چه‌ند خوویه‌كی‌ جاهیلیه‌ت به‌رامبه‌ر به‌ ژنان و چاره‌سه‌ریان له‌ ئیسلامدا  (7+8)


ئه‌حمه‌د كاكه‌ مه‌حموود

حه‌وته‌م- له‌ سه‌رده‌می‌ جاهیلیه‌ت و له‌سه‌ره‌تای‌ به‌شێك له‌ سه‌ر هه‌ڵدانی‌ ئیسلامیشدا ئافره‌ت كۆت و زه‌نجیركراوی‌ ده‌ستی‌ باب و براو خزم و كه‌س و كاری‌ بوو، به‌ئاره‌زووی‌ ئه‌وان نه‌بووبا هیچ ئافره‌تێك بۆی‌ نه‌بوو مێرد بكات، گه‌لێگ جار له‌ نه‌یارو ناحه‌زێكی‌ ژنه‌كه‌ به‌زۆر ماره‌ ده‌كرا، یان ئه‌و پیاوانه‌ی‌ ژنیان ته‌ڵاق ده‌دا، هه‌ركه‌ كاتی‌ شووكردنی‌ ده‌هات، رێیان لێ‌ ده‌گرت و نه‌یان ده‌هێشت به‌ هیچ كه‌سێك شووبكات! پێیان ناخۆش بوو پاش ئه‌و ماوه‌یه‌ ژنی‌ ئه‌و بووه‌، ئێسته‌ فلاَنێك بێت بیكاته‌ ژنی‌ خۆی‌، جا بۆ چاكسازی‌ ئه‌و حاڵه‌ته‌ و ئامۆژگاری‌ كه‌س و كاری‌ ژنه‌كه‌، خوای‌ میهره‌بان و كارزان فه‌رمووی‌: (وإذا طلقتم النسا‌ء فبلغن أجلهن فلا تعضلوهن أن ینكحن أزواجهن إذا تراضوا بینهم بالمعروف..) 2/233. واته‌: كه‌ ژنانتان ته‌لاَق داو، عیدده‌یان به‌سه‌ر چوو، ئێوه‌ ئه‌ی‌ موسڵمانان! مه‌بنه‌ رێگرو به‌ر هه‌ڵستیان، كه‌ به‌شێوه‌و شێوازێكی‌ شه‌رعیی‌ و به‌ پێی‌ باوو نه‌ریتی‌ په‌سه‌ندی‌ كۆمه‌ڵگه‌ی‌ ئه‌وێ‌، پێك بێنه‌وه‌و شوو بكه‌نه‌وه‌ به‌ مێردی‌ پێشوویان. (ترمزی‌) ده‌ڵێت: له‌سه‌رده‌می‌ پێغه‌مبه‌ردا (مه‌عقه‌لی‌ كوڕی‌ یه‌سار) خوشكه‌كه‌ی‌ خۆی‌ له‌ پیاوێكی‌ موسڵمان ماره‌كرد، پاشان مه‌عقه‌ل ته‌لاَقی‌ داو عیده‌ی‌ به‌سه‌ر چوو، جا بۆ دوایی‌ هه‌ردوو حه‌زیان له‌ یه‌ككرده‌وه‌، ویستیان ژن و مێردیی‌ بكه‌نه‌وه‌، به‌لاَم مه‌عقه‌ل- برای‌ ژنه‌كه‌ – به‌و كاره‌ رازی‌ نه‌ده‌بوو، وه‌له‌ كابرای‌ زاوایش- له‌ به‌ر ئه‌وه‌ كه‌ كاتی‌ خوی‌ لێی‌ ماره‌كردبوو وائێستاش ته‌لاَقیداوه‌- زۆر تووڕه‌ بوو! ئه‌وسا ئه‌و ئایه‌ته‌ هات: [وإذا طلقتم النسا‌ء فبلغن أجلهن فلا تعضلوهن..] مه‌عقه‌لیش ته‌سلیم بوو و كاره‌كه‌ی‌ ئه‌نجامدا.(فتح الباری‌: ته‌فسیری‌ سووره‌تی‌ به‌قه‌ره‌). (ته‌فسیری‌ مه‌نار) ده‌ڵێت: وشه‌ی‌ (بینهم) له‌ ئایه‌تی‌ [إذا تراضوا بینهم بالمعروف..] ئه‌وه‌ ده‌گه‌یه‌نێت كه‌ هیچ له‌نگ و نه‌نگێكی‌ تێدا نییه‌، ئه‌گه‌ر ژنه‌كه‌ له‌گه‌ڵ هه‌ر پیاوێكی‌ خاوه‌ن سومعه‌و رێزداردا ڕێك بكه‌وێت و شووی‌ پێ بكات، جا له‌كاتی ئاوادا، ئه‌گه‌ر (وه‌لی‌) و سه‌ر په‌رستكاری‌ ژنه‌كه‌، ڕێ له‌ ژنه‌كه‌ بگرێت شوو به‌ مێردی‌ ئاواو په‌سه‌ندی‌ ناو كۆمه‌ڵگای‌ سه‌رده‌م بكات، گوناهی‌ ده‌گات. بۆیه‌ زاناكان، ده‌ڵێن: ئه‌و ژنه‌ی‌ له‌گه‌ڵ پیاوێكی‌ سووك و كه‌منرخی‌ ناو كۆمه‌ڵگه‌داپێك هاتبێ و بییه‌وێ‌ شووی‌ پێ بكات، ژنه‌كه‌ش بۆ خۆی‌ رێزدارو سه‌نگینی‌ ناو كومه‌ڵگه‌بوو، كه‌چی‌ ئه‌و ژنه‌ ویستی‌ شوو به‌و پیاوه‌ (خه‌سیس)و كه‌م به‌های‌ ناو كۆ مه‌ڵگه‌یه‌ بكات، ئه‌وه‌ له‌ كاتی‌ ئاوادا خزم و كه‌س و كار ده‌توانێ‌ رێی‌ لێ‌ بگرێ‌، تا ژنه‌كه‌ش كه‌م به‌هاو كه‌منرخ نه‌بێ‌ له‌ كۆمه‌ڵگه‌كه‌دا.
