حوکمى چـاوپیسی لە ڕوانـگەى ئیسلامـەوە.؟

الحمدلله، والصلاة والسلام على رسول الله محمد وعلى آله وصحبه ومن والاه.

برایەک پرسیارى کردووە ئایا مەسەلەى (چاو) بنەڕەتێکى هەیە لە ئیسلامدا ؟ واتە ئیسلام ددان دەنێت بە (چاوەزار)دا.؟ تکایە ئەم پرسیارەمان بۆ ڕوون بکەنەوە:

ئێمەش دەڵێین: تەنها بە ناوى خواوە.

(وقال يا بنى لا تدخلوا من باب واحد وادخلوا من أبواب متفرقة..) سورة يوسف.

1– بەرێز دکتۆر محمد محمود، خاوەنى (التفسير الواضح) دەفەرموێ: ئایا بەخێڵى پێ بردن و (حەسادەت) تین دەکاتە سەر بەخێڵى پێ براوەکە.؟ وەڵام دەداتەوە بەمە کە پێغەمبەر ﷺ دەفەرموێ:

أ- ((...إن العين لتدخل المرء القبر والجمل القدر)). (مسند الشهاب القضاعي- إن العين لتدخل الرجل القبر حديث: ‏984‏. وحسنه الألباني في السلسلة الصحيحة، برقم: 1249) واتە بێگومان (چاو) مرۆڤ دەخاتە گۆڕەوەو، حوشتریش دەخاتە مەنجەڵەوە.

ب- (( وأعوذ بكلمات الله التامة من كل شيطان وهامة من كل عين لامة )). (صحيح البخاري، كتاب أحاديث الأنبياء، باب قول الله تعالى: واتخذ الله إبراهيم خليلا، حديث : ‏3207‏) واتە: پەنا دەگرم بە وشە پڕ ماناو تێرو تەواوەکانى خوا لە هەر (شەیتان)ێک ، وە لە هەموو (چاوێک)ى زیاندەرو لادەر.
جارێکیان وتیان بە پێغەمبەر ﷺ کە هەندێک لە هاوەڵان تووشى ئازار بوون بەهۆى بەخاڵەتى چاو پیسانەوە، ئەویش فەرمووى: ((علام يقتل أحدكم أخاه؟ ألا بركت إن العين حق، توضأ له)). (صحيح ابن حبان، كتاب الحظر والإباحة، كتاب الطب، ذكر الأمر لمن رأى بأخيه شيئا حسنا أن يبرك له فيه، حديث: ‏6197‏. وصححه الألباني في مشكاة المصابيح، برقم: 4562) لەبەرچى براى خۆت دەکوژى.؟ ئەى بۆ ناڵێیت ((اللهم بارك فيه)) (صححه الألباني في السلسلة الصحيحة، برقم: 2572. ولفظه: ((ذا رأى أحدكم من أخيه ومن نفسه ومن ماله ما يعجبه (فليبركه) فإن العين حق). خوایە پیت و بەرەکەتى تێخەى، دە برۆ دەست نوێژ بگرە، ئینجا تەماشاى ماڵى مەردوم بکە، ئەمە ماناى وایە کە چاویش شتێکى ڕاستەو هەیەو چارەکەیشى ئەمەیە بڵێیت: (( أعوذ بكلمات الله التامة...)) (صحيح البخاري، كتاب أحاديث الأنبياء، باب قول الله تعالى: واتخذ الله إبراهيم خليلا، حديث : ‏3207‏) وە چاو پیسەکەیش دەست نوێژ بگرێ و بڵێ: ((تبارک الله أحسن الخالقین)) کاتێک شتێکى بینى پێى سەیر بوو. (بەرێز دکتۆر محمد ئەڵێ: هەندێ لە زاناکان ددان نانێن بە (تەئسیر)و تینى چاودا، بەڵکو بە جۆرێکى تر ماناى ئایەتەکە دەکەن. واتە: ڕۆڵەکانى بە جیاجیا بڕۆن تا (عەزیزى)ى (میصر) بیان بینێ کە کۆمەڵێکى زۆرن و بایەخیان بداتێ).

