بڕیار لەمەڕ ئەو خوشکانەى مێردەکانیان بێ سەرو شوێن (مفقود)ن.؟

زۆر دەمێکە وڵاتە شیرینەکەمان پڕ بووە لە نەهامەتیى و نەگبەتیى و بەدبەختى، هەر جارەى بە هۆیەکەوە، جارێ نەهامەتى حکومەتە یەک بە دوا یەک هاتووەکانى عێراق، جارێکیش بەهۆى فەوزاو پشێویى و گێرە شێوێنیى و فەسادەوە... جارى دواییش بەهۆى جەنگى ناوخۆى ماڵ وێرانکەرەوە.!
ئاشکرایە لەمانەدا هەر دەبێ میللەت و گەل باجەکەى بدات، ئیتر بە هەلآتن و تەق و ڕەوبێ، یا بەبراکوژیى و تێڕژانە یەکتربێ، یان بەگواستنەوەى شارو شارۆچکەو هەزاران گوند بێت، وە یان بە سەدان گرتن و بێ سەرو شوێن کردن بێت لە لایەن ڕژێمەکانەوە، وە یا... وە یا... دەرەنجام قازانج سەرى مایەى خوارد..! سەدان لاوو، پیرو، ئافرەت و، مناڵى بێ تاوان و بێ سەرو شوێن سەریان پێ نرایەوە، ئێستا خاوەنەکانیان هەر بۆ دەمى دەرگا دەڕوانن، ئاخۆ: دایکیان، یا باوکیان، یا ڕۆڵەکانیان، یا مێردەکانیان، یا ژنەکانیان، یا براکانیان کەى بگەڕێنەوەو لە دەرگا بدەن..؟! بەڵام شەو بەسەرهات و هەر نەگەڕانەوە، ڕۆژ بوو بەهەفتە، هەفتە بوو بەمانگ، مانگ بوو بەساڵ، ساڵ بوو بەچوار ساڵ، تاقەت و توانا نەما، ئیتر برسێتیى و قات و قڕیی و گرانى بووەستێ، ئا لەم کاتەدا لە گەلێ جێگاوە،! بە تایبەت لەلایەن ئەو خوشکانەوە مێردەکانیان بێ سەرو شوێن کران، ئیتر چ لە بەندیخانەیەکدا نوقم کرابن، یان هەر بێ سەرو شوێن کرابن..

پرسیار کرا ئایا ئەو ژنانەى مێردەکانیان بێ سەرو شوێن (مفقود)ــن و، چەند ساڵێک چاوەڕوانى گەڕانەوەیان دەکەن، هەر دیار نین و دیار نین، بە یاساى ئیسلامیى پیرۆز چارەیان چییە..؟ هەر دانیشن هەتا ئەمرن.؟ ئیتر لەو ماوەیەدا تووشى هەرچى ببن – برسێتیى، بێ خانوویى و سوکنا، بێ خەرجیى و بێ تفاقى – خراپـتـر لە هەموو: کپ کردنەوەو مردنى سۆزى ژن و مێردى.! کە ئەمە یاسایەکى خواییەو بوونەوەر لە سەر ئەوە درووست بووە، هەر لە یەکەم (ئادەم )ـەوە هەتا (خاتەم)..: ( وَقُلْنَا يَا آَدَمُ اسْكُنْ أَنْتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ..) البقرة 35. (وَمِنْ آَيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَودَّةً وَرَحْمَةً..) الروم 21. (..هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ..) البقرة 187. یان فەرموودەى: ((..أما والله إني لأخشاكم لله وأتقاكم له، لكني أصوم وأفطر، وأصلي وأرقد، وأتزوج النساء، فمن رغب عن سنتي فليس مني)). صحيح البخاري، كتاب النكاح، باب الترغيب في النكاح، حديث:‏4777‏.

جا ئێمەیش وەڵامى ئەو پرسیارەمان لە ئەستۆ گرت، ئومێدەوارین توانیبێتمان وەک پێویست چارەسەرى ئەو گیروگرفتە شەرعییەو کۆمەلآیەتیەمان کردبێت و، دەرگایەکى خێریشمان لە سەر پشت کردبێتەوە بۆ خوشکان.