به‌ڵێ‌.. هه‌ڵبژاردنی‌ كه‌سێكی‌ هاوشان و، ناوو شۆره‌ت چاك، هه‌ر له‌ كۆنه‌وه‌ له‌ناو موسڵمانان و گه‌لانی‌ تریشدا هه‌بووه‌، به‌تایبه‌تی‌ له‌ ناو پاشاو پیاو ماقووڵ و خه‌ڵكانی‌ هه‌ڵكه‌وتووی‌ ناو هۆزو خێڵه‌كاندا، هه‌قه‌ یاساو رێسای‌ وا پشت گوێ‌ نه‌خرێت، تا له‌ پاشه‌ رۆژو ئایینده‌دا، ئه‌و عه‌قدو نیكاحه‌ باشتر سه‌قامگیر ببێ‌ و ڕه‌نگ بداته‌وه‌و، بتوانن زۆرتر پێكه‌وه‌ بژین و، به‌كه‌م سه‌یری‌ یه‌كتر نه‌كه‌ن و كه‌م ته‌رخه‌می‌ ڕو نه‌كاته‌ خێزانه‌كه‌یان، وا بزانم تا ئێستاش پاشاو پیاو ماقوولاَنی‌ ده‌ره‌وه‌ی‌ ئیسلام ره‌چاوی‌ ئه‌مه‌ ده‌كه‌ن، به‌لاَم سه‌د مه‌خابن زۆرێك له‌ عه‌ره‌به‌كان ئه‌و باوو نه‌ریته‌یان گۆڕیوه‌، ده‌بینی‌ كوڕه‌ پاشایه‌كه‌ چووه‌ له‌ گه‌ڵ ئافره‌تێكی‌ گۆرانی‌ بێژ، یان ئافره‌تێكی‌ سه‌ماكه‌رو ئه‌كته‌ردا بۆ خۆی‌ رێككه‌وتووه‌، دیاره‌ به‌وه‌ نه‌ریت و زنجیره‌ی‌ پاشایه‌تیی‌ و بنه‌ماڵه‌كه‌یانی‌ رو خاندووه‌.
(محمد عبده‌) ده‌ڵێت: (والمدار فی‌ مسألة الكفا‌ءة علی‌ العرف القومی‌ والوطني، لا علی‌ تقالید بیوت شرفا‌ء النسب والجاه وكبریائهم، فما یعده الجمهور إهانة للمرأة، تكون مضغة فی‌ الأفواه وعارا علی‌ بیتها فهو الذی‌ یبیح لأولیائها المنع منه، إذا لم یكن العضل سببا المفسدة شر منه، فالمسألة من أحكام المصالح التی‌ تختلف بحسب الزمان والمكان، لا تعبدیة، ولا یجوز إكراه المرأة علی‌ الزواج بمن تكره مطاقا. (تفسیر المنار). واته‌: له‌ هه‌ڵبژاردنی‌ هاوسه‌ردا، عورف و باوی‌ نه‌ته‌وایه‌تیی‌ و نیشتمانیی‌ دۆزی‌ خۆی‌ ده‌بێت، نه‌ك باوو نه‌ریتی‌ ده‌وڵه‌مه‌ندو پاشاو پیاو ماقووڵان، هه‌ر شتێك جه‌ماوه‌ر به‌سووكایه‌تیی‌ و بێ به‌های‌ زانی‌ بۆ ژن، ئه‌وا ده‌بێته‌ مایه‌ی‌ سووكایه‌تیی‌ و عه‌یب و نه‌نگ بۆیی‌ و، كه‌س و كاری‌ ژن ده‌توانن به‌ر هه‌ڵه‌ستی‌ بووه‌ستن، مه‌گه‌ر له‌ به‌رهه‌ڵستكردندا، خراپتری‌ لێ‌ بووه‌شێته‌وه‌، كه‌وابوو ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌ بۆ پاراستنی‌ به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی‌ ژنانه‌، به‌شێك نییه‌ له‌ (تعبد)یی‌ و خواپه‌رستیی‌، چونكه‌ به‌ هیچ شێوه‌یه‌ك نابێ‌ ژنان به‌زۆر به‌شوو بدرێن.
 (دكتۆر موسته‌فا سباعی‌) ده‌ڵێت: زۆرێكی‌ زۆرینه‌ی‌ كۆمه‌ڵگه‌ - به‌تایبه‌تی‌ گوند نشینه‌كان- تائێستاش باوو نه‌ریتی‌ خۆیان به‌سه‌ر ژناندا زاڵكردووه‌، بۆیه‌ باوك و دایك و خزم و كه‌سووكار، كێ‌ هه‌ڵده‌بژێرن بۆ به‌شوودانی‌ كچه‌كه‌یان، هه‌ر ئه‌وه‌ په‌سه‌ند ده‌بێت، ئیتر هیچ ده‌رفه‌ت و مه‌جالێكیان بۆ كچه‌كه‌ نه‌هێشتۆته‌وه‌!، بۆ ئه‌م كاره‌شیان هیچ به‌ڵگه‌ نامه‌یه‌كی‌ شه‌رعییان نییه‌، به‌ڵكو ئیجتیهادو ڕاو بۆچوونی‌ هه‌ندێ‌ له‌ زاناكانی‌ سه‌رده‌مه‌، بۆیه‌ ئیمام (ئه‌بو حه‌نیفه‌) و هاوبیره‌كانی‌ ئه‌وه‌ ره‌تده‌كه‌نه‌وه‌و ده‌ڵێن (لیس للأب ولا لغیره من الأولیا‌ء إجبار البنت البالغة علی‌ الزواج، ویجب علی‌ الأب أو الأولیا‌ء إستئمارها فی‌ امر الزواج، فان وافقت علیه صح العقد وإلا فلا).(المرأة بین الفقه والقانون). واته‌: نه‌باوك و نه‌ هیچ كه‌سێكی‌ تر بۆیان نییه‌، رێ‌ له‌ مێردكردنی‌ كچان بگرن و به‌زۆر به‌ شوویان بده‌ن، به‌ڵكو ده‌بێ‌ پرس و رایان پێ بكه‌ن له‌ كاروباری‌ به‌ مێرددانیان، جا ئه‌گه‌ر كچه‌ ره‌زامه‌ندی‌ له‌سه‌ر هه‌بوو، ئه‌وا نیكاحه‌كه‌ داده‌مه‌زرێت، ئه‌گینه‌، دانامه‌زرێت.
