حوکمی خەتەنەی‌ کچان لە ڕوانگەی‌ ئیسلامەوە.؟

لەمەڕ حوکمی خەتەنەی نێرومێوە بەگشتیی، وە خەتەنەی کچان بە تایبەتی:

ماوەیەکی زۆرە - لێرەو لەوێ - نەیارو ناحەزانی دینی ئیسلام  کردوویانە بە هەراو مشت و مڕ لە مەڕ خەتەنەی ژنانەوە، گوایا ئیسلام ستەمێکی گەورەی لە ژنان کردووە بە فەرزکردنی خەتەنە لە سەریان.! ئەوان وا تێگەیشتوون کە ژنان بە زۆریش بێت هەردەبێ خەتەنە بکرێن، ئامانجیش لە خەتەنە کردنەکەیان، کەمکردنەوەی هێزی سێکسیانە، بۆ ئەوەیە ئارەزوویان نەمێنێ و لەو شتە بنەڕەتییە بە مرۆڤ دراوە بۆ لەزەت و چێژ بێبەشبکرێن! جا ئێمە بۆ رۆشنکردنەوەی ئەو مەسەلەو ڕاستکردنەوەی بارە ڕاستەکەی، دەستمان کردە گەڕان و پشکنین بە سەرچاوە باوەڕ پێکراوەکاندا، دەرەنجام دیتمان کە تەنها فەرموودەیەک سەبارەت بە (خەتەنە) هاتبێ و پشتی پێ ببەسرێت، هەر ئەم فەرموودەیە کە دەفەرموێ: ((الفطرة خمس -أو خمس من الفطرة- الختان، والإستحداد، ونتف الإبط، وتقليم الأظفار، وقص الشارب)). (ئیمامی بوخاری لە (كتاب اللباس/5889 ، باب (63)، و ئیمامی موسلیم لە (الطهارة /257 / باب : 16) هێناویانە) واتە: پێنج خەسڵەت هەیە کە بنەڕەتی پاک و خاوێنین بۆ مرۆڤ: خەتەنە، لابردنی تووکەبەر، هەڵکێشانی مووی بنباخەڵ، قرتاندنی نینۆک، بەرسمێڵکردن، تادەرکەوتنی سوورایی لێو.

ئیتر دوای ئەم ریوایەتە، هەر ڕیوایەتێکی تر لەبارەی خەتەنەوە هاتبێ، ناتەواویی و کەم وکورتیی و (لەکە)یەکی تێدایە، کە لە (مصطلح علم الحديث)دا ، فەرموودەی پێدەدرێتە دواوەو کاری پێناکرێت، لەو ڕیوایەتانە:

1- ئەم ریوایەتە کە (ئەبوو داود) لە (الأدب/5271 ، باب (178) هێناویەتی و دەڵێت: ((عن أم عطية أن امرأة كانت تختن النساء بالمدينة ، فقال لها النبي -صلي الله عليه وآله وسلم- لا تنهكي فإن ذلك أحظي للمرأة وأحب للبعل)) واتە: ئوم عەتیە دەڵێ: لەمەدینەدا ژنێک هەبوو خەتەنەی ژنانی دەکرد، پێغەمبەر -دروودو سڵاوی لێ بێت- پێیگوت: وریابە! زۆر دەست دامەدەو بنە بڕی مەکە ، چونکە ئەو شتە هەم بۆ ژنان جێی چێژو لەزەتە، هەم بۆ پیاوانیش. ((ئەبوو داوود) بۆ خۆی دەڵێت: (وهذا الحديث ضعيف، لأن فيه ((محمد بن حسان)) وهو مجهول), ئەم ریوایەتە لاوازە، چونکە (موحەممەدی کوڕی حەسان)ی تێدایە).