پێشەکی: سەرەخۆشى لە تەواوى ئەو بنەماڵە بەڕێزانە دەکەین کە لەبەر شالآوى دڕندانەى هەر دڕندەیەک کەوتبن و، دووچارو گیرۆدەى ئەو جۆرە نەهامەتییانە بووبن، ئومێدەواریشین خوداى گەورە ئازیزەکانیان بۆ بگێڕێتەوە، وە بەزوویى هەموو گیروگرفتێک چارە بکرێ، وە دەبێ ئەو ڕاستییە بخەینە ڕوو و بیسەلمێنین کە ئایینى پیرۆزى ئیسلام بۆ ئادەمى نێردراوە، بۆ پیادەکردن و کارپێکردنى لە تەواوى بوارەکانى ژیاندا، بێ جیاوازیى و کەم و کورتیى و، بۆ هەر بوارێک بەرنامەى خۆى بۆ داناوە، چ بۆ بوارى ئاسایى، چ بۆ بوارى نائاسایى (استثنائي). وە ئاشکرایە کە خوداى گەورە هیچ تەکلیفێکى نەکردووە لە تواناى ئادەمیزاددا نەبێت و، هەر چۆنێ وا تواناى نەمێنێ و پێى پیادە نابێ (تەکلیف)ـەکەیشى لەسەر کەم دەبێتەوە، وەک دەفەرمووێ: (..وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ..) الحج 78. یاساى ژن و مێردى داناوە لەگەڵ پێش چاوگرتنى یاساى (..وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ..) النساء 19. (.. فَإِمْسَاكٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيحٌ بِإِحْسَانٍ..) البقرة 229. یا فەرموودەى ((لا ضرر ولاضرار)) (حديث حسن رواه إبن ماجة والدارقطني وغيرهما مسندا ، ورواه مالك في الموطأ مرسلا. وصححه الألباني في السلسلة الصحيحة: 250). وە نابێت هیچ کەسێک زیان بە خۆیى و کەسانى تریش بگەیەنێ، یاساى ژن و مێردى داناوە لەگەڵ تێرکردنى هەموو سۆزو ئارەزووی ژن و مێردایەتى: خواردن، جل و بەرگ، ژیان بەپێى دەسەڵاتى هاوشانەکانى خۆى، تێرکردنى هەستى (جینسی)، ئەگەر یەکێک لەمانە دەستى نەدا بەهەر هۆیەکەوە بوو، دیارە یاساى ژن و مێرد دەگۆڕێ و، ماوەیەکى زۆر هەوڵ دەدات بۆ ئاسایى کردنەوەى ئەو ئاڵۆزیى و بارە نائاساییەى.، ئەگەر نانى نییە بۆى پەیدا بکرێ، ئەگەر سوکناو جێگاى شیاویى نییە بۆى دەست بخرێ، ئەگەر تواناى ژن و مێردى نەماوە، دەبێ هەوڵ بدرێ - بە خۆیى و قازیى و پزیشکەوە - چارەى بۆ دابنرێ، ئەگەر نەبوو یاساى جیاکردنەوە دێتە پێشەوە کە (فسخ)ى نیکاحە، یا تەڵاق ئەگەر خۆى بوو، ئەگەر ئەم کارانەش نەتوانرا خۆیان ئەنجامى بدەن، ئەوکاتە (قازى – دادوەر) ئەو کارانە دەکات بۆ ژنە داماوەکە، هەتا لە برسێتى ڕزگارى دەبێ، یا لە توشبوونى گوناح بە هۆى جنسەوە پارێزراو دەبێ، وا دەزانین دواى ئەم پێشەکییە کورتە بۆ ئەم باسە گرنگەیە، دەتوانین بڕۆین بۆ وەڵامەکەو بڵێین:

یەکەم: بێ سەرو شوێن (مفقود): دەتوانین بڵێین لە تەواوى کتێبەکاندا یەک جۆر پێناسە دەکرێ، ئەویش ئەوەیە کە: لە شارو جێگاو ڕێگاى خۆى دوور کەوتبێتەوەو هەواڵى نەزانرێ، ئایا زیندووە.؟ یا مردووە.؟ ئیتر دوژمن بە دیلى گرتبێت یا لە بەندیخانەیەکدا بینرابێت و ئێستە نەزانرێ ئاخۆ مابێ یان نە.

دووەم: لە کاتى ئاوادا.. ئایا ئەو ژنە بۆى هەیە داواى جیابوونەوە بکات و بڕوا بۆ خۆى ئازاد بێت، شوو بکاتەوە، یا دابنیشێت.؟ یا نە.!