* كاروباری‌ ژنان، لق و پۆپی‌ زۆره‌و پێویسته‌ باسی‌ گشتیان بكرێت، بۆ نموونه‌: ئه‌و منداڵ و زارۆلاَنه‌ ده‌كه‌وێته‌ نێوان ژن و پیاو، ده‌بێ‌ پشتگوێ‌ نه‌خرێن و له‌ هه‌موو سه‌رماو گه‌رمایه‌ك بپارێزرێن و به‌شێوه‌ی‌ شه‌رعیی‌ و په‌سه‌ندی‌ خوایی‌ به‌ خێو بكرێن، به‌تایبه‌تی‌ له‌وسات و كاته‌دا نێوان ژن و پیاو به‌ره‌و تێكچوون ده‌چێ‌، چونكه‌ له‌وانه‌یه‌ به‌هۆی‌ ململانێ‌ و چه‌له‌حانێی‌ ئه‌وانه‌وه‌، منداڵه‌كه‌ش له‌بیر بكرێ‌ و، مافی‌ ره‌وای‌ خۆی‌ پێشێل بكرێ‌، به‌تایبه‌تی‌ ئه‌گه‌ر ژنه‌كه‌ له‌ كابرا جیابوویه‌وه‌و ته‌لاَق درا، بۆیه‌ قورئانی‌ پیرۆز له‌سه‌ر دایك فه‌رزی‌ ده‌كات كه‌: هه‌ر بووی‌ ده‌بێ‌ گۆشی‌ بكاو تا دوو سالاَن شیری‌ بداتێ‌، له‌ولایشه‌وه‌ له‌سه‌ر باوك پێویست ده‌كات كه‌ به‌پێی‌ دابوو نه‌ریتی‌ ناوچه‌كه‌ جل و به‌رگ و خۆراك و خواردن مسوگه‌ر بكات بۆ دایكه‌كه‌، له‌ به‌رامبه‌ر شیرپێدانیی‌ و به‌خێوكردنیدا، دیاره‌ ئه‌و به‌ خێو كردن و، نان و تفاق و جل و به‌رگه‌یه‌، به‌پێی‌ بوون و نه‌بوون ده‌گۆڕدرێ‌، هه‌ژار به‌ پێی‌ هه‌ژاری خۆیی و، ده‌وڵه‌مه‌ندیش به‌پێی‌، تواناو دارایی خۆی، بۆیه‌ له‌سووره‌تی‌ ته‌ڵاق دا ده‌فه‌رمووێ: ((... فإن أرضعن لكم فآتوهن أجورهن وأتمروا بینكم بمعروف. وإن تعاسرتم فسترضع له أخری‌. لینفق ذو سعة من سعتهِ ومن قدرَ علیه فلینفق مما آتاه الله لا یكلف الله نفساً إلا ما آتاها سیجعل الله بعد عسر یسراً)) 6-7. واته‌: ئه‌گه‌ر ژنان شیریان به‌ منداڵدا، ئێوه‌ش كرێی و مزه‌ی‌ خۆیانیان بده‌نێ‌و، به‌شێوه‌یه‌كی په‌سه‌ندو باو له‌ گه‌ڵیان پێك بین، خۆ ئه‌گه‌ر كار گه‌ییشته‌ ئه‌وه‌ پێك نه‌یه‌ن، با ژنێكی تر – به‌ده‌ر له‌ دایكه‌كه‌ – شیری پێ بدات، كێ به‌ده‌سه‌ڵات‌و دارایه‌، به‌پێی خۆی، كێش بژێوی كه‌مه‌‌و ده‌سكورته‌، له‌وه‌نده‌ی خوا پێی به‌خشیوه‌ بیبه‌خشێ‌و به‌ختی‌ بكات، خوا ته‌نها به‌پێی بوون‌و توانا ئه‌رك ده‌خاته‌ سه‌ر مرۆڤه‌كان، خواش پاش ته‌نگانه‌، به‌زوویی فه‌رحانه‌و خۆشی دێنێ.
