ئایا مردوو لە گۆڕدا دەبیستن.؟

وەڵام: (إِنَّكَ لاَ تُسْمِعُ الْمَوْتَى) بەڕاستى تۆ ناتوانى بە مردووان –بەبێ بڕوایان- کە وەک مردوو وانە ببیسێنى، چونکە خۆیان کەڕو کوێرو لاڵ کردووە.

خاوەنى (أضواء البيان) لەم جێگایەدا دەڵێت: قسەى پەسەند لاى زانایان ئەوەیە کە: مردوو لە گۆڕدا قسە دەبیسێ، چونکە:

یەکەم: لەو بارەوە فەرموودەیەکى زۆرو زەبەندە هاتووەو (طعن)یش نەکراون، لەولایشەوە نەوتراوە کە ئەو بیستنەى مردووانە تایبەتە بە کەسێکەوە، یان بەکاتێکەوە. پێشەوا (بوخاریى) دەڵێت: ((إن نبي الله ﷺ أمر يوم بدر بأربعة وعشرين رجلا من صناديد قريش، فقذفوا في طوى من أطواء بدر خبيث مخبث، وكان إذا ظهر على قوم أقام العرصة ثلاث ليال، فلما كان ببدر اليوم الثالث أمر براحلته فشد عليها رحلها، ثم مشى وتبعه أصحابه، قالوا: ما نرى ينطلق إلا لبعض حاجته، حتى قام على كفة الركي فجعل يناديهم بأسمائهم وأسماء آبائهم: يا فلان ابن فلان! و يافلان ابن فلان! أيسركم أنكم أطعتم الله ورسوله، فإنا قد وجدنا ربنا حقا، فهل وجدتم ما وعدكم ربكم حقا؟ قال: فقال عمر: يا رسول الله ﷺ! ما تكلم من أجساد لا أرواح لها!! فقال رسول الله ﷺ: والذي نفسي بيده ما أنتم بأسمع لما أقول منهم)). (صحيح البخاري، كتاب المغازي، باب قتل أبي جهل، حديث: ‏3777) واتاکەی بەگشتی: بێگومان پێغەمبەری خودا ﷺ لە رۆژی بەدر ئەمری فەرموو بە کۆکردنەوەی ٢٤کەس لە سەرانی قوڕەیش کە لەو جەنگەدا کوژرابوون، پاشان فڕێ درانە ناو چاڵێک لەچاڵە ئاوە بۆگەناوییەکانی ناوچەی بەدر، دواتر وەک باووعادەتیان ھەرکات بەسەر گەلێکدا سەرکەوتنایە، دەچوونە شوێنی جەنگەکەو ٣ شەو لەوێ دەمانەوە، ئەوکاتەی جەنگی بەدریش لە دوای ڕۆژی سێیەم، پێغەمبەری سەرکردە بنەوبارگەو سواری ئامادەکردو بەرێ کەوت و ھاوەڵانیش بەدوایدا، وە ھاوەڵان وتیان: ئێمە نازانین بۆچی دەڕوات مەگەر بۆ ھەندێ ئیشوکاری خۆی نەبێت.! تا گەیشتە لێواری بیرەکانی بەدر، دواتر یەک بە یەک بەناوو ناوی بابیانەوە بانگی سەرانی کوژراوی قوڕەیشی دەکردو دەیفەرموو: ئەی فڵان، ئەی فڵان، ئەی فڵان؟ ئایا حەزتان نەدەکرد کە گوێرایەڵی خواو پێغەمبەرەکەتان بکردایە؟ وا بێگومان ئێمە بە بەڵێن و مافی خۆمان گەیشتین، ئەی ئێوەش گەیشتن بەوەی خوا بەڵێنی پێدابوون.؟ پاشان پێشەوا عومەر وتی: ئەی پێغەمبەری خودا قسە لەگەڵ لاشەیەک ناکرێ ڕۆحی تێَدا نەبێت.! پێغەمبەریش فەرمووی: سوێندم بەوەی گیانی موحەممەدی بەدەستە، ئێوە لەوان باشتر نابیستن لەوەی من دەیڵێم!. واتە: بەڵێ پەیامبەر ﷺ سوێندی خوارد کە ھەرگیز زیندووەکان لە مردووەکان باشتر نابیسن، کەوابوو ئەم فەرموودەیە بە ڕاشکاوی دان بە بیستنی مردوو لە گۆردا دەنێ. دیارە کە نەیشی فەرمووە ئەم بیستنە تەنھا بۆ کوژراوەکانی بەدرە، ئەوەیش (قەتادە) دەیڵێت: کە گوایا خواى گەورە ئەوانەى زیندوو کردووەتەوە، ئەوجا پێغەمبەر ﷺ بانگى لێکردوون، هەر لەخۆیەوە بێ بەڵگە دەیڵێت!!.