بەڵێ.. لە کاتێکى ئاوادا گومان نییە کە ئەو خوشکانە تووشى زەرەرو زیانێکى گەورەو فراوان دەبن، چونکە بێ سەرو شوێنى (مێرد) مەبەستەکانى (ژن و مێرد) لە دەست دەدات، جا لە بەر ئەوە ئەو جۆرە خوشکانە بۆیان هەیە داواى جیابوونەوە بکەن بۆ ئەوەى تووشى زیانى گەورەتر نەبن، بۆ ئەمەیش:

1- پێشەوا شافیعى و ڕێڕەوەکەى:
شافیعى "ڕەحمەتى خواى لێ بێ" دەڵێ: (حَكَمَ اللَّهُ –عزوجل- أَحْكَامًا، منها اللِّعَانُ وَالظِّهَارُ وَالْإِيلَاءُ وَوُقُوعُ الطَّلَاقِ، فلم يَخْتَلِفِ الْمُسْلِمُونَ فِيمَا عَلِمْته في أَنْ لَا عِدَّةَ على زَوْجَةٍ إلَّا من وَفَاةٍ أو طَلَاقٍ، قال الشافعي: فلم أَعْلَمْ مُخَالِفًا في أَنَّ الرَّجُلَ والْمَرْأَةَ لو غَابَا أو أَحَدُهُمَا بَرًّا أو بَحْرًا، عُلِمَ مَغِيبُهُمَا أو لم يُعْلَمْ، فَمَاتَا أو أَحَدُهُمَا فلم يُسْمَعْ لهما بِخَبَرٍ أو أَسَرَهُمَا الْعَدُوُّ فَصَيَّرُوهُمَا إلَى حَيْثُ لَا خَبَرَ عنهما لم نُؤرِّثْ وَاحِدًا مِنْهُمَا من صَاحِبِهِ إلَّا بِيَقِينِ ؤفَاتِهِ قبل صَاحِبِهِ، فَكَذَلِكَ عِنْدِي امْرَأَةُ الْغَائِبِ أَيَّ غِيبَةٍ كانت مِمَّا وصَفْت أو لم أصف بِإِسَارِ عَدُوّ أو بِخُرُوجِ الزَّوْجِ ثُمَّ خَفِيَ مَسْكَنهُ). الأم، ج5 ل239.
واتە: خواى گەورە چەندین یاساى داناوە بۆ ژن و مێرد، وەک: (ظهار، ملاعنة، ايلاء) تەڵاق و لەیەک جیابوونەوە، موسڵمانان هەموو هاودەنگن لەوەدا کە ژن عیددەى لەسەر نییە بەوە نەبێ کە یا مێردەکەى بمرێ، وە یان تەڵاق بدرێ، وە هەروەها دەڵێت: پێم وا نییە کەسێک ببێت قسەى جیاواز بێت لەوەدا کە: ئەگەر ژن و مێرد هەردووکیان یان یەکێکیان دوورەوە کەوت، لە دەریاوە یان لە وشکانییەوە، بزانرێت بە نادیارییەکان یا نەزانرێت، پاشان هەردووکیان مردن یان یەکێکیان، بەڵام هیچ جۆرە هەواڵێکیان نەبوو، وە یان دوژمن دیلى کردبن و بردبنى بۆ جێگایەک و کەس نەیدەزانى پێیان، ئەوە کەسێ میراتیان لێ نادات، هەتا بە تەواوى دەردەکەوێ کە تیا چوون، هەر ئاواشە مەسەلەى ژنى ئەو پیاوەى بێ سەرو شوێنە، هەتا بەتەواوى یەقینمان نەبێت لە سەر تیاچوونى، دەبێت ئەو ژنە چاوەڕوان بێت.!
بەڵێ... ئەمە ڕاى (پێشەوا شافیعى)یەو لە (وتەى تازەیدا) بۆچوونى وایە، کەواتە ئەو ژنانەى مێردەکانیان بێ سەرو شوێنن، هەر دەبێ چاوەڕوان بن هەتا (یەقین)مان دەبێت کە مێردەکەى مردووە، بەڵام لە بۆچوونى پێشوویدا (القول القدیم) جۆرێکى تر هاتووە. لە کتێبى (المذهب)دا دەڵێ: (إذا فقدت المرأة زوجها وانقطع عنها خبره ففيه قولان: أحدهما: وهو قوله في القديم إن لها أن تنفسخ النكاح ثم تتزوج، لما روى عمرو بين دينار عن يحيى بن جعدة " أن رجلا استهوته الجن فغاب عن أمرأته، فأتت عمر بن الخطاب رضى الله عنه فأمرها أن تمكث أربع سنين، ثم أمرها أن تعتد ثم تتزوج " ولانه إذا جاز الفسخ لتعذر الوطئ بالتعنين وتعذر النفقة بالاعسار، فلان يجوز ههنا - وقد تعذر الجميع - أولى). واتە: هەرکاتێک ژنێک مێردەکەى بێ سەرو شوێن بوو و هەواڵى نە دەزانى (لە کوێیە، ماوە، یان مردووە.؟) ئەوە دوو بۆچوونى تێدایە، یەکەمیان: ئەوەیە کە لە بۆچوونەکەى پێشوویدا (القول القدیم) ئەو جۆرە ژنانە بۆیان هەیە نیکاحەکەیان هەڵ بوەشێننەوە..، چونکە کاتێ ئافرەت بتوانێ نیکاحى هەڵ بوەشێنێتەوە لە بەر جێبەجێ نەبوونى داخوازى ژن و مێردیى، یان بە هۆى نەبوونى نان و توفاق و ژیان و ژیوار مسۆگەرکردنى.، خۆ ئەگەر هەموویان جەم بوون و کەوتنەیەک (نەمانى مەبەستى ژن و مێردى، ژیان و ژیوار) دیارە ئەوە چاکترو باشتر بۆى هەیە نیکاحى هەڵ وەشێنێتەوە، دووەمیشیان: وتەى تازەیەتى (القول الجدید) ئەویش ئەوەبوو لە سەرەوە بۆچوونەکەى ڕوونکرایەوەو خرایە بەرچاو.