جا پاش كێشه‌و هه‌رای نێوان ژن‌و مێرد‌و، ئه‌وسا ته‌ڵاق، خوای گه‌وره‌ – له‌باره‌ی مندالاَنی نێوانیانه‌وه‌ – ده‌فه‌رمووێ: (والوالدات یرضعن أولادهن حولین كاملین لمن أراد أن یتم الرضاعة، وعلی‌ المولود له رزقهن وكسوتهن بالمعروف لا تكلف نفس إلا وسعها لا تضار والدة بولدها ولا مولود له بولده وعلی‌ الوارث مثل ذلك، فإن أرادا فصالا عن تراض منهما وتشاور فلا جناح علیهما، وإن أردتم أن تسترضعوا أولادكم فلا جناح علیكم أذا سلمتم ماآتیتم بالمعروف واتقوا الله واعلموا أن الله بما تعملون بصیر)) 2/233. واته‌: ده‌بێ دایكان دوو ساڵی ڕه‌به‌ق شیر به‌منداڵیان بده‌ن، به‌تایبه‌تی بۆ ئه‌و كه‌سه‌ ده‌یه‌وێ شیری ته‌واوی بداتێ‌، ئینجا ده‌بێ باوكه‌كه‌ له‌و ماوه‌ی شیر پێدانه‌دا جل‌و به‌رگ‌و بژێوی دایكه‌كه‌ – به‌پێی باوو نه‌ریتی خه‌ڵكانی ئه‌و شوێنه‌ – دابین بكات، هه‌ر كه‌سیش به‌ده‌ر له‌ تواناو ده‌سه‌ڵات، شتێكی‌ له‌سه‌ر نییه‌، هیچ دایك‌و بابێ، نابێ – له‌به‌ر ساواكه‌یان – زیان به‌یه‌كتر بگه‌یه‌نن، (نابێ باوكه‌كه‌ سۆزو میهره‌بانی دایكه‌كه‌ بقۆزێته‌وه‌‌و، گوشار بخاته‌ سه‌ریی‌و بڕو بیانووی لێ بنێته‌وه‌، هه‌تا به‌خۆڕایی شیری بداتێ، دایكه‌كه‌ش نابێ‌ ئه‌و بارودۆخه‌ نائاسایییه‌ی باوكه‌كه‌ بقۆزێته‌وه‌و، بچێ بڕوبیانووی زۆرتری لێ بگرێ) جا ئه‌گه‌ر منداڵه‌كه‌ بابی نه‌بوو، بژێویی ‌و جل‌و به‌رگی دایكه‌كه‌ ده‌كه‌وێته‌ سه‌ر میراتگرانی بابی منداڵه‌كه‌، جا ئه‌گه‌ر باب‌و دایك – به‌خۆشیی‌و ڕاویژ- پێكهاتن كه‌ زووتر منداڵه‌كه‌ له‌شیر ببڕێته‌وه‌، قه‌یدی نییه‌‌و، هیچ گوناحێكیان ناگات، خۆ ئه‌گه‌ر باوكه‌كه‌ به‌رژه‌وه‌ندی منداڵه‌كه‌ی له‌وه‌دا دیته‌وه‌، كه‌ ژنێكی تر – به‌ده‌ر له‌دایكه‌كه‌ – شیری بداتێ، دیسان هیچ گوناحێكتان نایه‌ته‌ سه‌ر، به‌و مه‌رجه‌ به‌پێی داب‌و نه‌ریتی ئه‌و ڕۆژه‌یه‌، كرێ‌و مزه‌ی ته‌واوی بده‌نێ‌و غه‌دری لێ نه‌كه‌ن، ده‌بێ – له‌گشت ئه‌م كارانه‌دا – ترستان له‌خوا هه‌بێ، ده‌بێ ئه‌وه‌ش بزانن كه‌ ئێوه‌ هه‌ر كارێ ده‌كه‌ن خوا ده‌یبینێ.
ڕیعایه‌تی منداڵ‌‌و په‌روه‌رده‌ی ئه‌خلاقیی ‌و ڕۆحیی‌و، لاشه‌و جه‌سته‌یی منداڵان به‌شێكی زۆر گرنگه‌ له‌ كۆمه‌ڵگه‌دا هه‌ر بۆیه‌ له‌ دینی ئیسلامیشدا، ئێجگار بایه‌خ‌و گرنگی دراوه‌تێ‌و، سه‌دان فه‌رمووده‌و هه‌وڵی پیاوچاكان به‌رامبه‌ری هاتووه‌و كراوه‌، دیاره‌ ئه‌وه‌ بابه‌ت‌و باسێكی جیاواز‌و سه‌ر به‌خۆی ده‌وێ، له‌م باسه‌دا – باسی گرنگی قورئان به‌كاروباری ژنان – فره‌ ده‌باو، باسه‌كه‌ش ده‌گۆڕدرێ، بۆیه‌ پشت به‌خوا – ئه‌گه‌ر خوا مۆڵه‌ت بدات – سه‌ربه‌خۆ باسی ده‌كه‌ین، به‌ڵام - وه‌كو به‌ڕێز دكتۆر عبدالكریم زه‌یدان له‌ (المفصل)دا ده‌ڵێت – چه‌ند پرسیارێك دێته‌ پێش: ئاخۆ بۆ ده‌بێ تا دوو ساڵ شیر به‌منداڵ‌ بدرێ...؟ ئایا نابێ له‌و دوو ساڵه‌ لا بدرێ: زیاد‌و كه‌م بكرێ، ئه‌گه‌ر بكرێ چ ئاسه‌وارێك له‌سه‌ر منداڵه‌كه‌ په‌یدا ده‌بێ، چ حوكمێكی‌ شه‌رعیی‌ پێش دێت..؟ بۆ وه‌لاَمی‌ ئه‌م پرسیارانه‌، خۆت چاوێ‌ به‌(مفصل)دا بگێڕه‌، له‌وێ‌ وه‌لاَمی‌ تێروو ته‌سه‌لتان ده‌ست ده‌كه‌وێت.