 (عەبدوڵڵاى کوڕى عومەر) "خوایان لێ ڕازى بێ" دەڵێت: پەیامبەر ﷺ چووە لاى بیرى (قولەیب)و فەرمووى: ((هل وجدتم ماوعد ربكم حقا؟)) پاشان فەرمووى: ((إنهم الآن يسمعون ماأقول))، دڵنیابن کە ئێستا ئەوانە گوێیان لێیە من چیان پێ دەڵێم. دوایى ئەم قسەو باسەیان بۆ خاتوو عائیشە گێڕایەوە، ئەویش وتى: دەکرێ مەبەستى پەیامبەر ﷺ ئەوە بووبێ لە: ((إنهم الآن ليعلمون أن الذي كنت أقول لهم هو الحق)). (صحيح البخاري، كتاب المغازي، باب قتل أبي جهل، حديث : ‏3780) کە ئیتر ئێستا چاک دەزانن ئەوەى کە پێشتر من پێم دەوتن راستە. وە ئەو ئایەتەى: (إنك لا تسمع الموتى..)ى کردە بەڵگە بۆ قسەکەى خۆى. بەڵێ لەبەر ئەوە هیچ ئایەتێک نییە کە بێ پێچ و پەنا نەبیستنى مردوو لە گۆڕدا ڕەت بکاتەوە، لەولایشەوە فەرموودە زۆرە بۆ بیستنى، کەوابوو ئەو فەرمودانە بە تەئویلى هاوەڵێک لە هاوەڵان ڕەت ناکرێنەوە، خاتوو (عائیشە)یش هەر بەبیرو بۆچوونى خۆى بە تەنها ئەوەى بەو جۆرە لێک دایەوە.
 وە پێشەوا (بوخاریى) لە ئەنەسەوە دەگێڕێتەوە: ((العبد إذا وضع في قبره، وتولي وذهب أصحابه حتى إنه ليسمع قرع نعالهم، أتاه ملكان، فأقعداه، فيقولان له: ما كنت تقول في هذا الرجل محمد ﷺ؟ فيقول: أشهد أنه عبد الله ورسوله، فيقال: أنظر إلى مقعدك من النار أبدلك الله به مقعدا من الجنة..)). (صحيح البخاري، كتاب الجنائز، باب: الميت يسمع خفق النعال، حديث: ‏1286) واتە: پێغەمبەر ﷺ دەفەرموێ: کاتێک مرۆڤ دەخرێتە ناو گۆڕەوە، وە ھاوەڵ و کەسوکاری پشتی تێدەکەن و بەجێی دەھێڵن، ئەوکاتە ئیتر مردووەکە گوێی لە دەنگی پێ و پێڵاوی خزم و ھاوڕێیانی دەبێت کە بەجێی دەھێڵن، پاشان دوو فریشتە دێن و دایدەنیشێنن و پێی دەڵێن: سەبارەت بەو پیاوە (محمد) چ دەڵێی؟ ئەویش دەڵێ: شایەتی دەدەم کە ئەو (محمد) بەندەو نێردراوی خودایە، پاشان پێی دەوترێ: سەیری شوێنەکەت لە ناو دۆزەخدا بکە، خودا بۆی گۆڕیت بە شوێنێک لە بەھەشت. جا ئەم فەرموودەیە بە راشکاویى دان دەنێت بەوەدا کە: مردووەکە تەنانەت تەقەى پێڵاوى خەڵکەکە دەبیسێ، ئیتر هەر ئەمە دەبێتە بەڵگە بۆ ئەوە کە مردوو ببیستێ. وە پێشەوا موسلیمیش هەمان مەبەست دێنێت، بەڵام بە چەند دەستەواژەیەکى تر بۆ پشتگیریى ئەو باسە پشتیوانن. جا کەوابوو ئایەتى: (إنك لا تسمع الموتى..).. (وما أنت بمسمع