قەدەغە کردنى فرە ژنی لە پەرلەمانى کوردستان و خوێندنەوەیەک لەمەڕ بڕیارى ژمارە (62):

الحمدلله، والصلاة والسلام على رسول الله محمد، وعلى آله وصحبه وكل من والاه.

پاشان:

سەبارەت بە بڕیارى ژمارە (62)ى ڕۆژى (29/4/2000)ز، پشت بەستن بە یاساى ژمارە (2) ساڵى (1992) ز، پاش ڕەزامەندى ئەنجومەنى وەزیران ئەم بڕیارە بە ئاکام گەیشت کە کۆمەڵێک تەعدیل لە یاساى ئەحوال شەخصى ژمارە (188) ساڵى (1959) کرا، بەڕێز ڕاوێژکارى یاسایى لە سەرۆکایەتى ئەنجومەنى وەزیران بە ڕۆژنامەى (کوردستانى نوێ) ڕاگەیاند کە:

ئەو تەعدیلانە کراوە هەمووى لە بەرژەوەندى خواستى ژنان و، لەگەڵ بەرژەوەندى گشتى کۆمەڵى کوردەواریدایە. (کوردستانى نوێ، ژمارە (2145)ى ڕۆژى یەک شەممە 14/5/2000 ز).
لەو تەعدیلەدا (فرەژنى قەدەغەکراوە تەنها ئەو حاڵەتانە نەبێ کە بارى تەندروستى ژنەکە ناهەموار بێت، یاخود منداڵى نەبێت، بەپێچەوانەوە سەرپێچیکار بە (3) ساڵ زیندانى و (10) هەزار دینار غەرامە سزا دەدرێت).
بەڵێ.. پاش لێکۆڵینەوەو وردەکارى لەو یاسا نوێیەدا ئێمە دەڵێین: ئەو بڕیارە بەرهەڵست و دژە بە ئایەتى: (...فَانكِحُوا مَا طَابَ لَكُمْ مِنَ النِّسَاءِ مَثْنَى وَثُلاَثَ وَرُبَاعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تَعْدِلُوا فَواحِدَةً أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ ذَلِكَ أَدْنَى أَلاَّ تَعُولُوا) النساء :3.

چونکە:
1. پاش ئەوەى کە لە پێش هاتنى ئیسلامدا کۆکردنەوەى ژنان و فرەژنى سنورێکى نەبوو، پیاوێک دەیتوانى (100) سەد ژن بهێنێ و ڕایان گرێ و، پاشان بە ئارەزووى خۆى – بە بێ پێش چاوگرتنى هیچ یاسایەک – تەڵاقیان بداو بیانهێنێتەوە لاى خۆیى و، دەیان و هەزاران جۆرى تر ستەمیان لێ بکەن، لە بارودۆخێکى ئاوادا ئیسلامیى پیرۆز هات و سنوورى بۆ دانان، فرە ژنییەکەى بەستەوە بە (4) چوار ژنەوە، وە هەروەها جگە لە ئایەتەکە، (عمل)و کردەوەى پێغەمبەر ﷺ خۆیى و، پاشان هاوەڵانیى و، تابیعین و پاشینان و عاریفان و خواناسان پشتیوانیان لێ کردووەو، دەستە دەستە زانایانیش هاتوون کۆڕیان لەسەر بەستووەو یەک دەنگ بوون لە سەر حەڵاڵییەت و ڕەوادانى ئەو مەسەلەیە وەک لە ئایەتەکەدا هاتووە.

2. بە ڕاشکاویش لە فەرموودەى پێغەمبەردا ﷺ هاتووە: ((قال: أن غيلان بن سلمة الثقفي أسلم وله عشر نسوة في الجاهلية، فأسلمن معه، فقال النبي ﷺ: أمسك أربعا وفارق سائرهن)). (رواه أحمد والترمذي وابن ماجة عن ابن عمر. وصححه الشيخ الألباني في مشكاة المصابيح، برقم: 3176) کە چوار ژنى ڕەوا داوەو، وەک لە خاڵى یەکەمیشدا وتمان ئیجماعى ئوممەتى جیهانى ئیسلامیى – جیل لە دواى جیل – لە سەر ئەوە کاریان کردووە، وە هیچ زانایەکى باوەڕ پێکراو و خاوەن متمانە نەیتوانیوە بە (وشەیەک) بەگشتیی قەدەغەى ئەو پرۆسەیە بکەن و ئەو دەرگایە دابخەن، بەڵکو تا ڕۆژى قیامەت واڵاو لە سەر پشتە.