2- حەنەفییەکان دەڵێن:
(وحكم المفقود أنه حي في حق نفسه لا تتزوج إمرأته.. وهو ميِت في حق غيره لايرث من مات حالَ غيبته) الفتاوى الهندية/ بەرگى 2 ل 299. (ولايفرق بينه وبين إمرأته). الهداية/ بەرگى 4 ل 433.
کابراى بێ سەرو شوێن سەبارەت بە خۆى زیندووە، کەوابوو نابێ ژنەکەى مێرد بکاتەوە، بەڵام بەرامبەر غەیرى خۆى مردووە، کەوابوو لەو ماوەیەدا کەسێک مردبێت ئەم میراتى لێ نابات.، هەڵبەتە بەڵگەى خۆیانیان هەیەو لە جێگاى خۆیدا نووسراوە، بەڵام لەم باسە کورتەدا بە پێویستى نازانم جەم بکرێ.. لەگەڵ ئەوەیشدا دەبێ چارەیەک دابنرێ بۆ ئەو جۆرە ژنانە.. بۆیە لە پاش لێکۆڵینەوەیەکى زۆر هاتنە سەر ئەوە کە هەرکات ئەو پیاوە ون بووە تەمەنى گەیشتە (90) ساڵ، ئەمە ئیتر دادەنرێت بە مردوو و، ژنەکەى مێرد دەکاتەوە، (ولا يفرق بينه – أي المفقود – وبين إمرأته، ويحكم بموته بمضي تسعين سنة وعليه الفتوى).

دواى چەند ساڵ دابڕانى مردنى (مفقود = بێ سەرو شوێن) دەدرێ.؟

کاتێ شافیعییەکان مۆڵەت نادەن کە بڕیارى جیاکردنەوەى ئەو ژن و مێردە بدرێ، مەگەر شایەد شایەتى لە سەر مردنى بدات، ئەمە ئەوە ناگەیەنێت کە بۆ هەتا هەتایە ئەو ژنە هەر دەبێ لە ژێر نیکاحى ئەو پیاوەدا بێت، بۆیە وتوویانە: هەر کات ماوەیەک تێپەڕى، دواتر زانرا یان گومان هەبوو کە ئەو جۆرە پیاوانە لەو تەمەنەدا نامێنن و دەمرن، ئەوە (قازى) بڕیارى مردنى دەدات و، دواییش خێزانەکەى جیا دەکرێتەوەو (عیددەى خۆى دەبینێ - عیددەى وەفات-).
کتێبى (مغنی المحتاج) دەڵێت: (ومن أعسر أو فقد او إنقطع خبره، و له مال وأريد الإرث منه، وقف ماله، ولا يقسم حتى تقوم البينة على موته، أو ما يقوم مقام البينة، بأن تمضي مدة يعلم أو يغلب الظن أنه – أي المفقود – لا يعيش فوقها.. وهذه المدة لا تقدر، وهو الصحيح.. وقيل وقدره بسبعين سنة، وقيل بثمانين، وقيل بتسعين، وقيل بمئة وعشرين، وأنه لابد من اعتبار حكم الحاكم فلا يكفي مضي المدة من غير الحكم بموته). مغني المحتاج/ بەرگى 3 ل 26-27-397.