(قورتوبی)یش دەڵێت: (وفي رواية ذكرها رزين: ((..ولا تنهكي فإنه أنضر للوجه وأحظى عند الزوج)). ئینجا لێکۆڵەرەوەکەی تەفسیری قورتوبی دەڵێت: وروي البيهقي في (الكبري) (8/124) من طريق عبد الملك بن عمير عن الضحاك بن قيس بلفظ : ((..ولاتنهكي فإنه أسرى للوجه وأحظى عند الزوج)) قال يحيي بن معين : الضحاك بن قيس هذا ليس بالقوي)، ئەم ریوایەتانە هەموو لەمانادا دەبنەوە یەک، ئەگەرچی هەندێ جیاوازییان لە بێژەکانیاندا هەبێ، وە هەمووش لاوازن. (بەڵام شێخى ئەلبانى ئەم دوو ڕیوایەتەى یەکەم بە (صحیح) و دووەم بە (حەسەن) داناوە. بڕوانە (صحيح وضعيف الجامع للشيخ الألباني برقم: 236/ 509).

2- روي الحجاج بن أرطاة عن أبي المليح عن أبيه عن شداد بن أوس أن رسول الله -صلي الله عليه وآله وسلم- قال: (( الختان سنة للرجال، مكرمة للنساء)) واتە: خەتەنە بۆ پیاوان کارێکی پەسەندە، بۆ ژنانیش ڕێزو خەڵاتە بۆیان. قورتوبی دەڵێت: (والحجاج ليس ممن يحتج به) ئەم فەرموودە ئیمامی (بەیهەقی)ش هێناویەتی لە (الکبری/8/325) دەڵێت : (الحجاج لا تحج به). الجامع لأحكام القرآن. بەرگی یەک/ جزمی دوو، لاپەڕە (96) چاپی 1993م - 1414هـ. دیارە هەردوو - شێخی قورتوبیی و، ئیمامی بەیهەقیی- حەجاج بە پیاوێکی ناڕاست دەزانن و ریوایەتی لێ وەرناگیردرێ. (شێخى ئەلبانیش بە لاوازى داناوە. بڕوانە: (صحيح وضعيف الجامع الصغير وزيادته للشيخ الألباني برقم: 2938).

* (شێخ ئیبن حەجەر العسقلانی) لە بەرگی 10- لاپەڕە 418ی (فتح الباری)دا ڕاڤەیەکی دوورو درێژی وشەی: (الختان)ی کردووەو گەلێ سەروو خواری تێدا کردووەو ڕاوبۆچوونی زاناگەلێکی هێناوە، لەمەڕ خەتەنەوە بە شێوەیەکی گشتیی، ئەوسا بۆ پیاوان، ئەوسا بۆ ژنان، ئینجا واجبە، یان سووننەت؟ بۆ کێ سوننەتە، بۆ کێ واجیبە، مەبەست بەم سووننەتە چ سوننەتێکە..؟ تاد، بەهەر هەموویەوە ئەوەی نەگەیاند کە خەتەنە بۆ ژنان پێویستە، ئەو ڕیوایەتەش کە دەڵێ خەتەنە بۆ ژنان (مەکرەمە)یە ڕیوایەتێکی لاوازەو کاری پێناکرێت.

* ئیمامی (نەوەویی) لە ڕاڤەی فەرموودەکەی موسلیم: (( الفطرة خمس - أو خمس من الفطرة - الختان والإستحداد..)) دەڵێت: (فالختان واجب عند الشافعي وكثير من العلماء، وسنة عند المالك وأكثر العلماء، وهو عند الشافعي: واجب علي الرجال والنساء جميعا..)). (صحيح مسلم بشرح النووي/ المجلد الثاني / باب خصال الفطرة -ص148) واتە: خەتەنە بەلای شافعیی و زۆرێک لە زاناکانەوە واجبە، وە بەلای ئیمام مالک و زۆربەی زاناکانی ترەوە سوننەت و پەسەندەو، بە تێکڕایش بەلای ئیمامی شافعییەوە بۆ ژن و پیاو واجبە.