2– بەرێز ( جلال الدین السيوطى) دەڵێت: (.....و ادخلوا من أبواب متفرقة...) ( لئلا تصيبكم العين ) واتە: لە یەک جێگاوە مەرۆن تا (( چاو )) تینتان تێ نەکات.
خاوەنى تەفسیرى (خازن )یش دەفەرموێت: ( إنما أمرهم بذلك لأنه خاف عليهم العين لأنهم كانوا قد أعطوا قوة وجمالا وامتداد قامة...لئلا يصابوا بالعين فإن العين حق وهذا قول ابن عباس ومجاهد وقتادة وجمهور المفسرين). بۆیە (یعقوب) بەو شێوەیە وەسیەتى بۆ کردن، تا تووشى (چاو) نەبن، چونکە چاو ڕاستە، ئینجا دەڵێ ئەمە ڕاى ( ئیبنى عباس و موجاهیدو قەتادەو جومهورى ڕاڤەکارانى قورئانە.
ئەهلى (سوننە) دەڵین: (إن المعيون إنما يفسد أو يهلك عند نظر العائن بفعل الله تعالى، أجرى الله تعالى أن يخلق الضرر عند مقابلة هذا الشخص لشخص آخر). چاوتین لێکراوەکە کاتێ تیا ئەچێ، وە یا وەزعى تێک دەچێ بە هۆى تەماشاکردنى چاوپیسەکەوە – بە فەرمان و کردارى خواى گەورەیە.

3– خاوەنى (التفسير البيضاوي)یش دەفەرمێ: (...وكان الداعى إليها خوفه على بنيامين، وللنفس آثار منها العين، والذي يدل عليه قوله عليه الصلاة والسلام في عوذته: ((أعوذ بكلمات الله التامة من كل شيطان وهامة ومن كل عين لامة)). (صحيح البخارى، كتاب أحاديث الأنبياء، باب قول الله تعالى: واتخذ الله إبراهيم خليلا - حديث : ‏3207‏) واتە: بۆیە (یەعقوب) – عليه الصلاة والسلام – ئەو ڕاوێژەى بۆکردن لەبەر ئەوە دەترسا (بونیامین) شتێکى بەسەر بێت بە هۆى چاوو شتێکى واوە، بەڵگەى ڕاستى چاویش ئەم فەرمودەیە کە دەڵێ: (( اللهم إني أعوذ بكلمات الله التامة...)). (صحيح البخارى، كتاب أحاديث الأنبياء، باب قول الله تعالى: واتخذ الله إبراهيم خليلا - حديث : ‏3207‏).

4– خاوەنى (التفسير الكبير) دەڵێ: کاتێ کوڕەکانى (یەعقوب) ویستیان بەرەو (میصر) برۆن، زۆر لاوو هەڵکەوتە بوون، فەرمووى: (يا بنى لا تدخلوا.....) جا هۆى ئەمە چى بوو.؟

دوو (قەول) هەیە: یەکەمیان (وهو قول جمهور المفسرين أنه خاف من العين عليهم). قەولى دووەم: (ئەبوو على الجبائى)یە دەڵێ: کوڕەکانى ( یەعقوب ) لە (میصر)دا ناوو شۆرەتیان دەرکردبوو بۆ جوانیى و هەڵکەوتوویى ، ئینجا ئەمین نەبوو لە بەخاڵەتى مەردم ، بۆیە فەرمووى: (يا بنى لا تدخلوا....) ئیمام فەخرەدینى ڕازى دەڵێ: چاوپیسى شتێکى ڕاستەو هەیە چونکە:

أ- راڤەکارانى پێشووى قورئان هەموو هاودەنگن لەوەدا کە مەبەست لەم ئایەتە (چاو) پیسە. (أطباق المتقدمين من المفسرين على أن المراد من هذه الآية ذلك).

ب– هەمووجار پێغەمبەر ﷺ دۆعاى دەخوێند بەسەر (حەسەن و حوسەین)دا بەم دۆعایە: ((أعيذكما بكلمات الله التامة من كل شيطان وهامة، ومن كل عين لامة)). (المستدرك على الصحيحين للحاكم، كتاب معرفة الصحابة رضي الله عنهم، ومن مناقب الحسن والحسين ابني بنت رسول الله صلى الله عليه وسلم، حديث: ‏4730‏. وصححه الألباني في مشكاة المصابيح، برقم: 1535) دەیفەرموو: ( ئیبراهیم و ئیسماعیل و ئیسحاق – عليهم الصلاة والسلام – ئاوایان دەکرد.

