چه‌ند خوویه‌كی‌ جاهیلیه‌ت به‌رامبه‌ر به‌ ژنان و چاره‌سه‌ریان له‌ ئیسلامدا (1+2)


ئه‌حمه‌د كاكه‌ مه‌حموود

 یه‌كه‌م - گه‌لێ پیاو – بۆ ئازارو بێزاری ژنانی هاوسه‌ریان – سوێندیان ده‌خوارد كه‌: ژن و مێردیی و تێكه‌ڵی هاوسه‌ره‌كانیان نه‌كه‌ن، بێگومان ئه‌و كاره‌ - به‌ خه‌یاڵی‌ خۆیان - بۆ تۆڵه‌و ئازاردانی دڵ و ده‌روونی ژنه‌كانیان بوو!، دیاره‌ ئه‌وانیش به‌وه‌ تووشی سووكایه‌تیی و بێ به‌هایی ده‌روونی ناو كۆمه‌ڵگه‌ ده‌بوون، ئه‌گه‌رچی مێرده‌كه‌ش به‌ناچاری گه‌یشتبێته‌ ئه‌و حاڵه‌ته‌و، وه‌كو چاره‌سه‌رێك بۆلاساری‌ ژنه‌كه‌ی دانابێت، جا بۆئه‌وه‌ی ئه‌و حاڵه‌ته‌ نائاساییه‌ زۆر نه‌خایه‌نێ و، كاروباری‌ خێزانه‌كه‌ ئاسایی ببێته‌وه‌، ده‌بێ پیاوه‌كه‌ یان سوێنده‌كه‌ی بشكێنێ و، ده‌ست بكه‌نه‌وه‌ به‌كارو باری ئاسایی ژن و مێردی خۆیان – وه‌كو جاران-، یان ده‌بێ لێك جیاببنه‌وه‌، جا بۆئه‌وه‌ كه‌ ئه‌و هه‌ڵه‌یه‌ ڕاست بكرێته‌وه‌و، ئه‌و زوڵم و ناهه‌قیه‌ له‌ ژنان نه‌كرێت، قورئانی پیرۆز هات و فه‌رمووی: [للذین یؤلون من نسائهم تربص أربعة أشهر فإن فـا‌ؤوا فإن الله غفور رحیم * وإن عـزموا الطـلاق فإن الله سمیع علیم] 2/226-227. واته‌: ئه‌وانه‌ سوێند ده‌خۆن كه‌ له‌گه‌ڵ‌ هاوسه‌ره‌كانیان نه‌نوون و سه‌رجێیی‌ نه‌كه‌ن، چوار مانگ چاوه‌نۆڕده‌بن، (واته‌: نابێ پتر له‌چـوار مـانـگ كـار به‌ سوێنده‌كه‌ی‌ بـكـات) جـا ئه‌گه‌ر له‌و ماوه‌یه‌دا گه‌ڕایه‌وه‌ لایان و هه‌راو كێشه‌یان نه‌ما، ئه‌وا خوا گوناح به‌خش و میهره‌بانه‌. خۆ ئه‌ر بڕیاری ته‌لاَقیان داو، نه‌گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ كاری ئاسایی خۆیان، ئه‌وسا خوا ده‌بیسێ و به‌ئاگایشه‌.