* بەرێز دکتۆر (أحمد الشرباصی) لە کتێبی (يسألونك في الدين والحياة/ ب 2 – ل\ 31 دەڵێت: (وخلاصة ما قال العلماء في الختان: هو أن مذهب الشافعية يقرر أن الختان واجب في حق الذكر والأنثي، ومذهب الحنابلة يقرر أنه سنة في حق الذكر، وليس واجباً في حق الإناث، بل هو سنة ومكرمة، ومذهب الحنفية والمالكية أنه سنة في حق الذكور والإناث). لە کۆتایی باسەکەدا دەڵێت: (ولكن إذا ثبت – في بعض الحالات – أن ختان الأنثي ليس في مصلحتها، فلا إثم في ذلك لما قرر بعض الفقهاء). واتە: پوختەی ئەو ڕاو بۆچوونانە لە باسی خەتەنەدا هاتوون ئەمەیە کە: 

- شافعییەکان پێیان وایە بۆ پیاو و ژن واجبە.

- حەنبەلییەکان: پێیان وایە بۆ پیاوان سوننەتە، بۆ ژنان واجب نییە، بەڵکو کارێکی سوننەت و (مەکرەمە)یە بۆیان.

- حەنەفیی و مالکییەکان: بۆ ژن و پیاو سوننەتە، خۆ ئەگەر دەرکەوت خەتەنە لە بەرژەوەندی ژناندا نییەو نەکرا، هیچ سەرپێچیی و گوناحێکی تێدا نییە.

* لە پەراوێزی کتێبەکەی بەڕێز (سەید سابق) (فقة السنة/ بەرگی1 /لاپەڕە 37ی چاپی یەکی 1969- هاتووە دەڵێت: (أحاديث الأمر بختان المرأة ضعيفة لم يصح منها شيئ). واتە: هەر شتێک بەناوی فەرموودەوە هاتبێ و فەرمان بدات بە خەتەنەی ژنان، لاوازو ناتەواوەو هیچی صحیح نییە.

* (ئیمامی غەزالی)یش لە کتێبی (إحياء علوم الدين) بەرگی1- لاِپەڕە (142)دا ئەم دوو فەرموودەیەی هێناوەو کردوویەتی بەبەڵگە بۆ خەتەنەی ژنان، یەکەم: ((الختان سنة للرجال، مكرمة للنساء)). دووەم: ((يا أم عطية! أشمي ولا تنهكي فإنه أسري للوجه، وأحظى عند الزوج)). (بەڵام دەرهێنەری فەرموودەکانی (إحياء/ شيخ عبدالرحيم/ هەولێری) کە (806)ی کۆچیی لە دنیا دەرچووە، ئیسنادی هەردوو فەرموودەکەی بەلاواز داناوە).

* (ئیبن تەیمیە) لە (مجموعە الفتاوی)دا، بەرگی/11 (فقه الطهارة والصلاة) لاپەڕە (68) دەڵێ: دەبێ ژنان خەتەنە بکرێن، بەبەڵگەی ئەم فەرموودەیە کە دەڵێ: ((أشمي ولا تنهكي فإنه أبهي للوجه، وأحظى لها عند الزوج)). دیارە ئەم فەرموودەیە (ئەبوو داود) لە (سنن)ی خۆیداو، لە کیتابی: (الأدب/ 5271) ڕیوایەتی کردووە، بەڵام ئیبن تەیمیە -خوا لێی خۆش بێ - لەگەڵ ئەو هەموو وردەکارییەی لە مەسەلە شەرعییەکاندا هەیەتی، کەچی لێرە لەمەڕ (سەنەد)ی فەرموودەکەوە بێدەنگ بووەو هیچی لە سەر نەگووتوە! بەڵام دەرهێنەری فەرموودەکانی (مجموعە الفتاوی): هەردوو بەڕێز: (عامر الجزار) و (أنور الباز) لە پەراوێزەکەیدا دەڵێن: (وقال أبوداود: ليس إسناده بالقوي) وقد روي مرسلاً، قال أبو داود: ومحمد بن حسان مجهول، وهذا الحديث ضعيف)، لای هەمووانیش ئاشکرایە کە فەرموودەی لاواز لە (ئەحکام)دا کاری پێناکرێت، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرسوڕمانە ئەوەیە کە چۆن ئیبن تەیمیە ئەو فەرموودە لاوازەی هێناوەو ئەو بڕیارەی پێداوە؟!

