تۆڵەى دزو وەڵامێک بۆ ناحەزانى ئیسلام.؟

1- تۆڵەى دز: بڕینى دەستى ڕاستییانە، هەتا دەگاتە مەچەکیان، بەو مەرجە کە دزراوەکە لەجێى شیاوى خۆیدابووبێ و، ئەمیش بەنهێنى بردبێتیى و، نرخیشى (4/1)ى دینارێکى زێڕ بێ و، دزەکەش باڵغ و ژیر بێت، جا پاش دەس بڕینەکە، وەکو: (ترمزیى و، ئەبوداود، نەسایى) ڕیوایەت دەکەن دەسى لە ملى هەڵدەبەسترێ، هەرکاتێکیش تەوبە بکاو هەرچى بردووە بیداتەوە، خوا لێى وەردەگرێ.

2- دز تا نەبرێتە لاى دادوەر تەوبەى لێ وەر دەگیردرێ، ئەگەرچى دەستیشى نەبڕ درابێ، بەڵام کە برایە لاى حاکم و دادوەر، ئیتر هەر دەبێ دەستى ببڕدرێ.

3- دەبێ مرۆى ئیماندار، بەرامبەر بەبڕیارەکانى خوا، خۆ بەدەستەوە بدا.

4- بەکۆى دەنگى زانایان ئەر (باوک) شتێ لە ماڵى کوڕى بدزێ، دەستى نابڕدرێ، لەبەر فەرموودەى: (( أَنْتَ ومَالُكَ لأبِيكَ)). (صحيح، صححه الألباني في إرواء الغليل 838). بۆ پێچەوانەکەیشى، ڕاى پەسەند ئەمەیە کە: ئەر کوڕیش لە ماڵى بابیا دزیى کرد، دەستى نابڕدرێ.

هەڵوێستەیەک: دەبێ لە کۆمەڵگەى راستەقینەى ئیسلامدا، ئەوەندە پێداویستییەکانى ژیانى مرۆڤ جێبەجێ بکرێن، بڕاوبڕ بیر لە دزى نەکاتەوە، ژیانیى و گوزەرانیى و پەروەردەى دەسەبەر بکرێت، لە دابەشکردنى ئیش و کارو ماڵ و ساماندا عەداڵەت و دادوەریى ڕەچاو بکرێت، دەبێ لەگەڵ ئەمانەیشدا، خاوەندارێتى تاکیش (ملكية فردية) لەسەر بنەماى حەڵاڵ پەرەى پێبدرێ و، بشکرێتە دەزگایەکى خێر بۆ کۆمەڵگا، جا ئەر ئاوا کرا بۆ گشت کەسێک، دڵنیابە ئیتر بیر لە دزیى نامێنێ، خۆ ئەگەر کەسێکیش پاش ئەو هەموو دەستە بەربوونە دزیى کرد، ئیتر هەقیەتى دەستى ببڕدرێ، چونکە دزیەکەى تەنیا بۆ دەست درێژى لە (ئەمن)و ئاسایشى وڵات و کۆمەڵ و کۆمەڵگابووە، نەک بۆ ژیان و بژێوى، بەڵام لەگەڵ ئەمانەشدا ئەر (شوبهە) و  ئیشکالێک هەبوو لە دزییکردنەکەیدا، دەستى نابڕدرێت.

بەڵێ.. تاک هەموکات مافى خۆیەتى بەئارەزووى خۆى بخواو بخواتەوە، جل و بەرگى جوان و قەشەنگى هەبێ، خانوو بەرەو باخ و باخاتى هەبێ، جێى حەوانەوەو ئیسراحەتى هەبێ، بەڵێ هەقە کۆمەڵ، یان دەوڵەت –کە جێگرى کۆمەڵە- ئەم چەند پێداویستیانە جێبەجێ بکا بۆ تاک: ئەگەر تواناى کارکردنى هەبوو، دەبێ فێرى کارى بکەن، دەبێ کارو ئامێرى کارى بۆ فەراهەم بێنن، خۆ ئەر نەیدەتوانى کار بکات، جا ئیتر کار نەبوو بیکا، یان ئامێرەکەى نەبوو، یان دەیتوانى کاربکا، بەڵام کارنەبوو بیکا، یان بەشێوەى کاتیى هەبوو، یان بەردەوام هەبوو، بەڵام پێى نە دەژیا، دەبێ لەم ڕێیانەوە ژیانى مسۆگەر بکرێت:

یەکەم: لە ڕێى خێزان و بنەماڵەکەى خۆیەوە، ئەوانەیان، نەفەقەی ئەمیان لەسەرە.

