(ئوبەى) دەڵێت: پەیامبەر ﷺ فەرمووى: جارێکیان موسا لەناو بەنى ئیسرائیلدا وتارى ئەدا، جا لەو دەمەدا لێیان پرسى: کێ لە هەموو کەس زاناترە؟ وتى: من, ئینجا لەبەر ئەوە کە نەیوت خوا دەزانێ، خواش لێى بەگلەیى هات و نیگاى بۆ کرد کە لە (مجمع البحرين)دا بەندەیەکى ساڵح و ڕاساڵم هەیە، ئەو بەندەیەم لە تۆ زاناترە، موسا وتى: خوایا! من چۆن پێیبگەم؟ جا هەر بەوشێوەیە کە قورئان باسى لێوەکرد، پەیامبەریش ﷺ ڕوونیکردەوە. (صحيح البخاري، كتاب تفسير القرآن، سورة البقرة، باب وإذ قال موسى لفتاه: لا أبرح حتى أبلغ مجمع، حديث: ‏4455‏، صحيح مسلم، كتاب الفضائل، باب من فضائل الخضر عليه السلام، حديث: ‏4488‏.) بەڵام ئاخۆ خدر کێ بێت؟ لە چ سەردەمێکا ژیابێ؟ پێغەمبەر بووبێ؟ یاخود پیاوێکى ساڵح؟ ئاخۆ ئێستا زیندووبێ؟ یان مردوو؟ جابۆ هەریەکە لەو پرسیارانە جیاوازیى و کێشەیەکى زۆر هەیە، هەرچەندە جەماوەرى زانایان دەڵێن: پێغەمبەر نەبووە، ئەگەر چى (شەنقیتى) بەلایەوە پێغەمبەر بووە، قسەى راستیش هەر ئەوەیە کەئێستا لەژیاندا نەماوەو هەر لەکاتى خۆیدا مردووە، (ئیبنى کەسیر) دەڵێ: هەر فەرموودەیەک لە بارەى ژین و زیندووێتى (خدر)ـەوە هاتبێ لاوازە، هەروەها (ئیبنى حەجەر)یش زۆرێک لەو فەرموودانەى لاواز کردووە. (أضواء البيان)یش دەڵێ: ئەو ڕەحمەت و (عیلمە لەدونى)یە خوا بەویدا، بەپێى ئایەتى (وما فعلته عن أمري) لەرێى وەحییەوە بوو، چونکە هیچ ڕێیەکى تر جگە لە وەحیى حوکم و بڕیارى لێوەرناگیرێ و، بیناى حوکمى هیچ شتێکى لەسەر ناکرێ، بەتایبەتى کوشتنى خەڵکێکى بێ تاوان، جا کەوابوو خدر پێغەمبەر بووە، بەڵێ منیش هەر ئەمەى (شنقیتى)م بەلاوە لەهەقەوە نزیکترە، خوایش باشتر دەزانێ.
لەم داستانەدا:

1- دەبێ هەمیشە هەوڵبدرێ رابەرێکى زیرەک و هۆشمەند دابنرێت، سوودیش لە ژیریى و زانستەکەى وەربگیرێ هەر وەکو موسا هەوڵیداو کەوتە شوێن ئەو زانا بەڕێزە، دیارە ئەمە سەرمەشقە بۆ هەمووکەسێک لەهەر پایەو پلەیەکى زانیارییدا هەبێت، وە لەهەر تەمەن و ساڵێکدا بێتن، دەبێ بەدواى زاناو کەڵەپیاواندا بگەڕێ و لێیان بەهرەمەند ببێ.

2- کاکڵەى زانستیى راستەقینەى خوایى هەر لە بەندایەتیى و خواپەرستنەوە سەرچاوە دەگرێ.

3- فێربوونى زانیاریی دەبێ بۆکارپێکردن بێت، چونکە موسا بە مامۆستاکەى خۆى وت: (مما علمت رشدا) واتە: زانیارییەکم فێربکە بمگەیەنێتە ئاوات و مەبەستى خۆم.

4- نابێ پەلە لەئیش و کارى رۆژانەدا بکرێت، چونکە گەلێ لەو کارانە هەیە کاتى گونجاوو شیاویان دەوێ.

5- زۆربەى رووداوەکان دوو دیمەنیان هەیە، دیمەنێکى ئاشکرا لە ئێمە، دیمەنێکى دیکەى نادیار، جا هەر شتێک لەژیانماندا رووبدا، نابێ بە پەلە بڕیار بدەین، چونکە گەلێ لەو کارانە کە ڕوو دەدەن و حیکمەتەکەیان لە ئێمەوە نادیارە، بۆ دوایى دەردەکەوێ کەحیکمەتێکى وردیى خوایى لە بندایە.

6- دین و ئیمانى باوک کەڵک دەبەخشێ بە رۆڵەى بڕواداریان، چونکە (خضر) لەبەر باوکێکى صاڵح و چاککاربوو بەرگرى لە گەنجینەى منداڵەکان کرد.

7- زۆرجار مرۆڤ دەبێتە ناحەزو نەیارى هەرشتێک نەیزانێ، دەشآ کەسێک ئامۆژگاری کەسێتر بکاو لێیشى وەرنەگرێ و، گلەییش لەباباى ئامۆژگار بکا؟!.

8- دەبێ قوتابى و شاگرد بەرامبەر بە مامۆستاکەیان، زۆر بەئەدەب و لەسەر خۆبن و لە ئاست یەکتردا زۆریش خۆ بەکەم زانبن. 



والله أعلم.

ئەحمەد كاكە مەحموود