 هه‌شته‌م - گیرووگرفتێكی‌ تری‌ ژنان له‌ سه‌رده‌می‌ جاهیلیه‌تدا: هه‌ر ژنێك مێرده‌كه‌ی‌ مردبا، ده‌كه‌وته‌ رۆژێكی‌ تاریكه‌وه‌: ژیانی‌ پڕ ده‌بوو له‌ كوێره‌ وه‌ریی‌، ده‌بوو پیسترو ناشیرینتر جلی له‌به‌ر كردباو، هه‌تا ماوه‌ی‌ یه‌ك ساڵ بۆی‌ ڕه‌وا نه‌بوو ده‌ستی‌ به‌ربۆنی‌ خۆش كه‌وتبا! پاشان به‌شێوه‌یه‌كی‌ زۆر ناشیرین و كه‌مبه‌ها له‌ماڵ ئه‌یانبرده‌ ده‌رێ‌ و، پشقه‌لێكی‌ له‌ ده‌ست ده‌گرت و فرێی‌ ده‌دا، به‌ واتای‌ ئه‌وه‌ كه‌ عیده‌ی‌ ته‌واو بووه‌، ئه‌وسا سواری‌ گوێدرێژێكیان ده‌كردو ده‌یانگێڕا..هتد.. له‌گه‌ڵ ده‌یان باوو نه‌ریتی‌ خراپ و نه‌گونجاوی‌ تر، له‌گه‌ڵ حورمه‌ت و كه‌رامه‌تی‌ ژناندا، پاشان كه‌ ئیسلام هات، ئه‌و گشت ره‌فتاره‌ ناله‌بارو سه‌ختانه‌ی‌ له‌سه‌ر شان هه‌ڵگرتن، وه‌ له‌به‌ر رێزی‌ پێكه‌وه‌بوونی‌ ماوه‌ی‌ ژن و مێردیان و، په‌یوه‌ندیی‌ كۆمه‌لاَیه‌تی‌ له‌گه‌ڵ باب و براو خزم و كه‌س و كاری‌ مێرده‌كه‌یدا، وه‌ بۆ كه‌مكردنه‌وه‌و سارێژبوونی‌ برینی‌ ئه‌و كۆسه‌ی‌ لێیان كه‌وتووه‌، ئیسلام ئه‌و حاڵه‌تانه‌ی‌ گشت گۆریی‌ و هه‌ڵیوه‌شانده‌وه‌، عیدده‌و چاوه‌روانی‌- پاش مردنی‌ مێرده‌كه‌ی‌- بۆ كرده‌ چوارمانگ و ده‌ رۆژ، له‌ولایشه‌وه‌ باری‌ دوو گیانی‌ به‌و ماوه‌یه‌ ده‌رده‌كه‌وێ‌، بۆ ئه‌مه‌یه‌ خوای‌ گه‌وره‌و كارزان له‌ قورئاندا ده‌فه‌رموێ‌: [والذین یتوفون منكم و یذرون أزواجا یتربصن بأنفسهن أربعه‌ أشهر وعشرا فإذا بلغن أجلهن فلا جناح علیكم فیما فعلن فی‌ أنفسهن بالمعروف والله بما تعملون خبیر] 2 /234. واته‌: ئه‌و كه‌سانه‌تان كه‌ ده‌مرن و، ژنیان لێ‌ به‌ جێ‌ ده‌مێنێ‌، ده‌بێ‌ ژنه‌كانیان تا چوار مانگ و ده‌ رۆژ چاوه‌نواڕبن، ئیتر پاش ئه‌وماوه‌یه‌، هه‌ركارێ‌ ده‌كه‌ن – هه‌ر دزێوو ناپه‌سه‌ند نه‌بێ‌ – رێیان بده‌ن با بیكه‌ن، ئێوه‌ گوناهتان ناگات، وه‌ هه‌ركارێ‌ بكه‌ن، خوا بۆ خۆی‌ ئاگاداره‌ پێی‌.
 به‌ڵێ‌ له‌به‌ر راگرتنی‌ باری‌ كۆمه‌لاَیه‌تی‌ ناو خزم و كه‌س و كاری‌ هه‌ردوولا، ده‌بێ‌ له‌و ماوه‌ی عیدده‌یه‌یدا وه‌كو ژنانی‌ تر خۆ نه‌رازێنێته‌وه‌و خۆی‌ ئارایش نه‌دا، به‌ڵكو ده‌بێ‌ به‌ قورس و سه‌نگین خۆی‌ ڕابگرێ‌ و ئه‌ملاو ئه‌ولاو سه‌ره‌تاتكێ‌ نه‌كاو، وا خۆی‌ نیشان نه‌دا كه‌ ده‌یه‌وێ‌ مێرد بكاته‌وه‌، هه‌ر له‌به‌ر ئه‌مه‌ش بوو پێغه‌مبه‌ر ﷺ فه‌رمووی‌: ((لا یحل لأمرأة تؤمن بالله والیوم اڵاخر أن تحدّ علی‌ میت فوق ثلاثة، إلا علی‌ زوج أربعه‌ أشهر وعشرا)) واته‌: هه‌ر ژنێ‌ باوه‌ڕی‌ به‌ خواو به‌ رۆژی‌ په‌سلاَن هه‌بێ‌، رێگه‌ی‌ نییه‌ كه‌ بۆ مردوان –پتر له‌ سێ‌ رۆژان– نیشانه‌ی‌ تازیه‌ی‌ و خه‌مباری‌ پێوه‌ دیار بێت، مه‌گه‌ر ژنی‌ مێرد مردوو، ده‌بێ‌ ئه‌و چوار مانگ و ده‌ رۆژان چاوه‌ڕوان بێت. (زه‌ینه‌بی‌ كچی‌ ئوم سه‌له‌مه‌) ده‌ڵێت: به‌ر له‌ئیسلام باوبوو كه‌ هه‌ر ژنێك مێرده‌كه‌ی‌ مردبا، ژنه‌كه‌یان ده‌كرده‌ ژوورێكی‌ یه‌ك نه‌فه‌ریی‌ و، خراپترین جل و به‌رگیان له‌به‌ر ده‌كردو، نه‌ده‌بوو نزیكی‌ بۆنی‌ خۆش كه‌وتبا، تاماوه‌ی‌ یه‌ك ساڵ، ئه‌و سا له‌ ماڵیان ده‌رده‌هێناو، پشقلێكیان له‌ناو ده‌ست ده‌ناو فرێیده‌دا (به‌واتای‌ عیدده‌ی‌ ته‌واو بوو)، به‌ڵام كه‌ دینی‌ خوا هات، ئه‌و ژنه‌ له‌و گشت سووكایه‌تیی‌ و رێلێگرتنه‌ ئازاد بوو، پاش ئه‌و چوارمانگ و ده‌ رۆژه‌یه‌، ئازاده‌و هیچ كه‌سێك نییه‌ له‌ خزمانی‌ هه‌ردوولا، بتوانێ‌ رێی‌ لێ‌ بگرێ‌ له‌ خۆ ئارایشدان و، له‌ ده‌ستگیران گرتن و له‌ شووكردنه‌وه‌ ئه‌گه‌ر بیه‌وێ‌. واده‌زانم ئه‌گه‌ر به‌ ویژدانه‌وه‌ – ژن و پیاو– بڕواننه‌ چاكسازییه‌كانی‌ ئیسلام – له‌ هه‌موو روویه‌كه‌وه‌– كاری‌ باش و ڕێكوپێكی‌ زۆری‌ بۆ ژنان ئه‌نجامداوه‌و، زۆرێكی‌ زۆرینه‌ له‌ باوو نه‌ریتی‌ – پاش ماوه‌ی‌ جاهیلیه‌تی‌ ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی‌– له‌سه‌ر شان هه‌ڵگرتوون، یان كه‌میكردوونه‌ته‌وه‌، به‌ ئایه‌ته‌كانیشدا به‌ده‌ر ده‌كه‌وێ‌ كه‌ ژنان به‌ر له‌ئیسلام زۆر چه‌وساوه‌و بێ‌ هه‌ق و ماف بوون و، به‌ هیچ شێوه‌یه‌ك خاوه‌نی‌ ڕاووبۆچوونی‌ خۆیان نه‌بوون، هه‌میشه‌ به‌ده‌ست باب و براو خزم و كه‌س وكاره‌وه‌، یان به‌ده‌ست خزمانی‌ لای‌ مێرده‌كه‌یه‌وه‌ نالاَندوویانه‌!.