 به‌ڵێ... ڕاگرتنی هه‌ست و نه‌ستی ده‌روونیی ژنان – له‌ هه‌موو روویه‌كه‌وه‌ – ته‌نانه‌تی‌ حاڵه‌تی پێكه‌وه‌ نووستن و سه‌ر جێییش، كارێكی گرنگ و پێویسته‌ له‌دینی ئیسلامدا، ده‌بێ وه‌لاَمی داخوازییه‌ ده‌روونیی و نه‌فسییه‌كانی ژنان بدرێته‌وه‌، ده‌بێ ئه‌و پیاوه‌ له‌كاری سه‌رجێییشدا ناهه‌قیی‌ له‌گه‌ڵ نه‌كات، تا ئه‌ویش بیر له‌شتی‌ تر نه‌كاته‌وه‌ بۆ تێركردنی ئاره‌زووه‌ جه‌سته‌ییه‌كانی خۆی. قورئانی پیرۆز چوار مانگ مۆڵه‌ت دیاری ده‌كات بۆ پیاوان، ئه‌گه‌ر نێوانیان نائاسایی بوو، ئه‌گه‌رچی سروشتی ئاده‌مزاد لێك جیاوازه‌، له‌وانه‌یه‌ ژنی وا هه‌بێ، نه‌توانێ ئه‌وه‌نده‌ش چاوه‌ڕوانی بكات، به‌لاَم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا قورئانی پیرۆز، سنووری بۆ دیاری كردووه‌ و چوار مانگی بۆ داناوه‌. (عومه‌ری كوڕی خه‌تتاب/ره‌زای خوای له‌سه‌ر بێت): شه‌وێك ده‌رده‌چێ بۆ چاودێری عه‌داله‌ت و ناعه‌داله‌تی ناو كۆمه‌ڵگه‌كه‌ی (مه‌دینه‌)، تا به‌چاوی خۆی باری‌ ئاسایی‌ و نائاسایی ناوچه‌كه‌ ببینێ‌ و، كاریان بۆ ئاسان بكات، جا له‌و گه‌ڕانه‌یدا بوو گوێی له‌ ژنێكه‌وه‌ بوو ده‌یگوت:

تطاوَل هذا اللیلُ واسودّ جـانبه    *    وأرَّقــنـی أن لا خـلـیـل ألاعـبه
فواللهِ، لـــوْلا اللهُ أنـــی‌ أراقبه      *    لحرك من هذا السریر جوانبــه

 واته‌: شه‌و هه‌ر درێژه‌ی كێشاو نه‌بڕایه‌وه‌و تاریكه‌، منیش له‌به‌ر ئه‌وه‌ كه‌ خۆشه‌ویستێك نییه‌ یاری له‌گه‌ڵ بكه‌م، خه‌و له‌چاوم تۆراوه‌، سوێندبێ به‌خوا، ئه‌گه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ نه‌بێت، خوا چاودێرمه‌، ئه‌م ته‌خت و رایه‌خه‌م ده‌گۆڕیی و، به‌ته‌نها نه‌ده‌خه‌وتم، ئینجا عومه‌ری پێشه‌وا (حه‌فصه‌) خانی كچی خۆی بانگ كردو گوتی: به‌پێی ته‌بیعه‌ت وسروشت، ژنان چه‌نده‌ ده‌توانن له‌ مێرده‌كانیان دووربن، یان پێكه‌وه‌ نه‌نوون؟ ئه‌ویش گوتی: (4-6) مانگ، ئه‌وسا عومه‌ر گوتی: ئیتر نابێ هیچ سه‌ربازێك، پتر له‌وه‌ له‌به‌ره‌ی جه‌نگدا بمێنێته‌وه‌. (ده‌بێ حاڵی ئه‌و ئافره‌تانه‌ چۆن بێت، كه‌ مێرده‌كانیان به‌ناوی هه‌نده‌رانه‌وه‌ چه‌ندین ساڵ و مانگ به‌جێیان ده‌هێڵن و، بێ سه‌رپه‌رست وچاودێر وێڵیان ده‌كه‌ن...؟) له‌وانه‌شه‌ ئه‌و له‌وێ‌ كاری‌ سێكسیی‌ خۆی‌ ئه‌نجام بداو، به‌یناو به‌ینیش شین و گریان له‌ میدیاكانه‌وه‌ بۆ ژنان بكاو گله‌ییش له‌ ئیسلام بكاو بڵێ‌: دینی‌ ئیسلام سته‌می‌ له‌ ژنان كردووه‌!.
 ڕای ته‌فسیرزانه‌كان وه‌كو (ئیبن جه‌ریرو، ئیبن كه‌سیر) وایه‌ كه‌: ئه‌و كابرا سوێند خۆره‌ ته‌نهاچوارمانگ مۆڵه‌ت ده‌درێ، پاشان ئه‌گه‌ر باروو دۆخه‌كه‌ی ئاسایی كرده‌وه‌، ئه‌وه‌ باشه‌ ئه‌گینه‌ ده‌بێ ته‌ڵاقی بدا، خۆئه‌گه‌ر وتی: ته‌لاَقی ناده‌م، (دادوه‌ر) به‌زۆر پێی ته‌لاق ده‌دا.