ج– عوبادەى کوڕى صامیت دەڵێ: سەر لە بەیانى ڕۆشتمە خزمەتى پێغەمبەر ﷺ دەبینم زۆر ئازارى هەیە، ئینجا سەر لەئێوارە گەڕامەوە بۆلاى  دەبینم حاڵى چاک بووەو گۆڕاوە. فەرمووى: ((إن جبريل – عليه السلام – أتاني فرقاني، فقال: بسم الله أرقيك، من كل شيء يؤذيك، من كل عين وحاسد يشفيك، أو قال: الله يشفيك)). (مسند أحمد بن حنبل، ومن مسند بني هاشم، مسند أبي سعيد الخدري رضي الله عنه، حديث : ‏11323‏. وصححه الألباني في صحيح الجامع، برقم: 70) جوبرەئیل ئەم دۆعایەى بە سەرما خوێند و شیفام بۆ هات.

د– دەڵێن مناڵەکانى (جەعفەرى ئەبى تالیب) سپى پێست و جوان خاس بوون، بۆیە (ئەسما) وتى ئەى پێغەمبەرى خوا وا دەزانم چاو زوو تینیان تێ دەکات، مۆڵەت هەیە دۆعاى چاوەزاریان بۆ بکەم.؟ فەرمووى بەڵێ.

هـ– پێغەمبەر ﷺ چوو بۆ ماڵى (ئوممى سەلەمە) مناڵێک لەوێ نەخۆش بوو وتیان ئەى پێغەمبەر وادەزانین چاو تینى تێکردووە مۆڵەت هەیە چاوەزارى بۆ بکەین.؟ ئەویش فەرمووى بۆچى بۆتان نەکردووە.؟

5– شێخ (عەلى منصور ناصف) خاوەنى (التاج الاصول) ئەم فەرموودانەى هێناوە:

(1) (( عن أبي هريرة رضى الله عنه عن النبي ﷺ قال: العين حق. (صحيح البخاري، كتاب الطب، باب: العين حق - حديث : ‏5415‏) وزاد مسلم والترمذي:. ولو كان شىء سابق القدر لسبقته العين وإذا استغسلتم فاغسلوا...)). (صحيح مسلم، كتاب السلام، باب الطب والمرض والرقى، حديث: ‏4152) واتە: چاو ڕاستە. وە ئەگەر شتێک پێشى (قەدەر) بکەوتایە (چاو) پێشى دەکەوت، وە هەرکات داواى خۆ شۆرینتان لێکرا خۆتان بشۆرن، وەک ئەم شێوەى خۆ شۆرینە کە پێشەوا ئەحمەدو نەسائیى و ئیبنى حیبان دەڵێن، بەم جۆرە دەبێت: کابراى چاوپیس دەم و چاوو دەستى تا ئانیشکى بشۆرێ، وە لە ناوکیەوە تا خوارووى لاشەى، ئینجا ئاوەکە بکرێتە ناو پەرداخێکەوە بپرژێنرێ بە سەر سەرو پشتى چاو دراوەکە بە پشتیوانى خوا شیفاى بۆ دێت. (ئەگەر کەسێک ترسى ئەوەى بوو چاوى خەڵک بدات بڵێ ((اللهم بارك عليه)) وەک پێغەمبەر ﷺ فەرمووى بە (عامرى کوڕى رەبیعە) کاتێ (سەهلى کوڕى حەنیفى) کرد بە چاوەوە (الا برکت)؟ دیسانەوە وتنى: (( ماشاءالله لا قوة الا بالله))، قال القاضي في هذا الحديث من الفقه ما قاله بعض العلماء أنه ينبغي إذا عرف أحد بالإصابة بالعين ان يجتنب ويتحرز منه. وينبغي للامام منعه من مداخلة الناس، ويأمره بلزوم بيته، فإن كان فقيرا رزقه ما يكفيه ويكف أذاه عن الناس. لاپەرە 173 هەمان سەرچاوە).

(2) ((عن أم سلمة رضى الله عنها أن النبي ﷺ رأى في بيتها جارية في وجهها سفعة فقال: استرقوا فإن بها النظرة)). (صحيح البخاري، كتاب الطب، باب رقية العين، حديث: ‏5414‏) واتە: ئوممى سەلەمە خوا لێى ڕازى بێت، دەڵێ پێغەمبەر ﷺ کەنیزەیەکى چاو پێکەوت لە ماڵماندا دەم و چاوى سوورو ڕەش داگیرسابوو ئەویش فەرمووى: یەکێ پەیدا بکەن دۆعا بخوێنێ بەسەریا بێگومان چاو دراوە.