3- حەنبەلییەکان دەڵێن:

دەبێ ئیعتیبارى دوو حاڵەت بکرێ و هەریەکەشیان حسابى خۆى بۆ بکرێت:
 
بارى یەکەم: کاتێک بێـت کە تیاچوون زیاتر ئیعتبار بکرێت، وەک کەسێک لە ماڵەوە دەرچێ بە شەو، یا بە ڕۆژ، یا بڕوا بۆ نوێژ بۆ مزگەوت و نەگەڕێتەوە، یا بڕوات بۆ جێگایەکى نزیک بۆ کارێک و کەچى نەگەڕێتەوەو هەواڵیشى نادیار بێت و، لە دەشت و چۆڵەوانییەکدا ون ببێت، یا لە ناو ڕیزەکانى جەنگدا تیاچوو دیار نەبێت و، لە هەردوولا خەڵکێک کوژرابێ.. لە تەواوى ئەم حاڵەتانەو وێنەیان، دەبێت ژنەکە چوار ساڵ چاوەڕوانى بکات و، ئەوجا عیددەى وەفات بژمێرێت کە (چوار مانگ و دە) ڕۆژە، بەڵگەشمان بڕیارى پێشەوا (عومەر)ـە لە ڕووداوێکى ئاوادا.

بارى دووەم: لە جێگایەکدا ون دەبێ کە ون بوون لەو جێگایانەدا زۆر کەمە، وەک سەفەرى بازرگانى، بەدواى خوێندندا، بۆ گەشت و گوزار.. هتد.، ئەوە لەو کاتانەدا دەبێ ژنەکەى ماوەیەکى وا چاوەڕوان بکا، کە ئەو پیاوە لەو تەمەنەدا نەمێنێت، ئەویش (90) ساڵە لە کاتى لە دایک بوونیەوە.

4- مالیکییەکان دەڵێن:
(الْمَفْقُودِ فِي بِلَادِ الْإِسْلَامِ وَحُكْمُهُ أَنَّهُ: يُؤجَّلُ أَرْبَعَ سِنِينَ بَعْدَ الْبَحْثِ عَنْهُ وَالْعَجْزِ عَنْ خَبَرِهِ ثُمَّ تَعْتَدُّ زَوْجَتُهُ، وَالْمَفْقُودُ بِأَرْضِ الشِّرْكِ كَالْأَسِيرِ ؤحُكْمُهُمَا أَنْ تَبْقَى زَوْجَتُهُمَا لِانْتِهَاءِ مُدَّةِ التَّعْمِيرِ ثُمَّ تَعْتَدُّ زَوْجَتُهُ، ؤالْمَفْقُودُ فِي الْفِتَنِ بَيْنَ الْمُسْلِمِينَ وَحُكْمُهُ أَنْ تَعْتَدَّ زَوْجَتُهُ بَعْدَ انْفِصَالِ الصَّفَّيْنِ، وَالْمَفْقُودُ فِي الْفِتَنِ بَيْنَ الْمُسْلِمِينَ وَالْكُفَّارِ ؤحُكْمُهُ أَنْ يُؤجَّلَ سَنَةً بَعْدَ النَّظَرِ وَالْكَشْفِ عَنْهُ ثُمَّ تَعْتَدُّ زَوْجَتُهُ هَذَا حَاصِلُ مَا تَقَدَّمَ، وَظَاهِرُهُ أَنَّهُ لَا يَحْتَاجُ لِلْحُكْمِ بِمَوْتِهِ فِي الْأَقْسَامِ كُلِّهَا ؤلَا لِإِذْنِ الْقَاضِي لِلزَّوْجَةِ فِي الْعِدَّةِ).
شێخ الاسلام ئیبن تیمیە دەڵێ: (والصواب في امرأة المفقود مذهب عمر بن الخطاب وغيره من الصحابة وهو أنها تتربص أربع سنين ثم تعتد للوفاة، ويجوز لها أن تتزوج بعد ذلك وهي زوجة الثاني ظاهرا وباطنا، وعلى الأصح لا يعتبر الحاكم، فلو مضت المدة والعدة تزوجت بلا حاكم). الإختبارات الفقهية من فتاوى شيخ الإسلام إبن تيمية. ل 281.
فەتواى ڕێک و چاک و گونجاو سەبارەت بە ژنى کابراى بێ سەرو شوێن: فەتواکەى (عومەرى کوڕى خەتتابە) – ڕەزاى خواى لەسەر بێت – وە هەندێ لە هاوەڵانى تریش کە دەبێ چوار ساڵ دابنیشێ، پاشان عیددەى وەفات تەواو بکات، دواى ئەوە ئەتوانێ مێرد بکاتەوە، کە مێردیشى کرد لە هەموو ڕوویەکەوە بە (ظاهرو باطن) دەبێتە هاوسەرى مێردى دووەمیى و بۆ ئەوەیش پێویست بە حاکم ناکات، ئەگەر چوار ساڵەکە تەواو بوو و عیددەى وەفاتیشى بینى بێ ئەوەى پێویست بە حاکم بکات خۆى شوو دەکات.