3. تەواوى موفەسیرانى قورئان هیچ کەسێکیان ئەو حەق و جورئەتەیان بە خۆیان نەداوەو نەیان ووتوە دەبێ بە گشتى فرەژنى قەدەغە بکرێ.

4. تەواوى زانایان و فوقەهاى سەردەمى خەلیفە راشیدەکان و، تەنانەت سەردەمى ئومەویى و عەباسییەکانیش هیچ کەسێ بیرى لە هەڵوەشاندنەوەى فرەژنى نەکردۆتەوە.

5. خەلیفەو ئومەرا موسڵمانەکانى سەردەمى ڕابردوو، لەسەر حەڵاڵییەتى فرە ژنییەتى ڕۆیشتوون و دەرگایان لێ دانەخستووە، لەگەڵ ئەوەیشدا کە هەندێ کەس ڕەفتارى بەد خراپ بووە لەگەڵ ژنى خۆیدا، بە تایبەت تەنها ئەو کەسە (تعزیر)و سەرزەنشت کراوە.

6. بە کوێرانەو بێ هوودە فرە ژنییەتى حەڵاڵ نەکراوە، بەڵکو چەندان حیکمەت و بەرژەوەندى ژنەکە، یان پیاوەکە، یان هەردووکیان، یان کۆمەڵ و کۆمەڵگەى ڕەچاو کردووە، بۆ نمونە:

أ. نەزۆکیى و نەخۆشیى و دەست نەدانى ژنەکە بۆ تێکەڵ بوون.
ب. بەپێى (بیئە)و ژینگە، گەلێ پیاو هێزى (جنسی)و چالاکى زیاترە لەوەى کە تەنها ژنێک بتوانێ وەڵامى داخوازییەکانى بداتەوە، بە تایبەت لە ڕۆژەکانى (حەیز)و بێ نوێژیى و منداڵ بوون و ماوەى (نفاس)و پاک بوونەوەى (40-60) ڕۆژ، کە بە پێى فقهى ئیسلامیى نابێت پیاو ئازارى ئەو ژنە نەخۆشە نا تەندروستە بدا.. جا باشە پیاوێکى خاوەن نیشات و خۆش خۆرو بە ئیسراحەت، لەو ماوەیەدا چی بکات.؟!
ج. هەندێ ژنى بێ سەرپەرشت هەیە خزم و نزیکى پیاوەکەیەو، کەسیش نییە بە خێوى بکات، بە ناچار هەر دەبێ لە ماڵى ئەو پیاوەدا زیندەگى بکا، لە فیقهى ئیسلامیشدا ئەو جۆرە تێکەڵیانە -چونکە ڕۆژانە سەردەکێشن بۆ هەندێ شت و زیاتر تێکەڵ بوون- یاساغن.! جا بۆیە ئەو ژنە یا دەبێ دوور بخرێتەوە، یا دەبێ ئەو پیاوە مارەى بکا، کامیان باشە..؟
د. گەلێ جار ئافرەتە بێ سەرپەرشتەکان، چونکە مێردەکەى لە (جەنگ)دا مردووە، لە هەمانکاتدا هێشتا ژنەکەى گەنجەو پێویستى بە (مێرد) هەیە.؟!
ه. زۆر جار ئامارە سەرژمێرییەکانى دونیا دەڵێن: ڕێژەى ژنان زیاترە لە پیاوان، ئایا ئەو ڕێژەیە چى بکەن و چۆن هێزى (جنسى)یان تێر بکەن.؟!
و. هەروەها ژنە شەهیدەکان – بەتایبەت – ژنە پیاو ئەنفال کراوەکان.؟
ز. گەلێ جار هەندێ بەرژەوەندى کۆمەڵایەتیى و، پەیوەندى نێوان کۆمەڵگە بە (ژن خواستن)و تێکەڵ بوونەوەو لەو ڕووەوە پەرە دەسێنێ، یا هەر بەوە دادەمەزرێ.
ح. پاش هێورکردنەوەى جەنگەکان، دەبینرێ چ گیروگرفتێکى کۆمەڵایەتى پەیدا دەبێ، ماڵى وا هەیە پیاوەکە کوژراوەو، ژنەکەیى و (6-7) کچى بە جێ هێشتووە، دەبێ چی بکەن..؟ ئەو جۆرە ژنانە یان دەبێ خۆیان خەمى هێزى (جنسى) خۆیان بخۆن، پاشانیش منداڵەکانیان (قانوون) هیچیان بۆ ناکات، یان دەبێ بە شێوەى شەرعیى و قانوون ڕێگەى بدرێتێ کە کابرایەکى ژندار بیخوازێ تا هەموو مافێکى ژیانى بۆ ببێ، ئەم دوو ڕێگایە کامیان باشە..؟
خ. گەلێ وڵات خێرو بەروبوومێکى باشى هەیە، بەڵام لەبەر کەمى ژمارەى دانیشتوانى ناتوانن وەک پێویست بەرهەمى بێنن، فرەژنى منداڵ زۆر دەکاو دەستى (عاملە)یش دەخاتە گەڕ بۆ نیشتمان.
ی. گەلێ هۆزو گەل هەیە لەبەر ژمارەى کەمى خۆى، شۆڕشگێرو پێشمەرگەى کەم دەبێ و ناتوانێ بەرهەڵستى زلهێزەکان بکا، فرە ژنییەتى ڕۆڵى خۆى دەبینێ بۆ پڕکردنەوەى ئەو بۆشاییە.
وێڕاى ئەوانەیش.. ژن خۆى ئازادە لە هەڵبژاردنى مێرددا، کەم ڕێک دەکەوێ بە زۆر بدرێ بە پیاوێکى ژندار، جا ئەگەر فرەژنى ستەم بێ لە ژنان، ئەوا ژنان پێش پیاوان ستەم لە خۆیان دەکەن.!
لەولایشەوە دەتوانێ کاتێ مێرد دەکا، ژنەکە بڵێ: بەو مەرجە شووى پێ دەکەم ژنى تر نەهێنێ.

7. تا ئێستا هەر (ئەمر)و (نەهى)یەک لە قورئاندا هاتبێ هیچ (مجتهد)ێک نەیتوانیووە بەشێوەیەکى گشتى ڕایگرێ، مەگەر هەندێ هۆو سەبەب لە هەندێ خەڵکا پەیدا بووبێ، جا بڕیارەکە بۆ ئەو کەسە بە شێوەیەکى کاتى وەستێنراوە، وەک (عام المجاعة) قورئان دەفەرمووێ: (والسارق والسارقة فاقطعوا أيدهما) چونکە ئەو کاتە وشکە ساڵى ئەو دەڤەرەى گرتبوویەوەو برسییەتیى و قات و قڕى بڵاو بووبوویەوە بە ناوچەکەدا، جا ئیمامى عومەر (حد)ى دزى بۆ ئەو ناوچەیە ڕاگرت، تا هەرزانى دەکەوێتەوە، چونکە مەرجى دەست بڕینى دز ئەوەیە کە دەوڵەت هۆى ژیان و ژییوار بۆ مەردووم فراوان بکات، جا لەو حاڵەتەدا دز دەستى دەبڕدرێت، ئەگەر ئەو مەرجانە هاتە جێ و شتێکى تایبەتیش ڕوویدا، ئەوە ئەو بڕیارە بۆ ئەو ناوچەیە ڕادەگیرێت، بەڵام نابێ بە گشتیى و هەتا هەتایى بڕیارەکە ڕابگیرێ.