 ئینجاپاش ئه‌و چاكسازییه‌ ڕووده‌كاته‌ پیاوان، ئه‌وانه‌ی‌ ده‌یانه‌وێ‌ ژن بهێنن و له‌گه‌ڵ جۆره‌ ژنێكی‌ ئاوادا ببنه‌ هاوسه‌ر، پێیان ده‌فه‌رموێ‌: [ولاجناح علیكم فیما عرضتم به من خطبة النسا‌ء أو أكننتم فی‌ أنفسكم علم الله أنكم كنتم ستذكرونهن و لكن لا تواعدوهن سرا إلا أن تقولوا قولا معروفا ولا تعزموا عقدة النكاح حتی‌ یبلغ الكتاب أجله واعلموا أن الله یعلم ما فی‌ أنفسكم فاحذروه واعلموا أن الله غفور حلیم] 2/235. واته‌: هیچ گوناهێكتان ناگاتێ‌، كه‌ ژنانی‌ شوومردوو – ناراسته‌وخۆ- ئاره‌زوو بكه‌ن و بخوازن. (ئیبن عه‌باس) ده‌ڵێ‌: وه‌ك ئه‌وه‌ پێیان بڵێت: ده‌مه‌وێ‌ ژن بخوازم، پێویستم به‌ ژنه‌، حه‌ز ده‌كه‌م ژنێكی‌ باشم ده‌ست كه‌وێ‌ (بوخاریی‌ ده‌یگێرێته‌وه‌). یان هه‌ر له‌ دلاَ بڕیاری‌ خواستنیان بده‌ن، خۆ خوا بۆخۆشی ده‌زانێ كه‌ هه‌ر باسیان ده‌كه‌ن، به‌ڵام نابێ به‌نهێنی ژوانیان بده‌نێ ‌و قسه‌یان له‌گه‌ڵ بكه‌ن بۆ ماره‌كردنیان – پاش عیدده‌یان– مه‌گه‌ر خوا په‌سه‌ندانه‌ بێت، وه‌ ده‌بێ‌ تا ئه‌و ماوه‌ی عیدده‌ به‌سه‌ر ده‌چێ، ئێوه‌ نیازی ماره‌كردنیان نه‌كه‌ن، چاكیش بزانن كه‌ خوا ده‌زانێ ئێوه‌ چی له‌دڵتانایه‌، وه‌ له‌خوا بترسن‌و بشزانن له‌ گوناحان ده‌بوورێ‌ و له‌سه‌رخۆیه‌.
به‌كورتی: نابێ پیاوان له‌گه‌ڵ‌ ژنانی مێرد مردوودا، له‌ باره‌ی‌ خواستن‌و، ژن‌و مێردی قسه‌و باس بكه‌ن، تا عیدده‌یان به‌سه‌ر ده‌چێ، به‌ڵكو ته‌نها ئه‌مه‌نده‌تان بۆ هه‌یه‌ كه‌: به‌شێوه‌ی ناڕاسته‌وخۆ، وه‌لای خه‌ڵكی ئه‌و ناوچه‌یه‌ش په‌سه‌ند بێت، به‌ گوێیاندا بده‌ن كه‌: ژنی وه‌كو تۆ هه‌رگیز دانامێنێ، ئیتر قسه‌وباس و ژوان دانان پێكه‌وه‌و هاتوچۆ‌و نامه‌ گۆڕینه‌وه‌و هتد.. كارێكی حه‌رام‌و ناڕه‌وایه‌، ئه‌مه‌یش – خوا باشتر ده‌زانێ – بۆ ڕاگرتنی كاروباری كۆمه‌ڵگه‌و كۆمه‌ڵایه‌تییه‌، له‌وانه‌یه‌ خزم‌و كه‌س‌و كاری مێرده‌ مردووه‌كه‌ توڕه‌ببن‌و، هه‌راو كێشه‌شی لێ بووه‌شێته‌وه‌، ئه‌گه‌رچی ڕاڤه‌كارانی قورئان قسه‌ی زۆرتریان لێكردووه‌و، بۆچوونی زیاتریان هه‌یه‌ بۆ دیاریكردنی حیكمه‌ت‌و فه‌لسه‌فه‌كه‌ی، به‌لاَم هه‌ركامێكیان بێت – له‌و بۆچوونانه‌– گرنگ گۆڕینی ئه‌و حاڵه‌ته‌ ناله‌باره‌بوو كه‌ به‌سه‌ر ئافره‌تی مێرد مردوودا سه‌پێنرابوو.