پوختەى ئەم باسە:

ئەو ژنانەى مێردەکەیان بێ سەرو شوێنن، ئەگەر تفاق و ڕۆزیى و نەفەقەیان دەست ئەکەوت بێ منەتى هیچ کەسێ، (وەک مێردەکەى سەروەتمەند بێ و دارایى بۆ بە جێ هێشتبێ، یا لەلایەن حکومەتى ئەو کاتەوە مانگانەیان بۆ دیارى کرابێت – وەک خانەنشینی –، ئەوە دەبێت چاوەڕوانى بکەن هەتا چوار ساڵ، بەڵکو لەو ماوەیەدا هەواڵێکیان بۆ ڕوون ببێتەوە، (ماوە یان تیاچووە)، ئەگەر بۆیان ڕوون نەبوویەوە ئاخۆ مابێ یان نە..؟ ئەوە چوار ساڵ دائەنیشن، پاشان عیددە دەبینن، ئەوسا ئەگەر ویستیان مێرد بکەنەوە ئازادن..، ئەوانەیش دەڵێن دەبێ چوار ساڵ چاوەڕوان بن جەماوەرێکى زۆرن: هەر لە هاوەڵان هەتا موجتەهیدینى دوایى.. لە هاوەڵان: عومەرى کوڕى خەتتاب، عوسمانى کوڕى عەففان، عەلى کوڕى ئەبى تالب، عەبدوڵڵاى کوڕى عەبباس، عەبدوڵڵاى کوڕى زوبێر.. گەلێکى تریش..
لە پێشەوایان و موجتەهیدین: پێشەوا مالیک، پێشەوا ئەحمەد، (ڕای پەسەند کراویى) پێشەوا شافیعى لە سەر ڕاى کۆن (القول القدیم)، کە بەڕاستى ئەمانە هەر کامێکیان بگرى بە تەنها خۆى ڕەوایە قسەکەى وەربگیردرێ، خۆ ئەگەر ئاوا هەموو یەک بگرن – وەک لەم باسەدا هاوڕاو یەکدەنگن – ئەوە چاکترو باشترە، (خودا لە هەموویان ڕازى بێت)، ئەگەر کەسێکى ئاوا نەبوو نەفەقەى بداتێ، ئەوە لەو کاتەوە نەفەقەى لێ دەبڕدرێ و بۆى هەیە بڕواتە لاى قازیى و سکاڵاى خۆى پێشکەش بکات و ئەویش پاش لێکۆڵینەوە لە کێشەکەیى و ڕوون بوویەوە کە هەژار و بێ نەفەقەن، نیکاحەکەى هەڵدەوەشێنێتەوە، ئەگەر چى ساڵێکیشى پێنەچووبێت.

چوار ساڵەکە، کەى دەست پێ دەکات..؟

بۆ ئەمە دوو فەتوا هەیە: یەکێکیان دەڵێت: لەو کاتەوە دەست پێ دەکات کە سکاڵاکەى بردووەتە لاى قازى، ئەگەر دواى چوارساڵ ئەوجا سەرى لە دادگا دابێ و بڕیارى بۆ دابێ، ئەبێ چوار ساڵى تر چاوەڕوانى بکات، دووەمیان دەڵێ: چوار ساڵەکە هەر لەو کاتەوە دەست پێ ئەکات کە مێردەکەى بێ سەرو شوێن کەتووە.

