێ ئه‌وه جه‌نگ و هه‌راو ئاژاوه له‌و ناوچه‌كه‌دا هه‌بێت، بێگومان فره‌ژنی له‌كاتی ئاوادا، ئاكارێكی ئه‌خلاقیی و كۆمه‌ڵایه‌تیه، چونكه ئه‌گه‌ر وانه‌كرێ، ده‌بێ ئه‌و ژنه زیادانه بێ سه‌رپه‌رست و به‌خێوكه‌ر، لێره‌و له‌وێ بسووڕێنه‌وه‌و، خه‌ریكی له‌شفرۆشی بن. دكتۆر (سباعی) ده‌ڵێت: پزیشكێكی (هلسنكی- فنله‌دیی) پێی گووتم له هه‌ر چوار منداڵێك كه‌له‌دایك ده‌بن، سیانیان كچن و، یه‌كێكیان كوڕه، گه‌لێ له خۆرئاوایییه‌كان – له‌م دوایییه‌دا – له زۆر بوونی ژنانی بێ سه‌رپه‌رست و له‌شفرۆش و، زۆربوونی منداڵی غه‌یره شه‌رعیی، به‌خۆیاندا چوونه‌وه‌و ڕایانگه‌یاند كه: ته‌نها چاره‌سه‌رێك بۆ ڕێگرتن له‌و كاره دزێوو ناله‌باره‌ی ناو كۆمه‌ڵگه‌یه، ڕێدانه به فره‌ژنی. ڕۆژنامه‌ی (لاغوص) له ژماره‌ی ڕۆژی (20)ی نه‌یسانی 1901 زایینی، به پێنووسی خانمێكی ئینگلیزی، ئه‌م ڕاستییه‌ی بڵاوكرده‌وه.
ب- له كاتی شه‌ڕ و ئاژاوه‌و جه‌نگه‌كاندا، ده‌كرێ پیاوێكی زۆر تیا بچێت و، ژنێكی زۆر بمێنێته‌وه، وه‌كو ڕوودانی دووجه‌نگه جیهانیه‌كه، كه‌به‌ڕاستی پیاو ولاوێكی زۆر بوونه قوربانیی و، چه‌ندین كیژوو ژنان بێ سه‌رپه‌رست و مێرد ده‌سووڕانه‌وه‌و له بارودۆخێكی زۆر تاڵ‌و تفتدا ده‌ژیان، ئه‌وروپا گه‌یشته حاڵه‌تێكی وا، خۆزگه‌یان ده‌خواست: پیاوێك هه‌بووبا – جگه له ژنه‌كه‌ی خۆی – چاودێری ژنێكی تری كردبا، ده‌ئاخۆ له‌و حاڵه‌تانه‌دا خۆ كه‌ڕو كوێر كردن باشتره، یان ئاوڕێك به‌لای ئه‌و ژنانه‌وه بدرێته‌وه‌و، داخوازیه‌كانیان وه‌ڵام بدرێته‌وه؟
2- له‌ڕووی كه‌سێتی مرۆڤه‌وه:
بێ سۆ حاڵه‌ت گه‌لێك هه‌ن، دێنه پێش و دووچاری مرۆڤ ده‌بن، له‌وحاڵه‌تانه‌دا، چاره‌سه‌ر ته‌نهاو ته‌نها رێ پێدانه به فره ژنی، بۆ نمونه:
1- خێزانه‌كه‌ی نه‌زۆكه و، منداڵی نابێ و، ئه‌ویش زۆر حه‌زی له منداڵه‌و، دیاره خۆ له‌مه‌شدا هیچ لۆمه‌یه‌ك ناكرێ كه‌سێ حه‌زی له منداڵ بێ، ئینجا ئه‌و مرۆڤه دوو رێگه چاره‌سه‌ری له‌به‌رده‌ستدایه: یان ئه‌وه‌ته ده‌بێ هاوسه‌ره‌كه‌ی ته‌ڵاق بدا، یان ئه‌وه‌ته بچێ ژنێكی تر بێنێت، بێگومان ژنه‌كه‌ی ڕابگرێ و، بچێ ژنێكی تر ماره بكا، له ئاكارو ئه‌خلاقی جوامێرانه‌وه نزیكه‌و، ئه‌مه‌ش له‌به‌رژه‌وه‌ندی ژنه‌كه‌دایه، چونكه ئه‌گه‌ر وانه‌كرێ، ده‌بێ ژنه‌كه ته‌ڵاق وه‌رگرێ و، بچێ یان ژورێك په‌یدا بكات بۆ خۆیی و، به‌ته‌نیا تێیدا بژی، یان ده‌بێ بگه‌ڕێته‌وه لای خزم و كه‌س وكاری، كه بێگومانیش ئه‌مانه له‌به‌رژه‌وه‌ندی ژنه‌كه‌دا نین، كه‌وابوو چار هه‌ر ڕێ پێدانه به ژنێكی ترو، كابراش بێ فه‌رق و جیاوازی و، به‌و شێوه‌یه شه‌ریعه‌تی ئیسلام، بۆی دیاریكردووه به عه‌دل – ڕه‌فتاریان له‌گه‌ڵ بكاو، تۆزقاڵه‌یه‌ك به‌لای هیچ كامێكیاندا لانه‌دا.