ئینجا باس له‌و ژنانه‌ ده‌كات كه‌: مێرد ده‌كه‌ن‌و، به‌ر له‌ پێكه‌وه‌ نووستن‌و سه‌رجێیی له‌گه‌ڵ‌ كردنیاندا، - به‌هه‌ر هۆیه‌كه‌وه‌ بێت– ته‌ڵاق ده‌درێن، ئه‌مانه‌یش دوو جۆرن: هه‌یانه‌ له‌ناو (عه‌قد)ی ماره‌ بڕینه‌كه‌دا ناوی ماره‌ییان بۆ هاتووه‌‌و، رێژه‌یه‌كیان بۆ دیاریكراوه‌، هه‌یشیانه‌ بێ ماره‌یی، نیكاح كراون – كه‌ ئه‌مه‌ پێچه‌وانه‌ی یاساو باوی نیكاحه‌، چونكه‌ ناو هێنانی ماره‌یی له‌ ناو نیكاحدا – به‌پێی ئایه‌ته‌كه‌– فه‌رزو پێویسته‌، جا له‌و حاڵه‌ته‌دا كه‌به‌بێ ماره‌یی نیكاح كراوه‌، جا ئه‌گه‌ر ته‌لاَقدرا، ده‌بێ (موتعه‌) و قه‌ره‌بووی بدرێتێ.. موتعه‌ش: به‌و ماڵ‌‌و سامانه‌ ده‌گوترێت، كه‌ پاش ته‌ڵاقدان، ده‌درێته‌ ژنه‌كه‌ – بۆ دڵخۆشكردن‌و ڕه‌واندنه‌وه‌ی ئه‌و كه‌ش‌و هه‌وا لێڵه‌یه‌، به‌هۆی ته‌ڵاقدانه‌وه‌ ڕوویكردۆته‌ ژنه‌كه‌و كه‌س‌و كاری ژنه‌كه‌، دیاره‌ دیاریكردنی‌ رێژه‌كه‌ی‌، به‌پێی بوون‌و نه‌بوونی‌ مێرده‌.. خۆ ئه‌گه‌ر ماره‌یییان بۆ دیاریكرابوو له‌ گرێ به‌ستی عه‌قده‌كه‌دا، ئه‌وا ده‌بێ نیوه‌ی بداتێ، مه‌گه‌ر سه‌ماحه‌ت‌و لێبوردنیان به‌رامبه‌ر یه‌كتر هه‌بێت: واته‌: ژنه‌كه‌ – یان سه‌رپه‌رستیاری ژنه‌كه‌ – ده‌توانێ له‌و ماره‌یییه‌ كه‌ قورئان بۆی دیاری ده‌كا ده‌س هه‌ڵبگرێ‌و ئازادی بكاو هیچی لێ نه‌سێنێت، پیاوه‌كه‌ش هه‌روا بۆی هه‌یه‌ ده‌س له‌نیوه‌كه‌ی خۆی هه‌ڵبگرێ‌و، هه‌موو ماره‌ییه‌كه‌ی بداتێ، له‌گه‌ڵ‌ ئه‌وه‌یشدا عه‌فووو گه‌ردن ئازادی له‌ ته‌واوی ماره‌یی یه‌كه‌ باشتره‌‌و، به‌خواناسینه‌وه‌ نزیكتره‌، بۆیه‌ (جوبه‌یری كوڕی مونعیم) كاتێ كچه‌كه‌ی (سه‌عدی كوڕی ئه‌بی وه‌قاس)ی ته‌ڵاقدا – به‌ر له‌سه‌ر جێیی- ته‌واوی ماره‌یییه‌كه‌ی دایه‌، گوتیان: بۆچی واده‌كه‌یت؟ گوتی: كاتی خۆی (سه‌عد) منی بانگ كرد بۆ مێردكردنی كچه‌كه‌یی‌و، له‌و كاته‌دا ڕووم نه‌هات بڵێم نامه‌وێ، بۆیه‌ ئیستا هه‌موو ماره‌یه‌كه‌ی ده‌ده‌مێ، چونكه‌ من خۆم به‌شیاوتر ده‌زانم به‌ فه‌زڵ‌و به‌خشین له‌به‌رخوا.
بۆ ئه‌و ئاراسته‌یه‌ كه‌ خودا ده‌فه‌رمووێ: [ لاجناح علیكم إن طلقتم النسا‌ء مالم تمسوهن أو تفرضوا لهن فریضة، ومتعوهن علی‌ الموسع قدره وعلی‌ المقتر قدره، متاعا بالمعروف حقا علی‌ المحسنین، وإن طلقتموهن من قبل أن تمسوهن وقد فرضتم لهن فریضة فنصف مافرضتم إلا أن یعفون أو یعفو الذی‌ بیده عقده‌ النكاح، وأن تعفوا أقرب للتقوی‌، ولا تنسوا الفضل بینكم، إن الله بما تعملون بصیر ] 2/236-237. واته‌: ئه‌گه‌ر ژنانتان – به‌ر له‌سه‌رجێیی كردن – ته‌ڵاقداو، هێمان ماره‌ییتان بۆ دیاری نه‌كردبوون، ماره‌ییان ناكه‌وێ بیانده‌نێ‌و، ئێوه‌یش گوناحتان ناگات، به‌ڵام ده‌بێ له‌ماڵی خۆتاندا شتێكیان بده‌نێ، هه‌ر كه‌سیش به‌پێی خۆی: دارا له‌ ئه‌ندازه‌ی خۆیی‌و، نه‌داریش هه‌ر به‌ئه‌ندازه‌ی خۆی، ئه‌مه‌ هه‌ق‌و فه‌رزه‌ له‌سه‌ر چاكه‌ خوازان.، خۆ ئه‌گه‌ر ماره‌ییتان بۆ بڕیبوونه‌وه‌، به‌لاَم له‌گه‌ڵیان نه‌نووستبوون، ئه‌وا له‌حاڵه‌تی ئاواشدا، نیوه‌ی ماره‌ییان ده‌كه‌وێ، مه‌گه‌ر خۆیان بیبه‌خشن، یان ئه‌وكه‌سه‌ بیبه‌خشێ‌ ماره‌ییه‌كه‌ی‌ به‌ده‌سته‌، خۆ به‌خشینیش له‌ ئاكاری پارێزكارانه‌وه‌ نزیكتره‌، نابێ‌ چاكه‌ كردن – له‌گه‌ڵ‌ یه‌كتر – له‌بیر بكه‌ن. خوا – له‌هه‌ر كارێ ئێوه‌ ده‌یكه‌ن – چاودێره‌.