8. لە ئایەتەکەدا (فان خفتم ألا تعدلوا فواحدة...) دوو شت پێش چاو دەکەون:

أ. عەدل/ دادگەرى: جا کەوابوو هەرکەسێ مەترسى نا دادگەرى هەبوو، وە یا (یقین)ى هەبوو، ئەوە فرە ژنییەتى بە تایبەت بۆ ئەو کەسە کە سیفەتى دادگەرى تێدا نیە قەدەغە دەکرێت، نەک بۆ هەموو کەس، وەک کتێبى (کشف القناع) بەرگى (3/4) دەڵێ: تفسیر الرازى  ب 9 ل 176 -177، تەفسیرى ئیبن کەسیر بەرگى 5ل407.
موفەسیرانى قورئان لە مەبەست بەو (عدل)ـە یەک دەنگن، بۆیە دەڵێن: (التسوية بين زوجاته في النفقة والكسوة والمبيت ونحو ذلك من الأمور المادية مما يكون في مقدوره..).
(أما التسوية بين زوجاته في المحبة وميل القلب ونحو ذلك من الأحاسيس، فهذه الأمور غير مكلف بها، ولا مطالب بها بالعدل فيها بين زوجاته، وهذا معنى قوله تعالى: (و لن تسطيعوا أن تعدلوا بين النساء ولو حرصتم). و لهذا كان ﷺ يقول: ((اللهم هذا قسمي فيما أملك، فلا تلمني فيما تملك ولا أملك)). (رواه الترمذي وأبو داود والنسائي وابن ماجه والدارمي. وقال الشيخ الألباني في مشكاة المصابيح: إسناده جيد. برقم: 3235. التعليق من تلخيص الذهبي: هَذَا حَدِيثٌ صَحِيحٌ عَلَى شَرْطِ مُسْلِمٍ، وَلَمْ يُخَرِّجَاهُ).
ب. تواناو دەسەڵاتى نەفەقە: بۆ ئەم مەرجى دووەمە زانایان دەڵێن: هەرکەسێ تواناى نەفەقەى نەبێ، ئەوە ژنەکەى دەتوانێ بڕواتە لاى (قاضي) تەڵاقى پێ بدا، مەگەر ژنەکە خۆى بەو وەزعە ڕازى بێ، جا کەوابوو فرەژنى – بگرە تەنها ژنێکیش – بۆ ئەوانە قەدەغەیە کە ئەو سیفەتانەیان تێدا نەبێت.

9. لە هیچ کتێبێکى فیقهدا نەهاتووە کە فرە ژنییەتى مۆڵەتى (قاضى) ویستبێ، چونکە (عدل) و (قدرة على الانفاق) دوو سیفەتن دەدرێنە دەستى ویژدانى پیاوەکە خۆى، وە خۆى بەرپرسە لە بەردەم خواى گەورەدا، وێڕاى ئەوەیش ئەگەر ژنەکە سکاڵاى بردە لاى (قاضي)، ئەوە لێى دەکۆڵێتەوەو، پاشان (تفریق)یان دەکات.

هەر بۆیەش ساڵى (1385 ک – 1965ز) لە کۆنگرەى دووەمى کۆڕى توێژەرەوان بۆ باسە ئیسلامییەکان لە "قاهیرە" وتیان: (بشأن تعدد الزوجات، يقرر المؤتمران تعدد الزوجات مباح بصريح نصوص القران الكريم وبالقيود الواردة فيه، وأن ممارسة هذا الحق متروكة الى تقدير الزوج، ولايحتاج في ذلك الى إذن القاضي/ دراسة في قضية تعدد الزوجات). (عبدالناصر توفيق العطار.).

10. بەڕێز دکتۆر عبدالکریم زیدان لە کتێبى (المفصل)دا دەڵێ: (ومما يؤيد ما ذهب اليه مجمع البحوث في قراره سالف الذكر أنه لم ينقل إلينا في عصر من عصور الاسلام من عهد الرسول ﷺ والعصور التي تلته ان قال أحد الفقهاء بإشتراط إذن القاضي لإباحة تعدد الزوجات لمن يريده، ولو كان هذا الشرط مشروعا لما خلت كتب الفقه والقضاء من ذكر نوعه او اقتراحه، فعدم شيء من ذلك يدل دلالة قطعية على إجماع سكوتي على عدم إباحة تعدد الزوجات على اذن القاضي، فاقتراحه الآن خرق لهذا الاجماع).