دووەم: لە رێى دەسەڵاتدارانى گەڕەکەوە.

سێیەم: لە (بیت المال) بەشێ زەکاتى دەدرێتى، جائەگەر بە زەکاتەکە نە دەژیا، ئەوسا دەوڵەت ژیانى ئەو خەڵکە هەژارە دەخاتە سەر شانى دەوڵەمەندەکان.

جا ئەگەر ئاوا بەدەم هەژارو بێ نەواوە بچین، کێ دزى دەکا؟ خۆ ئەگەر لەو حاڵەتەشدا هێشا هەر دزیى کرد، دیارە لەبەر برسییەتى نەبووە، بەڵکو بۆ پێکەوەنانى ماڵ و سامانە لەرێگەى ناشەرعییەوە، ئیسلامیش رێگە بەکەس نادا لە خت و خۆرانى ئاساییشى کۆمەڵگە بخاتە خەتەرو ترس و لەرزەوە، ماڵ و سامانى ئەم و ئەو فەرهوود بکات.
هەموو تاکێک  لەکۆمەڵگەى ئاوادا، هەقیەتى لەڕێى حەڵاڵەوە ( نەک لەڕێى سووتخواردن و گزیى و دەسبەراگرتن و (ئیحتیکار) و، خواردنى کرێ و مزەى کرێکاران) ماڵ و سامان پێکەوە بنێ، جا ئەگەر کەسێ دزى کرد "پاش ئەوە بەشى خۆى ژیانى بۆ مسۆگەر کرا"، دیارە هیچ بڕوو بیانوویەکى شەرعیى نیەو، دەبێ جەزرەبەو تۆڵە بدرێ.
بەڵام ئەگەر بیانوویەکى شەرعیى هەبوو، وەیان لەو ماڵەدا دزیویەتى شوبهەیەک هەبوو، لە حاڵەتى ئاوادا یاساى (( إدْرَأُوا الْحُدُودَ بالشُّبُهَاتِ )). (ضعيف، ضعفه الألباني في ضعيف الجامع الصغير 1/117) دێتە پێش. بۆیە (عومەر (درودى خواى لەسەر) لە وشکە ساڵیەکەدا دەستى دزى نەدەبڕى، وەیان ئەوکاتە خوڵامەکانى (ئیبن حاتب) لە پیاوێکى هۆزى (موزەنیە) وشترێکیان دزیى، پاش لێکۆڵینەوە لەهۆى دزیکردنەکە، دەرکەوت کە لە لایەن (ئاغا)کەیەوە برسیکراون، بۆیە دزییان کردووە!ئیتر دەستى نەبڕین و، وشترەکانیشى بە ئاغاکەیان بژارد، بۆ ئەوە ژیر ببێ و جارێکى تر خوڵامەکان برسى نەکا.
شەریعەتى ئیسلام بەر لە تۆڵە وەرگرتن، هەموو رێگەیەکى (ویقایە)و خۆ پاراستن دەگرێتە بەرو، بڕو بیانووى کەس ناهێڵێت بۆ تاوانکردن، پاشان ئەر تاوانێک ڕوویدا، تەنیا تۆڵەى تاوانبارەکە دەدات، ئەوانەى هەر بەناهەق تەماح دەکەنە سەرو ماڵ  و حاڵى خەڵکى. ماڵێکیش کە دەدزرێ و دەستى دزیى لەسەر دەبڕێ، دەبێ لە جێی مەحکەم و شیاوى خۆیدا دانرابێ، بە نهێنى و پەنامەکى برابێت، نرخ و بەهایەکیشى هەبێ، وەکو لاى زاناکان بڕیارە، چواریەکى دینارێکى زێڕ بێ.. کەوابوو ئەر کەسێ ماڵى لا دانراو، دزى لێکرد، یان خوڵامێک (خزمەتکارێک) کە رێى پێدراوە بەناو ماڵدا دێت و دەچێ  شتێکى دزى، دەستیان نابڕێت، یان ئەگەر بەروو بووم لە کێڵگەدا، یان پێش ئەوە بخرێتە خەرمانەوە دزرا، دەستى دزەکەى نابڕدرێ.. وە..وە، بەدەر لەوانەش  دەبێ ماڵەکە بەشى دزەکەى پێوە نەبێ، کەوابوو ئەگەر لە هاو شەریکى خۆى دزییکرد، یان لە (بیت المال) دزییکرد، دەستى نابڕێ، بەڵکو یاسى (تەعزیر)و سەرزەنشت دێتە پێش، بە قامچى و شەلاق، یان بەندیخانەو زیندان، یان ئامۆژگاریى ژیر دەکرێت، وە یان هەر کەس بە پێى حاڵى خۆى، دادوەر جۆرە تەعزیرێکى دەکات، بەڵێ.. ئەم گومان و (شوبه)انە، وەکو برسییەتیى و ئاتاج و موتاجیى و، شەریکیى و هاوبەشیى و، پێلێنەر (موعتەریف) لە ئیعترافەکەى پەشیمان بێتەوە، یان شایەتەکان نکووڵى بکەن، هەر یەک لەمانە رێ بەدەست بڕین دەگرن.
(فوقەها)و پێشەواکانیشمان گەلێ شتیان بە شیبهە داناوەو رێ لە دەست بڕین دەگرن، بۆ نموونە: هەر شتێک لە بنەڕەتدا حەڵاڵ بێ و ماڵى گشتیى بێ، وەکو کانیاوو دەریاو ئاوەکان، یان ڕاوو نێچیر کوشتن، بەلاى (ئەبوو حنیفە)وە دەبێتە شیبهەو، رێ لە دەست بڕین دەگرێت، کۆمپانیا گشتییەکانیش هەروا، دیسان دزینى ئەو شتانە کە زوو فاسیدو خراپ دەبن، وەکو هەندێ خۆراک و، میوەو سەوزەجات و گۆشت و نان و هەر شتێکى تر لەو بابەتە.