به‌ڵێ هه‌ر ئافره‌تێك به‌ر له‌وه‌ له‌گه‌ڵ‌ مێردا بخه‌وێت، ته‌ڵاق بدرێ، بێ شك –لێره‌و له‌وێ– تووشی هێندێ قسه‌و قسه‌ڵۆكه‌ ده‌بێ‌و، گه‌لێ گومانی خراپیشی‌ پێ ده‌برێت‌و، له‌وانه‌یشه‌ هه‌زار‌و یه‌ك شتی له‌سه‌ر جێ بكه‌نه‌وه‌، ئه‌گینه‌ به‌ بۆچوونی‌ ئه‌وان ته‌ڵاق نه‌ده‌درا، جا بۆ ڕه‌واندنه‌وه‌ی ئه‌و كه‌ش‌و هه‌وا پڕ له‌ به‌دگومانی‌و دوو دڵیه‌، قورئانی پیرۆز (موتعه‌)ی فه‌رزكردۆته‌ سه‌ر مێرد، بیدا به‌ژنه‌كه‌، بۆئه‌وه‌ گومانی گومانداران بڕه‌وێته‌وه‌‌و بزانن كه‌ ئه‌گه‌ر ته‌ڵاقدانه‌كه‌ له‌به‌ر شتێكی نابه‌جێ‌و ئابڕوبه‌ر بوایه‌، ئه‌م پیاوه‌ نه‌ده‌چوو به‌شێك له‌ماڵی خۆی، یان ئه‌و نیوه‌ی‌ ماره‌یی یه‌كه‌شی بداتێ، دیاره‌ ئه‌و كات وای‌ لێ‌ دێت كه‌ ده‌بێ‌ ته‌نها و ته‌نها مه‌سه‌له‌كه‌ پێك نه‌هاتن بووه‌و نه‌گونجاون، نه‌ك شتێكی تر، له‌ (بوخاری)یدا هاتووه‌ كه‌: پێغه‌مبه‌ر ﷺ (ئه‌میمه‌ی كچی شه‌راحیل)ی ماره‌كردو به‌ر له‌نووستن لێی جیابوویه‌وه‌و، پاشان فه‌رمانیدا كه‌: دوو كراسی سپی، سه‌رتاپێی، بدرێتێ‌و به‌ڕێ بكرێت.
بۆ ئه‌م (موتعه‌)یه‌ش هێندێ له‌زاناكان ده‌ڵێن – ده‌بێ به‌هه‌موو ژنێكی ته‌ڵاقدراو – پاش پێكه‌وه‌ نووستن‌و، به‌ر له‌پێكه‌وه‌ نووستن – بدرێ، به‌ڵگه‌ی ئه‌و بۆچوونه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌خوا به‌گشتیی ده‌فه‌رمووێ: [وللمطلقات متاع بالمعروف حقا علی‌ المتقین]، یان ده‌فه‌رمووێ: [یاأیها النبی‌: قل لأزواجك إن كنتن تردن الحیاة الدنیا وزینتها فتعالین أمتعكن وأسرحكن سراحا جمیلا] دیاره‌ كه‌ هاوسه‌ره‌كانی پێغه‌مبه‌ر ﷺ سه‌رجێییان له‌گه‌ڵ كراوه‌و ماره‌ییشیان بۆ بڕاوه‌ته‌وه‌، كه‌چی‌ ئاماده‌یه‌ شتێكیان بكاته‌ هه‌دیه‌و دیاریی‌ پاش جیابوونه‌وه‌كه‌.. بێگومان ئه‌م ڕاو بۆچوونه‌ – بۆ سارێژكردنی برینی ژنه‌كه‌و خزم‌و كه‌س‌و كاره‌كه‌یی‌ و، ڕه‌واندنه‌وه‌ی ئه‌و گشت دوو دڵیی‌ و به‌دگومانیه‌ی ئه‌م‌و ئه‌وه‌، زۆر جێگه‌ی خۆیه‌تیی‌ و، له‌گه‌ڵ‌ واقیعه‌كه‌دا زۆر په‌سه‌ند‌و له‌باره‌، بۆیه‌ ئێمه‌ش له‌گشت لایه‌ ده‌خوازین كه‌: ئه‌گه‌ر - خوانه‌ خواسته‌- ته‌ڵاق هاته‌ به‌ین، هه‌ر ئاوا به‌ساده‌یه‌كه‌وه‌ پاڵ‌ نه‌نێین به‌ژنه‌كه‌وه‌و، بیكه‌نه‌ ده‌ره‌وه‌! به‌ڵكو ده‌بێ شتێكی باش‌و له‌بارو شیاو به‌ ژیانی‌ ئه‌و ڕۆژه‌ به‌ژنه‌كه‌ بدرێ كه‌لای خه‌ڵكی خاوه‌ن به‌ها بێ‌و كه‌م‌وكوڕی ژیانی ژنه‌كه‌ی پێ پڕبكرێته‌وه‌ له‌و ڕۆژه‌دا.


سەرچاوە : كتێبي ژنان و كاروبارى ژنان لەئيسلامدا /  نووسينى: ئەحمەد كاكە مەحموود