جا کەوایە ئەو بڕگەى (4)ى مادەى سێى یاساى ئەحوال شەخصی عێراقیە کە دەڵێ: (ولا يجوز الزواج بأكثر من واحدة إلا باذن القاضي، ويشترط لإعطاء الاذن تحقق الشرطين التاليين:

أ. ان تكون للزوج كفاية مالية لإعالة أكثر من زوجة واحدة.
ب. ان تكون هناك مصلحة مشروعة...!

خەرقە بۆ ئیجماعى زانایان کە دەڵێن (لايشترط لتعدد الزوجات إذن القاضي). دیارە ئێمەى موسڵمان هەر دەبێ پەیڕەوى لە زانایانى خۆمان بکەین، نەک لە یاساى ئەملاو ئەولا.
وە هەروەها بڕگەى (6)ى ماددەى (3) سێ، کە دەڵێ: (كل من أجرى عقدا بالزواج بأكثر من واحدة خلافا لما ذكر في الفقرتين "كفاية مالية، ومصلحة مشروعة " يعاقب بالحبس مدة لا تزيد على سنة، أو بالغرامة بما لا يزيد على مأة دينار أو بهما). ئێمە پێمان وایە: هەر کەسێ ژنێکى دەسخەڕۆ کردو مارەى کرد، پاشان دەرکەوت خیانەتى لە گەڵ کردووەو ناتوانێ نەفەقەى بداو بیژێنێ، ئەوە دادگا دەتوانێ پێى تەڵاق بدا، جا کەوابوو هەرکەسێک ئەوەى کرد، دەتوانرێ بەو شێوەیە تۆڵەو سزا بدرێ.

11. ئەوەیش کە گوایە (شێخ محمد عبدە) فرە ژنى قەدەغەکردووە، لەبەر ئەو هەموو زیانانەى لێى دەوەشێتەوە، زانایان دەڵێن: بایەخێ بۆ ڕاو بۆچوونەکانى ئەو دانانرێ، چونکە:
أ. چونکە بەهۆى دوورکەوتنەوەى موسڵمانان و، کەوتنە ژێر گوشارى ڕۆژئاواییەکانەوە بووە کە شێخ واى لێهاتووە ئەو بڕیارە بدا.
ب. ئێمە دەیان و سەدان و هەزاران زاناى ترمان هەیەو هەموویشیان فرەژنیان ڕەوا داوەو، ئەو مەسەلەیە وەک (ئیجماع)ى لێ هاتووە، جا کەوایە ئەو ڕاو بۆچوونەى (محمد عبدە) خەرقە بۆ ئیجماع، لەولایشەوە بۆچى دەبێ لەبەر ڕاى تەنها کەسێ ئیجماعێ هەڵوشێنرێتەوە..؟
هەزار ڕەحمەت لە دکتۆر (مصطفى السباعي) کە لەکتێبى (المرأة بين الفقه والقانون)دا دەڵێ: (...أنه – أي الشيخ محمد عبده – يرى وجوب تشريع يحول دون الاضرار التي يلحقها تعدد الزوجات بالمجتمع). ولم يفصح –رحمه الله– عما يراه بخصوص هذا التشريع، هل هو منع التعدد؟ أم تقيده بقيود تقلل من وقوعه ومن أضراره.؟! ونحن لا نظن مطلقا أنه كان يرى منع التعدد – و لو أن في كلامه ما يمكن أن يفهم منه ذلك لمن أراد أن يفهم – فمنع التعدد تغيير لأحكام الله، وحيلولة بين الأمة و بعض الأفراد وبين الاستفادة في هذا التشريع حين تقتضي الضرورات ذلك. ولا نعتقد ان الأستاذ الامام – رحمه الله – يرى هذا، ولو أنه رأى هذا لكان رأيه مردودا عليه، فشرع الله أحق أن يتبع، والله أعلم بالحكمة في تشريعه، واساءة استعمال أي تشريع لا تقتضي إلغاءه، بل تقتضي منع تلك الاساءة). 

والله أعلم.

ئەحمەد كاكە مەحموود