ئایا ئەم دوو ڕایە کامیان پەسەند دەکرێ.؟

ئەگەر بە ووردى سەیرى چاوپۆشیى و ئاسانى ئیسلامیى پیرۆز بکرێ، کە هاتووە بۆ چارەسەرکردنى تەواوى کێشەکان، لەلایەکیشەوە تەماشاى (فەساد)ى ئەخلاقى بکرێ لەم چەرخەدا – بەتایبەت - فەتواى دووەم پەسەندەو بۆ ئەمڕۆ گونجاوە، کەواتە پاش تەواوکردنى چوار ساڵەکە عیددەى خۆى دەبینێ و مێرد دەکاتەوە، دیارە پێشەوا شافیعیش بۆ ئەمە دوو قسەى هەیە: یەکێکیان ئەوەیە کە چوار ساڵەکە لەو کاتەوە دائەنرێ کە مێردەکە بێ سەرو شوێن بووە.
ئێمەیش ئەم فەتواى دووەمە هەڵدەبژێرین لەبەر ئەو بەڵگانەى سەرەوە، بەڵام پێویستە زۆر وردەکاریى تێدا بکرێ و شایەد ببێ و هەوڵى زۆر درابێ بۆ بەدەست هێنانى هەواڵى مان و نەمانى، بۆ ئەوەى لەو دەرگایەوە خەڵکێکى خراپ و هەل پەرست سوودمەند نەبن و دەرگایەکى پشێویش لە سەر پشت نەکرێتەوە، هەروەها ئاوامان پێ چاکە کە ئەو مەسەلەیە بدرێ بە دادگاى شەرعى، هەرچەندە ئیبن تەیمیەو ئیمام ئەحمەد پێیان وانەبوو.! وا ئەزانین ئەگەر ئەوانیش لەم چەرخەدا بوونایە بەوەى ئێمە فەتوایان دەدا.!

گەڕانەوەى مێردى بێ سەرو شوێن پاش شووکردنى هاوسەرەکەى.؟!

1- ئەگەر نیکاحەکەى هەڵوەشێنرابوویەوە بەڵام هێشتا شووى نەکردبوویەوە، ئەوە هەر بە خێزانى ئەو دەبێت، واتە پێویستى بە نیکاح و مارەکردنێکى تر نییە.، لە کتێبى (المجموع)دا هاتووە: (اذا قدم زوجها الأول قبل أن تتزوج فهي إمرأته.. وكان النكاح بحاله كما لو شهد البينة بموته ثم ظهر حيا) بەرگى: 16/ ل 616.

2- ئەگەر شووى کردبوو، بەڵام تێکەڵویى لە گەڵ نەکرابوو، ئەوەیش هەر بە خێزانى مێردى پێشووى دادەنرێ و، پێویستیشى بە مارەکردنەوەیەکى تر نییە، لە کتێبى (المجموع)دا هاتووە: (إذا قدم زوجها الأول: فأما إن قدم بعد أن تزوجت نظرنا: فإن كان قبل الدخول بالثانى، فهي زوجة الأول – أي المفقود – ترد اليه) بەرگى 16 /ل 616.

3- ئەگەر شووى کردبوو، گوازرابووەوە بۆ ماڵى مێردە تازەکەیى و تێکەڵویى لە گەڵ کرابوو:

أ. پێشەوا شافیعى دوو ڕاى هەیە: ڕاست و پەسەندەکەیان ئەوەیە کە نیکاحى دووەم دانەمەزراوەو هەر بە هاوسەرى مێردى یەکەمى دادەنرێ، تەنانەت مارە کردنەوەیەکى ترى ناوێ لە لایەن مێردى یەکەمەوە.

ب. پێشەوا (ئەبو حەنیفە) دەڵێ: نیکاحى دووەم دانەمەزراوەو هەر بە هاوسەرى مێردى یەکەمى دادەنرێ، ئینجا پێویستە مێردى دووەمى (مهر المثل)ى بداتێ، ئەوجا پاش ژماردنى عیددە لە مێردى دووەمى، دەڕواتەوە لاى مێردى یەکەمى.