(3) ((وقالت اسماء بنت عميس رضى الله عنها، يارسول الله إن ولد جعفر تسرع إليهم العين أفاسترقي لهم؟ قال نعم، فإنه لوكان شىء سابق القدر لسبقته العين)). (سنن الترمذي، الجامع الصحيح، الذبائح، أبواب الطب عن رسول الله صلى الله عليه وسلم، باب ما جاء في الرقية من العين، حديث : ‏2036‏. وصححه الألباني في الجامع الصحيح لسنن الرتمذي، برقم: 2059).

بەرێز شێخ عەلى منصور دەفەرموێ: لەم فەرموودانەوە دەرکەوت کە: چاو شتێکى ڕاستە، دەرمانەکەیشى یا ئاوە – بەو شێوەیە باسکرا – یا دۆعا خوێندنە.، چاو شتێکى سروشتیە زۆرجاران لە پیاوچاکانیشدا هەیە، جا هەر کەسێک ڕوون بوویەوە کە چاو پیسەو شتێکى کرد بە چاوەوە دەبێ بیبژێرێ، نەهەر ئەمەندە بەڵکو هەندێ لە زاناکان وتوویانە: ئەگەر کابرایەکى کرد بەچاوەوە و مرد ئەوە یا ئدەکوژرێتەوە، یا خوێنى دەدات. بەڵام پێشەوا شافیعى دەفەرموێ: (لا شىء عليه لأنها لا تقتل غالبا، ولأن الحكم إنما يترتب على منضبط عام دون ما يختص ببعض الناس) هیچ شتێکى لەسەر نییە. بە هەرحاڵ ئەگەر خۆى بۆ چار نەکرا، پێویستە لە سەر (حاکم) بەندى بکات و (نەفەقە)ى بداتێ، تا موسڵمانان زیان نەهێنن. (تاج الأصول: ب3 ل 207 – 208).

6– (ئیبنى قەییمی جەوزى) لە کتێبى ( زاد المعاد )دا بەرگى یەکەم لاپەرە ( 140 )دا دەفەرموێ: جبریل گەلێک جار دۆعاى دەخوێند بەسەر پێغەمبەردا ﷺ بەم دۆعایە: ((باسم الله أرقيك، من كل داء يؤذيك، من شر كل نفس أو عين حاسد، الله يشفيك، باسم الله أرقيك)). (سبق تخريجه آنفا).

شێوەى خۆپاراستن لە چاو:

- دەرنەخستنى ئەو شتانەى خەڵکى بەلایانەوە سەیرن، واتە: هەوڵ بدرێ مناڵەکە نیشان نەدرێ، وە یا ئاژەڵەکە بپارێزرێ لەو چاوپیسە. (بەغەوى) لە (شرح السنة) دەڵێ: ((أن عثمان – رضي الله عنه – رأى صبيا مليحا فقال: دسموا نونته لئلا تصيبه العين)). (ذكره ابن القيم في زاد المعاد، و رواه أحمد بن يحيى الشيباني عن محمد بن زياد الأعرابي، ذكره أبو عمر عنه، لايعرف له إسناد ولكنه منقول فقط) ئیمامى عوسمان مناڵێکى شیرین و جوان خاسى چاو پێکەوت، پاشان فەرمووى: بڕۆن چاڵى چەناکەى ڕەش بکەن باچاو تینى تێ نەکات. بەڵێ ناوبراو گەلێک شتى سەیرى نووسیوە لە کتێبەکەیدا هەر کەسێک بیەوێ پتر ئاگادار بێت با بگەرێتەوە بۆ ئەوێ، بەڵام ئەوى بەرچاو بکەوێ و بڕواتە دڵەوە – لەگەلێک فەرموودەو وتەى زاناکانەوە ئەوەیە کە: چاو بناغەیەکى هەیە، وەک هەندێ فەرمودەمان هێنایەوەو گەلێکیان ( بوخاریى و موسلم ) ددانیان پێدا ناون. جا بۆ موسڵمانان پێویستە ملکەچى ئەو فەرمودانە بێت و بڕواى وابێت کە خواى گەورە ویستى لە هەرچى بوو بیکات تینى تیا دروست دەکات، ئیتر با ژیرى تۆیش رێگە نەدات، چونکە گەلێک شت هەیە لەم بوونەوەرەدا کە عەقڵى تۆ ددانیان پیا نانێت کەچى هەن، شایەنى باسە ئەگەر کەسێک بڵێ: جا ئەو چاوە چۆن تین دەکاتە سەر ئەو شتە لە کاتێکدا نێوانیان دوورە، واتە ئەگەر شتێک نەدات لە شتێکى تر تینى بۆنابات، ئەى ئەم چاوە چۆن تین دەکات؟
ئێمەیش دەڵێن: موسڵمان ملکەچە بۆ دەسەڵاتى خواى گەورەو هەموو ئاڵ و گۆڕێ دەکات، نابینى مار، دووپشک، خواى گەورە ئەو ماددە (ژەهرە)ى تیا دروست کردوون هەر کە دایان بە هەر شتێکەوە تینى تێ دەکەن، ئەگەر بڵێیت جا ئەو یەکسەر دەمى دەگاتە شتەکە، بەڵام چاو وانییە! دەڵێین: ئایا موگناتیس دەگاتە شتەکە کاتێ راى دەکێشێ.؟ هەندێ شتى جۆراوجۆر هەیە خواى گەورە لەم بوونەوەرەدا دروستى کردوون هەر بەناو بردنەکەیان تین دەکەن، نابینى هەرکات باسى هەنارى ترش کرا بە خێرایی دەمت پڕ دەبێ لە ئاو..!! وە هەروەها...هتد.