 بۆ دوایی (ئیبن كه‌سیر) ده‌ڵێت: (وهوَ مروی‌ عن عمر، وعثمان، وعلی‌، وأبی‌ الدردا‌ء، وعائشة أم المؤمــنین، وابن عمر، وابن عباس، وَبهِ یقول سعید بن المسیب، وعمر بن عبدالعزیز، ومجاهد، وطاووس، ومحمد بن كعب، وقاسم وهوَ مذهب مالك، والشافعی‌، وأحمد بن حنبل، وأصحابهم – رحمهم الله- وهوَ إختیار ابن جریر أیضاً. وهوَ قول اللیث بن سعید، وإسحاق بن راهویة، وأبی‌ عبید ثور، وداود، وكل هؤلا‌ء قالوا: إن لم یفی‌‌ء ألزم بالطلاق، فإن لم یطلق، طلق علیه الحاكم، والطلقة تكون رجعیة، له رجعتها فی‌ العدة). ئیبن كه‌سیر، فی‌ ظلال القرآن.
 باشه‌! ئه‌گه‌ر ئه‌مه‌ گرنگیی و بایه‌خدان به‌ ژنان نه‌بێ؟ ده‌بێ‌ چی‌ به‌بایه‌خ دابنرێ‌؟ ئه‌ی‌ ئه‌مه‌ ماف نیه‌، كه‌ ئه‌گه‌ر وه‌كو پێویست پیاوه‌كه‌ نه‌یتوانی ئاره‌زووی سێكسیی ژنه‌كه‌ی‌ تێر بكات، دادگا لێی ده‌سێنێته‌وه‌و، پێی ته‌لاَق ده‌دات؟ ئه‌گه‌ر خۆی‌ داوای‌ جیابوونه‌وه‌ی‌ كرد. (به‌پشتیوانی خوا ئه‌م باسی ته‌ڵاق و لێكجوداكردنه‌وه‌ی ژن و پیاوه‌ له‌ جێگه‌ی خۆیدا، پتر ڕوون ده‌كه‌ینه‌وه‌، ئیتر تا ئه‌وێ خواتان له‌گه‌ڵ‌.

دووه‌م - له‌به‌ر گرنگیدان به‌ كاروباری ژنان و، بۆ ئه‌وه‌ كه‌ ژنان زۆر دوا نه‌كه‌ون بۆ شووكردنه‌وه‌، – پاش ئه‌وه‌ ژن و پیاو پێكه‌وه‌ نه‌ژیان و ته‌لاَق كه‌وته‌ نێوانیان و جیابوونه‌وه‌ – قورئان یاسای ماوه‌ی چاوه‌ڕوانیی و عیدده‌ی‌ بۆ بڕیارداون، ئه‌وسا ده‌توانن بچن مێردی‌ تر بكه‌ن، ئه‌وه‌ش بۆ ئه‌وه‌یه‌ ده‌ركه‌وێ ئاخۆ ئه‌وماوه‌ كه‌ له‌گه‌ڵ‌ مێردا بووه‌، دووگیان بووه‌ یانا؟ تا ڕه‌گه‌زو ڕشـته‌ی ئاده‌مـيزاد تێـكنـه‌چێ‌ و، منـداڵ‌ و (نه‌سـل)ی مێرده‌ كـۆنـه‌كه‌ی، به‌مـنـداڵی شـووه‌ تازه‌كه‌ی تێكه‌ڵ‌ نه‌بێت، كه‌ خۆشه‌ویستی خێزان و بنه‌ماڵه‌ له‌وه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرێ‌و، هه‌موو كه‌س به‌وه‌ بنه‌چه‌و ڕه‌چه‌ڵه‌كی خۆی ده‌ناسێته‌وه‌، له‌ولایشه‌وه‌ له‌و سه‌رده‌مه‌دا ژنان گیریان كردبوو به‌ده‌ست خزم و كه‌س و كاری مێرده‌كه‌یانه‌وه‌، به‌ هه‌موو جۆرێك رێیان لێده‌گرتن بۆ مێردكردنه‌وه‌یه‌كی نوێ، ئه‌وجا ئه‌م ئایه‌ته‌ هات و دای به‌گوێیاندا كه‌ پاش چاوه‌روانی سێ (قورء – حه‌یز، یان پاكی) هیچ كه‌سێك