من في القبور) لەسەر ڕاست ترین تەفسیر دژى ئەوە ناوەستن، کە تۆ ناتوانى هەق بەو بێ باوەڕانە ببیسێنى کە خوا دڵى مراندوون و سزایان لەسەر کەوتووە، بەشێوەیەک کە ئەوان کەڵکى لێوەرگرن، بۆ ئەمەیش (ئیبنى تەیمیە) لە (مجموع الفتاوى)دا دەڵێت: (وقد يعاد الروح إلى البدن في غير وقت المسألة.. كما جاء عن النبي ﷺ: ((ما من رجل يمر بقبر الرجل الذي كان يعرفه في الدنيا فيسلم عليه إلا رد الله عليه روحه حتى يرد عليه السلام)). واتە: ھیچ مرۆیەک بەلای گۆڕی ھیچ کەسێکدا تێناپەرێت و لە دونیادا ناسراوی بووبێت و پاشان سڵاوی لێ بکات، ئیللا وەڵامی سڵاوەکەی دەداتەوە. (معجم الشيوخ لابن جميع الصيداوي، حرف العين، من اسمه عيسى، عيسى بن موسى بن عيسى أبو موسى البلدي، حديث: ‏326‏، فهو حديث متفق على ضعفه، ما رواه أحد ممن يروي الصحيح، فلم يرِد في الكتب الستة أو كتب الحديث المعتمدة، قال ابن الجوزي: (أجمعوا على ضعفه)، وضعفه الألباني في السلسلة الضعيفة، برقم: 4493). لە (سنن)ى ئەبو داودیشدا هاتووە: ((أن النبـي ﷺ قال: إن خير أيامكم يوم الجمعة فأكثروا علي من الصلاة يوم الجمعة وليلة الجمعة، فإن صلاتكم معروضة علي، قالوا يا رسول الله ﷺ! كيف تعرض صلاتنا عليك وقد رمت؟ قال إن الله حرم على الأرض أن تأكل أجساد الأنبياء)). واتە: پێغەمبەر ﷺ دەفەرموێ: باشترینی ڕۆژەکانتان ڕۆژی ھەینییە، تیایدا ئادەم درووستکراوە، وە لەو رۆژەدا گیانی کێشراوە، وە لەو رۆژەدا فوو دەکرێ بە شەیپووردا، وە لەو رۆژەدا کۆتایی دونیا بەرپا دەبێت، کەوابوو لە ڕۆژی ھەینی دروودو سڵاوی زۆرم لەسەر بدەن، چونکە ھەمووم پیشان دەدرێ، وتیان: ئەی پێغەمبەری خودا چۆن دروودەکانمانت نیشان دەدرێ لەکاتێکدا تۆ پوواوی؟ واتە: لاشەت بووەتەوە بە خۆڵ، ئەویش فەرمووی: بەڕاستی خودا حەرامی کردووە لەسەر ئەرز کە لاشەی پێغەمبەران بخوات. (سنن أبي داود، كتاب الصلاة، تفريع أبواب الجمعة، باب فضل يوم الجمعة وليلة الجمعة، حديث: ‏896‏، المستدرك على الصحيحين للحاكم، كتاب الجمعة، حديث: ‏966‏،  وقال: هذا حديث صحيح على شرط البخاري، ولم يخرجاه، قال شعيب الأرنأووط في تعليقه لمسند الامام أحمد: إسناده صحيح، ورجاله رجال الصحيح. وصححه الألباني في صحيح الترغيب والترهيب 1674) سەرەڕاى ئەمەش، هەر بۆ پشتگیریى ئەم باسەیە چەندین فەرموودەى تر هەیە، بەڵام باس کردنیان لەم جێگایەدا درێژە دەکێشێت، بێگومان هەموویان ئەوە دەگەیەنن کە مەردوم لەگۆڕدا بە (لەش و بە رۆح) خۆشیى و، ناخۆشیى دەزانێ، هەر بۆیە پەیامبەر ﷺ فەرمانى بە هاوەڵان کرد کە سڵاو لەمردووەکان بکەن: ((عن عائشة رضي الله عنها قالت: كيف أقول يارسول الله ؟ تعني في زيارة القبور، قال قولي: السلام على أهل الديار من المؤمنين والمسلمين ويرحم الله المستقدمين منا والمستأخرين وإنا إن شاء الله بكم للاحقون)). واتە: دروودو سڵاو لەسەر ئەھلی ئەم شارە بێت لە باوەڕداران و موسوڵمانان، خودا لەوانە خۆش ببێت کە ڕۆشتوون و ئەوانەشی بەدوای ئەواندا دەڕۆن، وە ئێمە بەیارمەتی خودا بە ئێوە دەگەینەوە. (صحيح مسلم، كتاب الجنائز، باب ما يقال عند دخول القبور والدعاء لأهلها، حديث: ‏1672). (ابن القیم) لە کتێبى (الروح)دا دەڵێت: ئایا مردووان هەست بە سەردانى زیندوان ئەکەن کاتێ دێنە لایان؟ بۆ وەڵامى ئەوپرسیارە ئەم فەرموودەیە دەهێنێ: ((ما من مسلم يمر على قبر أخيه كان يعرفه فى الدنيا فيسلم عليه، إلا رد الله عليه روحه حتى يرد عليه السلام)). پێشتر مانا کرایەوە. (إسناده ضعيف، سبق تخريجه آنفا). جگە لەمەیش فەرمودەى تر زۆرە بۆ پشتگیریى ئەو باسە، وەک: ((مامن رجل يزور قبر أخيه ويجلس عنده إلا استأنس به ورد عليه، حتى يقوم)). واتە: ھەر مرۆیەک کە سەردانی براکەی دەکات لەسەر قەبران و لای دا دەنیشێت، ئیللا مردووەکە خووی پێوە دەگرێ و وەڵامی دەداتەوە، تا دەڕوات. (أخرجه ابن أبي الدنيا في القبور، كما في (تخريج الإحياء) للعراقي (5/243). وإسناده ضعيف جدا). وە پیشەوا (موسلیم) دەگێڕێتەوە کە (عەمرى کورى عاص) لەسەرە مەرگەکەیدا زۆر گریاو پشتى لە دانیشتوان کردو ڕووى لە دیوارەکە نا.. پاشان وتى.. ((فإذا أنا مت فلا تصحبني نائحة ولا نار، فإذا دفنتموني فسنوا علي التراب سنا، ثم أقيموا حول قبري قدر ما تنحر الجزور، ويقسم لحمها، حتى استأنس بكم وانظر ماذا أراجع به رسل ربي..)). واتە: جا ئەگەر لەسەر ئەم حاڵە مردم با شین و شەپۆڕو (مەشخەڵی) ئاگر یاوەرم نەبێت، ئەگەر شاردمتانەوە خۆڵ بپژێنن بەسەرما ئینجا، بە دەروی گۆڕەکەما بووەستن بەقەدەر ئەوەندەی وشترێک سەرببڕێت و گۆشتەکەی دابەش بکرێت، بادڵتان پێخۆش بکەم و بزانم چۆن وەڵامی فریشتەکانی پەروەردگارم بدەمەوە. (صحيح مسلم، كتاب الإيمان، باب كون الإسلام يهدم ما قبله وكذا الهجرة والحج، حديث: ‏198). ئینجا (ئیبنى قەییم) دەڵێت: ئەمە بەڵگەیە کە مردوو زیندوو دەناسێ و پێوەى هۆگر دەبێ.. هەروەها ناوبراو لەسەر باسەکەى دەرواو دەڵێت: ((ويدل على هذا أيضا ماجرى عليه عمل الناس قديما وإلى الآن من تلقين الميت فى قبره.. وقد سئل الامام أحمد –رحمه الله- فاستحسنه وأصبح عليه بالعمل)) واتە: تەڵقینی مردوو لە کۆنەوە خەڵکی لەسەری دەڕۆن و ئیمامی ئەحمەدیش "بەڕەحمەت بێت" بە چاکی زانیوە، وە ئەم فەرمودەش دێنێ –هەر چەند لاواز بێت-((إذا مات أحدكم فسويتم عليه التراب فليقم أحدكم رأس قبره فيقول: يا فلان بن فلانة.. اذكر ما خرجت عليه من الدنيا شهادة أن لاإله إلاالله، وأن محمدا رسول الله، وأنك رضيت بالله ربا وبالاسلام دينا، وبمحمد نبيا ورسولا، وبالقرآن إماما)). واتە: ھەرکات یەکێک لە ئێوە مردو گڵی بەسەردا کرا، با یەکێک لە ئێوە لەسەر گۆڕەکەی بوەستێ و بڵێ: ئەی فڵانی کوڕی فڵان، چونکە ئەو دەبیستێ و ناتوانێ وەڵام بداتەوە، پاشان با بڵێ: ئەی فڵانی کوڕی فڵان، دواتر با بڵێت: ئەی فڵانی کوڕی فڵان، پاشان دەڵێت: ڕێنماییمان بکە ڕەحمەتی خوات لێبێت، بەڵام ئێوە نابیستن، دواتر دەڵێ: وە یاد بێنە ئەوەی لەسەری بوویت و دونیات لەسەری بەجێ ھێڵا، شایەتومانی (لا إلەَ إڵا اللەُ وأن مُحمَّدًا رسولُ اللەِ)، وە کە تۆ ڕازی بوویت بە خوایەتی خودا، وە بە بەرنامەو مەنھەجی ئیسلام، وە بە پێغەمبەرایەتی محمد ﷺ، وە بە پێشەوایەتی قورئان. (الراوي: أبو أمامة الباهلي، المحدث:ابن القيم، المصدر: زاد المعاد، الجزء أو الصفحة:1/503، حكم المحدث: لا يصح رفعه. ضعيف باتفاق أهل العلم بالحديث، وقال الألباني في السلسة الضعيفة حديث منكر، برقم: 599). پاشان (ابن القیم) دەڵێت: ئەم فەموردەیە هەر چەند سابت نەبوو، بەڵام موسڵمانان لە شارو گوندەکاندا بەردەوام کاریان پێکردووە بەبێ ململانێیەکى ئەوتۆ، وە هەروەها کۆبوونەوەى موسڵمانان "خۆرهەڵات و خۆرئاوا" بەو هەموو زانا بەرێزانەو ئاگادار بەفەرموودەو فیقەو، بەکار پێکردنى.. ئەوانە هەموو ئەوە دەگەیەنێت کە مردوو قسە دەبیستێ، گومانى نییە (تەلقین)یش بەشێکە لەوە. ئەمە ڕاوبۆچوونى (شەنقیتى) بوو.

 والله أعلم.

ئەحمەد كاكە مەحموود