7– خاوەنى ( تەفسیرى نامى ) دەفەرموێ: ئەم زیانى چاوپیسە پێویست ناکات بە هۆى جیابوونەوەى ئەجزاى ماددیەوە بێ لەو چاوپیسەوە بۆلاى شتەکە کە چاوى لێداوە، بەڵکو لەوانەیە خاسییەت و سڕێکى نەفسى بێت کە لەکاتى بەیەک گەیشتنى ئەو دوو لایەنەدا پەیدا ببێ، تەماشا دەکەیت چاوت کەوت بە شتێکى قێزەون دڵت تێک دەچێ و، یان چاوت کەوت بە (مار) نەوعە وەزعێکى تایبەتى لە نەفسى ئینساندا پەیدا دەبێ و، چاوت کەوت بە ستەمکار حاڵت دەگۆڕێ و، چاوت کەوت بە شتێکى جوان نەفست ئاساییشى بۆ دێت و، چاوت کەوت بە ئینسانێکى باوەڕپێکراو هێزێ لە دڵدا پەیدا دەبێت. ئەمانە هەر هەموویان ڕاستن و لە مەعنەویاتن.
لاى ئێمە بەراورد کراوە هەندێک (مار) هەیە ژنى سکپڕ بۆیان بڕوانێ ئەو ژنە بەر دەخا، وە وێنەى ئەمانە زۆرە. (تەفسیرى نامى، بەرگى چوارەم، لا: 340).

8– (موسلیم)یش خوا لێى ڕازیى بێت – چەند فەرموودەیەکى هێناوەو ئیمامى (نەوەوى) ڕاڤەى لێکردوون، هەر هەموویان – دیسانەوە مەسەلەى چاویان سەلماندووە. جا ئەگەر ویستت سەرێک لە (شەرحى نەوەوى) بدەى لە بەرگى حەوتەمدا لاپەرە ( 171 – 174 ).

خوێنەری بەرێز: ئەمە باقەیەک بوون لە فەرموودەکانى پێغەمبەر ﷺ لەگەڵ ڕاى (مفسر)و راڤەکەرانى قورئانى پیرۆز سەبارەت بە مەسەلەى (چاو). هیوادارم سوود بەخش بێت بۆ هەموو موسڵمانێک ئیتر بەڵامانەوە پێویست نەبوو ڕاى (فوقەها) کانیش باس بکەین. وادەزانم ئەم ئەندازەیە بەس بێت، چونکە ئەگەر کەسێک بەم بەڵگانە بڕوا نەکات بەنووسینى سەدەها دێڕو بەڵگەى تریش قاییل نابێت.

بۆیە لە کۆتاییدا دەڵێین: سبحان ربك رب العزة عما يصفون، وسلام على المرسلين والحمدلله رب العالمين. و (أعوذ بكلمات الله التامة من كل شيطان وهامة، ومن كل عين لامة).

ئەحمەد كاكە مەحموود

2 ربيع الأولى 1410 ك/  3 تشرين الأول 1989 ز.  نووسراوە.