بۆی نیه‌ رێ له‌ ژنان بگرێت، مێرد بكه‌نه‌وه‌، بۆیه‌ ده‌فه‌رموێ: [والمطلقات یتربصن بأنفسهنَ ثلاثة قرو‌ء ولا یحل لهن أن یكتمن ما خلق الله فی‌ أرحامهن إن كن یؤمن بالله والیوم اڵاخر وبعولتهن أحقُ بردهن فی‌ ذلك إن أرادوا إصلاحا، ولهن مثل الذی‌ علیهن بالمعروف، وللرجال علیهن درجة، والله عزیز حكیم] 2/228. واته‌: ژنانی ته‌لاَق دراوی‌ سه‌رجێیی‌ له‌گه‌ڵ‌ كراو، هه‌تا سێ‌ جار له‌ حه‌یزو بێ نوێـژی پـاك ده‌بنـه‌وه‌، ده‌بێ چـاوه‌نۆڕبن – جـا پـاش ئه‌وه‌، ئه‌ر ویستیان شوبكه‌نه‌وه‌ ده‌توانن، ئه‌ر بڕوایان به‌خواو، به‌ ڕۆژی سه‌لاَوبه‌رێ هه‌یه‌ ده‌بێ ئاوا بكه‌ن، ئه‌وساش هه‌رچی له‌ سكیاندایه‌، بۆیان ره‌وانیه‌ بیشارنه‌وه‌ –له‌به‌ر هه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیه‌كی خۆیان – واته‌: ئه‌ر له‌ حه‌یز دابوون، یان دووگیانبوون، ده‌بێ ڕاستیه‌كه‌ی بڵێن، جائه‌گه‌ر له‌و ماوه‌ی عیدده‌دا پیاوه‌كه‌ به‌نیازی ئیسلاَح و، به‌نیه‌تی پاكه‌وه‌ ویستی ئه‌و ژنه‌ بگێڕێته‌وه‌ ژێر ڕكێفی خۆی بۆ پێكه‌وه‌ ژیان، دیاره‌ ئه‌وپیاوه‌ شیاوترو ماف له‌به‌رتره‌ بۆ ئه‌و كاره‌و، ژنه‌كه‌ش هه‌قیه‌تی – ئه‌ر ڕێگری نه‌بوو – بچێته‌وه‌ لایی و درێژه‌ به‌ژیانی ئاسایی خۆیان بده‌ن، هه‌تا بچێ مێردێكی تازه‌ بدۆزێته‌وه‌، بێ ئه‌وه‌ی بیناسێ خۆی ته‌سلیمی بكات.
 هه‌رچۆن پیاوان مافیان به‌سه‌ر ژنانه‌وه‌ هه‌یه‌، هه‌ر ئاواش ژنان مافیان به‌سه‌ر پیاوانه‌وه‌ هه‌یه‌. (ئیمامی‌ ئیبن كه‌سیر) ده‌ڵێ: (أی‌: لهنَ علی‌ الرجال من الحق، مثل ما للرجال علیهن) ده‌بێ هه‌ریه‌ك له‌وان مافی ئه‌ویتریان به‌ جوامێرانه‌ بداو، ناهه‌قیی و سته‌می لێ نه‌كات. (جابر.خ) ده‌ڵێ: پێغه‌مبه‌ر ﷺ له‌ به‌شێ له‌ وتاره‌كه‌ی‌ ڕۆژی حه‌جی ماڵئاواییه‌كه‌یدا فـه‌رمووی: ((فاتقوا الله فی‌ النسا‌ء، فإنكم أخذتموهن بأمانة الله، واستحللتم فروجهن بكلمة الله، وَلكم علیهنَ أن لا یوطئنَ فرشكم أحداً تكرهونه، فإن فعلن ذلكَ فاضربوهنَ ضرباً غیر مبرج، ولهنَ رزقهن وكسوتهن بالمعروف)) مسلم / كتاب الحج. واته‌: سه‌باره‌ت به‌كاروباری ژنان و هه‌ق ومافیان، ده‌بێ‌ له‌خوابترسن، چونكه‌ ئه‌مانه‌ت و سپارده‌ی خوان لای ئێوه‌، به‌ بڕیاری خوا حه‌لاَڵ بوون بۆتان، هه‌قه‌ هه‌ردوولا دڵی یه‌كتر ڕاگرن، شتێ نـه‌كه‌ن ببێته‌ ڕه‌نجه‌ دڵی ئه‌وی ترتان، به‌تایبه‌تی ئێوه‌ – ئه‌ی ژنان! – ده‌بێ ڕێ به‌ كه‌سێك نه‌ده‌ن بێته‌ ماڵه‌كانتان، یان قسه‌ له‌گه‌ڵ‌ كه‌سێ بكه‌ن مێرده‌كه‌تان حه‌زی پێنه‌كات، ته‌نانه‌تی‌، ئه‌رچی خزم وكه‌س و كاریشتان بن، چونكه‌ (مه‌سكه‌ن) و خانه‌و لانه‌ی هه‌موو كه‌سێك حورمه‌ت و ڕێزی خۆی هه‌یه‌، ده‌بێ خاوه‌نه‌كه‌ی ڕازی بێ، ئه‌وسا كه‌سێك ده‌توانێ تێی بچێت، ئه‌ر ژنان سه‌رپێچیان – له‌وكاره‌دا – كردو، پیاوی نه‌یارو ناحه‌زیان هێنایه‌ ماڵی پیاوه‌كانیان، پیاوان بۆیان هه‌یه‌ – بۆ ڕاستكردنه‌وه‌ی ئه‌و هه‌ڵه‌یه‌ – سووكه‌ لێدانێكیان بكه‌ن، واته‌: ئه‌و لێدانه‌ به‌ شێوه‌یه‌ك بێت هێمای ناڕه‌زایی و بێزاری ئه‌و كاره‌ی پێوه‌ی دیار بێت، پێغه‌مبه‌ر ﷺ ئه‌ر له‌گه‌ڵ ژنه‌كانیدا گه‌یشتبێته‌ ئه‌و حاڵه‌ت وقۆناغه‌، به‌ (سیواك) سووكه‌ لێدانێكی‌ كردوون! ئه‌وسا ده‌بێ پیاوانیش به‌پێی یاساو عورفی په‌سه‌ندی سه‌رده‌م، ژنه‌كانیان بژێنن، خانووبه‌ره‌و، خواردن و خۆراك و جل و به‌رگ و كالاَی شیاویان بۆ بكه‌ن. (ئیبن عه‌باس) ده‌ڵێت: له‌به‌رئه‌وه‌ كه‌ خوا ده‌فه‌رمووێ: [وَلهنَ مثل الذی علیهن بالمعروف] هه‌قه‌ پیاوانیش وه‌كو ژنان، خۆ جوان بكه‌ن و، قژی سه‌ریان پاك و پوخته‌ ڕابگرن و، شانه‌ی بكه‌ن و، ڕوَنی بكه‌ن و، سه‌رچاك بكه‌ن و به‌رسمێڵ بكه‌ن و، بن باخه‌ڵ‌ و هه‌ر جێگایه‌كی تریان پاك و خاوێن ڕابگرن و، ئه‌گه‌ر پێویستی كرد بیتاشن و لای به‌ن، چونكه‌ وه‌كو پیاوه‌كه‌ حه‌زی له‌ جوانیی و، پاك و ته‌میزی ژنه‌كه‌یه‌، ژنه‌كه‌ش هه‌روا حه‌زی له‌ جوانیی و پاك و ته‌میزی پیاوه‌كه‌یه‌تی، بۆیه‌ پێغه‌مبه‌ر ﷺ له‌ پیاوی پیس و پۆخڵ‌ و قژتێكچوو تووڕه‌ ده‌بوو، فه‌رمانی ده‌دا بیبه‌ن پاك و ته‌میزی بكه‌ن (تفسیر الطبری‌). وه‌ له‌ مه‌سه‌له‌ی ئاره‌زوو و كاری (سێكس)یشدا ده‌بێ هه‌ردوولا هه‌وڵ بده‌ن خۆ بۆیه‌كتر بڕازێننه‌وه‌و خۆئاماده‌ بكه‌ن به‌ هه‌رشێوه‌یه‌ك ئاره‌زویان ده‌ورووژێنێ‌، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر پێویستی به‌ (حه‌ب و ده‌رمان) هه‌بوو، ده‌بێ په‌یدای‌ بكه‌ن و به‌كاری بێنن، تا ئاره‌زووی‌ یه‌كتر تێر ده‌كه‌ن.