* شەوکانی لە (نيل الأوطار) بەرگی 1 - لاپەڕە (133-135)دا پاش شەن و کەوکردنی فەرموودەکەی: ((أشمى ولا تنهكي..)) - دەڵێ: (والحق أنه لم يقم دليل صحيح يدل علي الوجوب). واتە: پیاو هەق بڵێ کە هیچ بەڵگەیەکی صحیح نییە بۆ ئەوە کە خەتەنە واجب بێت.
* (مغني ابن القدامة) دەڵێ: ((فأما الختان فواجب علي الرجال، ومكرمة في حق النساء، وليس بواجب عليهن، هذا قول كثير من أهل العلم...). تەماشای بەرگی (1)  لاپەڕە (70-71) وە (85-86) بکەن.

* کتێبی (إحكام الأحكام) بەسەر (عمدة الأحكام)ـەوە \ بەرگی (1)، لاپەڕە (86)، دەڵێ: (وقد اختلف العلماء في حكم الختان: فمنهم من أوجبه، وهو الشافعي رحمه الله، ومنهم من جعله سنة، وهو مالك واَكثر أصحابه، هذا في الرجال. وأما في النساء فهو مكرمة على ما قالوا). پاشان لێکۆلەرەوەکەی لە پەراوێزەکەدا دەڵێ: (( لما رواه أحمد والبيهقي من حديث (الحجاج بن أرطاة) عن أبي المليح بلفظ ((الختان سنة للرجال، مكرمة في النساء)).. وفيه مقال: قال البيهقي: هو ضعيف منقطع. والصحيح أنه لم يقم دليل صحيح علي الوجوب والمتيقن.. . والله أعلم.

* دکتۆر (وهبة الزحيلي) لە کتێبی (الفقه الإسلامي وأدلته) بەرگی 1 - لاپەڕە (306) دەڵێت: (وهو - أي الختان - سنة للرجال، مكرمة للمرأة عند الحنفية والمالكية، لحديث: ((الختان سنة للرجال، مكرمة للنساء)) پاشان لە پەراوێزەکەدا نووسراوە: (رواه أحمد والبيهقي من حديث (الحجاج بن أرطاة) وهو مدلس، وفيه اضطراب، قال عنه البيهقي: هو ضعيف منقطع (نيل الأوطار: 1/113) ورواه الخلال بإسناده عن شداد بن اوس. (وضعفه الشيخ الالباني في صحيح وضعيف الجامع الصغير وزيادته للشيخ الألباني برقم: 2938).
هەروەها دەڵێت ئەو فەرموودەیەش کە دەڵێ: ((ألق عنك شعر الكفر واختتن)) .. (إبن المنذر) بە دوایدا چووەو دەڵێت: (ليس في الختان خبر يرجع إاليه، ولا سنة تتبع). درێژەی ئەم قسەیە لە (المجموع) دا هاتووە. (صححه الشيخ الالباني في السلسلة الصحيحة برقم: 2977).