خوێنەرى هێژا! ئەم چەند نموونەیە بۆ سەماحەتى ئیسلام و، رێگرتن لە بڕینى دەستى دز بە شیبهەو گومان بەسە، پێغەمبەریش ﷺ دەفەرموێ: ((إِدْرَءُوا ا لْحُدُودَ بالشُّبُهَاتِ)). (ضعيف، ضعفه الألباني في ضعيف الجامع الصغير 1/117). عومەرى کوڕى خەتابیش (درودى خواى لەسەر) دەڵێ: (لأن أعطل الحدود بالشبهات أحب إلي من أن أقيمها بالشبهات). بێ شک بە دانانى تۆڵەى دەست بڕین، شەریعەتى ئیسلام دەتوانێ هۆ نەفسییەکانى دزیى ڕیشەکەن بکات، پاش ئەوە کە هەمو رێیەکى لە دزى گرت.. دیارە کە بڕینى دەستى دز، لەسەر ئەم بنەمایە دانراوە، نەک هەر کەسێ دزییکرد، بیانووى ببێ، یان نەیبێ دەستى ببڕێت، ئاشکرایشە تەنیا چارەسەرێک بۆ کارى دزێویى دزیى، هەر ئەو تۆڵەى دەست بڕینەیە، هەر ئەوەیە دەتوانێ واى لێبکات کە جارێکى تر بیر لە ماڵ و سامانى کەسێکى تر نەکاتەوەو، هەمیشەش چاوى لە دەستى خۆیەتى و دەزانێ بۆچى بڕاوە، بەڵام "زیندانیى کردن" کە یاساکانى ئەمڕۆ هەڵیان بژاردووەو پەسەندیان کردووە، بێ سۆ ئەو دۆزە نابینێ و، هەر ئەوەندەیە کە دزەکە بۆ ماوەیەک لە ئیش و کار ڕاگیراوەو، هەرکە ئازاد بوو دەگەرێتەوە سەرکارەکەى خۆى، لە جارانیش زیاتر.


ئەحمەد كاكە مەحموود