ج. پێشەوا (مالک) دەڵێ: چونکە تێکەڵویى لەگەڵ کردووە دەبێتە خێزانى مێردى دووەم و دەبێ ئەندازەى ئەو مارەییەى مێردى یەکەم داویەتى بۆى رەتبکاتەوە.

د. پێشەوا (ئەحمەد) دەڵێت: لەبەر ئەوەى کە (مێردى دووەم) تێکەڵویى لەگەڵ کردووە، ئەوە مێردى یەکەم سەر پشک (مخیر) دەبێ لە نێوانى دوو شتدا: یان ئەوەتە بیباتەوە لاى خۆیى و مارەییەکەى ڕەتبکاتەوە بۆ مێردى دووەم، یان ئەوەتە دەستى لێ هەڵگرێ با لەلاى مێردى دووەم بمێنێتەوەو ئەو مارەییەى کاتى خۆى داوێتى لە مێردى دووەمى وەربگرێتەوە.

چەند تێبینییەک:

1- لەو کاتەدا کە مێردى یەکەم ژنەکەى بردەوە لاى خۆى، پێویست بە تەڵاق دان ناکات لە لایەن مێردى دووەمەوە، چونکە لە واقیعدا نیکاحەکەى دانەمەزراوە.

2- دەبێ مێردى یەکەم لێى نزیک نەبێتەوە هەتا عیددەى تەواو دەبێ لە مێردى دووەمى.

3.ئەگەر مێردى یەکەم نەیبـردەوە لاى خۆى، ئەوە دەبێ مێردى دووەم بۆ جارى دووەم مارەى بکاتەوە، چونکە بە گەڕانەوەى مێردى یەکەمى نیکاحەکەى دووەم هەڵوەشایەوە.

دوا وتە:

ئومێدەوارین توانیبێتمان گیروگرفتى ئەو خوشکانە چارەسەر بکەین کە بە دەستى (تاغوت)ــەکان دووچارى ئەو گیروگرفتە بوون و، مێردەکانیان بێ سەرو شوێن کراون، لەو لایشەوە داوا لە هەموو خزم و کەس و کارى هەردوولا (ژن و پیاوەکە) دەکەین کە زۆر بە مەردانەو جوامێرانە (تعامل)و ڕەفتار لەگەڵ یەکدا بکەن و گێرەو کێشە لە ناو خۆیاندا درووست نەکەن و خزمایەتى پێش چاو بگرن و، هیچیش پێیان قورس و ناڕەحەت نەبێت، چونکە بڕیارى خودایە، دەبێ ئێمەى موسوڵمان بێ چەندو چوون وەرى بگرین و مل کەچى بین: (فَلا ورَبِّكَ لا يُؤمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجًا مِمَّا قَضَيْتَ ويُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا) النساء/65. لەلایەکى تریشەوە داوا لە زانا بەڕێزەکانمان دەکەین ڕۆڵى خۆیان ببینن بۆ ڕێکخستنى ئەو جۆرە کێشانە. 

(سەرچاوەکانى ئەم باسە: 1) المفصل في أحكام المرأة والبيت المسلم: للدكتور عبدالكريم زيدان. / 2) فەتوایەکى زاناى پایەبەرز بەڕێز (مامۆستا سەید موحەممەد سەید ئیسماعیل) پێشنوێژو مودەریسى مزگەوتى (الفرقان)ى هەولێر، ڕەحمەتى خواى لێبێت./ 3) هەندێ سەرچاوەى تریش کە لە باسەکەدا ناویان هاتووە.)

 والله أعلم.

ئەحمەد كاكە مەحموود


پشتگیری جەنابی مامۆستا مەلا عوسمان عبدالعزیز محمد (رحمه الله) بۆ فەتواکەى مامۆستا

بسم الله الرحمن الرحیم
بێگومان ئەم موشکیلەیە زۆر زۆر زەروورییە چارەسەر بکرێ و نابێ ئێمە ببەسترێینەوە بە هەندێ ڕاى تایبەتییەوە، وە بەڕاستى ئەم (فەتوا)ى جەنابى مەلا (ئەحمەد کاکە مەحمود)ـە زۆر (کافی) و (وافی)ـە، وە لەڕاستیدا لە هەموو مەزهەبەکاندا هەیە کە فەتواى پێ بدرێ، لەبەر ئەوە من تەئییدى ئەم فەتوایە دەکەم.

والله الموفق

عثمان عبدالعزيز/ 30/شعبان/1417 ک - 9/1/1997 ز