2- ژنه‌كه تووشی نه‌خۆشییه‌ك بووه‌و كه‌نه‌فتی سه‌ر جێگه‌ی كردووه، یان نه‌خۆشییه‌كی قێزه‌ونی وای گرتووه، ژیان له‌گه‌ڵیا – به‌و نه‌خۆشییه‌وه – سروشتی مرۆڤ بۆی هه‌ڵناگیرێ و، ناتوانێ وه‌كو ژنێكی ئاسایی هه‌ڵس و كه‌وتی له‌گه‌ڵ بكات، دووباره مێرده‌كه – له‌م كاته‌شدا – دوو رێی له‌به‌رده‌م دایه: بچێ تـه‌ڵاقی بـداو وازی لێ بهێنێ، بـابـه‌و نه‌خۆشییه‌وه بتلێته‌وه تا ده‌مرێ – كه بێگومان – دیسان ئه‌مه له‌كاری مرۆڤی به‌وه‌فاو به‌ئه‌مه‌ك ناچێ، یان ده‌بێ رێی پێبدرێ ژنێكی دیكه بێنێ و، ژیانی له‌گه‌ڵدا به‌رێته‌سه‌ر، ئایا ئه‌م دووانه كامیان له‌به‌رژه‌وه‌ندی ژنه‌كه‌دایه؟
3- ده‌گونجێ ژنه‌كه‌ی – به‌هه‌ر هۆیه‌كه‌وه بێت – نه‌توانێ ئاره‌زووی مێرده‌كه‌ی تێربكا، جا له‌حاڵه‌تی ئاوادا ئه‌گه‌ر ئه‌و مێرده خۆی گرت و به‌ئارام بوو، دیاره هه‌راو كێشه‌یه‌ك نییه، خۆ ئه‌گه‌ر خۆی بۆ نه‌گیراو چاره‌ی نه‌بوو، ئاخۆ رێ به‌و پیاوه بدرێ بچێ به شێوه‌یه‌كی ناشه‌رعیی و حه‌رام، له‌گه‌ڵ ئه‌م ژنه‌كه‌و، ئه‌و ژنه‌كه‌دا ڕابوێرێ و ئاره‌زووی خۆی تێر بكات – كه ئه‌مه‌ش دیسان ژنی یه‌كه‌م هه‌ر پێی ناخۆشه، له‌و لایشه‌وه مافی ئه‌م ژنه دووه‌مه ده‌فه‌ووتێ و، منداڵه‌كانیشی به‌ناشه‌رعیی ده‌درێنه قه‌ڵه‌م و به‌خێوكه‌ریان نابێت... یان بچێت به‌شێوه‌یه‌كی شه‌رعیی و یاسایی ژنێكی تر ماره‌بكاو، هه‌ردوو پێكه‌وه – بێ جیاوازیی – مامه‌ڵه‌ی شه‌رعیان له‌گه‌ڵ بكاو له‌گه‌ڵ هه‌ردوولا به‌سۆزو دلۆڤان بێت؟
ئه‌حمه‌دكاكه مه‌حموود - كتێبی: ژنان و كاروباری ژنان له ئیسلامدا
بەروار2020/04/01سەردان 3188
پێشەکیی - ژنان و كاروبارى ژنان لە ئيسلامدا قورئان گرنگی بە ژنان و کاروباری ژنان دەدات.! پێکھاتەی جەستەی ژن و پیاو لێکجودایە.! بێحورمەتی کەناڵە سێکسیە بازرگانیەکان بەرامبەر بە ژنان.! چه‌ند خوویه‌كی جاهیلیه‌ت به‌رامبه‌ر به ژنان و چاره‌سه‌ریان له ئیسلامدا (1+2) چه‌ند خوویه‌كی جاهیلیه‌ت به‌رامبه‌ر به ژنان و چاره‌سه‌ریان له ئیسلامدا (3+4) چه‌ند خوویه‌كی جاهیلیه‌ت به‌رامبه‌ر به ژنان و چاره‌سه‌ریان له ئیسلامدا (5+6) چه‌ند خوویه‌كی جاهیلیه‌ت به‌رامبه‌ر به ژنان و چاره‌سه‌ریان له ئیسلامدا (7+8) کیژانی ھەتیوو بێ باب، گەلێ ستەم وناھەقیان لێدەکرا.! فره ژنێتی..! فره ژنی له چه‌ند ڕوویه‌كه‌وه پێویسته.! پرسیارێكی سه‌یرو سه‌مه‌ره لەسەر فرە پياوى؟! ئەگەری سەرھەڵدانی ئاڵۆزی لە فرە ژنییدا.؟ فره ژنێتی پێغه‌مبه‌ر "صلى الله عليه وسلم" ماره‌یی ژنان.! ئایا مارەیی سنووری بۆ دادەنرێت ؟