* بەڕێز (عبد الله ناصح علوان) لە کتێبی (تربية الأولاد في الإسلام/ بەرگی1/ لاپەڕە (114) دەڵێت : هەموو فوقەهاو موجتەهیدو ئیمامەکانی فیقە یەکدەنگن لەسەر ئەوە کە (خەتەنە) بۆ ژنان (مستحب)ـە و پێویست نییە. مەگەر لە ڕیوایەتێکی (ئیمام ئەحمەد)دا کە هاتووە دەڵێ: (يجب علي الرجال والنساء على السواء)، ئەویش لە ڕیوایەتی دووەمدا دەڵێ: (يجب علي الذكور دون الإناث) دیارە ئەمەیش لەگەڵ ڕاوبۆچوونی تەواوی فوقەهاو موجتەهید و ئیمامەکانی فیقهدا یەک دەگرێتەوە کە دەڵێن: خەتەنە بۆ ژنان (مستحب) و واجیب نیە. پاش ئەوانیش ئوممەتی ئیسلامیی - نەوە دوای نەوە - هەروا کاریان کردووە، واتە: خەتەنەیان بۆ ژنان بە (مستحب) داناوە، نەک بە پێویست و واجیب، بەڵگەشیان ئەوەیە کە پێغەمبەر - صلي الله عليه وآله وسلم- لەو ڕۆژەوە (خەتەنە)ی داهێناوە بۆ ئوممەتی ئیسلامیی، تەنها باسی لە پیاوان کردووە، نەک لە ژنان، وە فەرموودەیەکی لێ نەبیستراوە تێیدا فەرمان بدات بەخەتەنەی ژنان، ئەمە نەبێ کە دەڵێ: ((الختان سنة للرجال، مكرمة للنساء)) ئەمیش گوتمان لاوازەو کاری پێناکرێت، گریمان ئەگەر صحیح و ڕەوانیش بێت، هەرئەوە دەگەیەنێت کە تەنها بۆ پیاوان واجیبە، نەک بۆ ژنان، سەرەرای ئەمەیش، ئاشکرایە کە ژن و پیاو جیاوازی یەکی زۆریان هەیە لە شکڵ و حوکم و سوود و قازانج وەرگرتندا لە خەتەنەدا، چونکە ئەو پێستە زیادە کە بە زەکەری پیاوانەوە هەیەو، لەوانەیە ئەگەر لا نەبرێ، ژێرەکەی شتی پیس هەڵگرێت، ئەوسا هەم بۆ (طهارەت)ی نوێژو خواپەرستیی زیانی دەبێ، هەم بۆ لایەنی تەندروستیی و سێکسیش دەوری دەبێ، دیارە کە ئەو گۆشت و پێستە زیادەیە بە (فەرج)ی ژنانەوە نییە، بۆیە شەریعەتی ئیسلامیش ئەوەند کە باسی خەتەنەی پیاوان دەکات، ئەوەند باسی خەتەنەی ژنان ناکات، کەوابوو دەتوانرێ بگوترێ: چاک وایە قازانج و زیانی ئەم مەسەلەیە حەواڵە بەپزیشک و پسپۆڕانی خۆی بکرێت، با ئەوان بڕیار بدەن ئاخۆ بکرێ یا نەکرێت؟ چونکە لەڕووی شەریعەتی ئیسلامەوە دەقێکی ڕاشکاوو دوور لە ناتەواوییەکانی فەرموودە نەبوو بڕیاری یەکلاکەرەوەی تێدا بێت، وە لەمەڕ مەسەلە خودا پەرستییەکانیشەوە شتێکی ئەوتۆی تیا بەدی ناکرێت، کە ئەگەر نەکرێت ببێتە هۆی هەڵگرتنی پیسیی و نەخۆشی و کار بکاتە سەر مەسەلە خواپەرستیەکان، وەک ئەوە کە لە نێرینەدا بەدی دەکرێت، ئەمە لەلایەکەوە، لەلایەکی ترەوە لە سەردەمی ڕابوردوودا، لەشارو لەلادێکاندا، بەدەستی ژنانی نەزان، کۆمەڵێ هەڵەی وا کراوە لە مەسەلەی (خەتەنە)ی ژناندا، هەرگیز قەرەبوو ناکرێتەوە، چونکە بۆتە هۆکارێک لە بێبەشبوونیان لە چێژو خۆشی جیماع و تووشبوونیان بە (برود الجنسی)یەوەو پاشانیش سەرهەڵدانی سەدان کێشەی تری شەرعیی و کۆمەڵایەتیی.

خوێنەری هێژا ! ئەمە کورتەو پوختەی ئەو باسەبوو، هیوادارین ئامانجی خۆی پێکابێت، ئێوەی بەرێزیش هەر لە پەنای هەق و عەدالەتدا بژین.

وصلى الله وسلم وبارك على إمامنا ومقتدانا محمد وعلى آله الميامين وأصحابه المجاهدين.

ئەحمەد كاكە مەحموود

7 / رمضان المبارک / 1427 ک