حوکمى گۆرانیى و مۆسیقا لەبەر ڕۆشنایی فەرموودەکاندا.؟

بسم الله الرحمن الرحيم
الحمدلله الذي بين الحلال والحرام وبينهما أمور مشتبهات، لايعلمها كثير من الناس، والصلاة والسلام على الرسول الذي بين للناس مانزل إليهم سيدنا محمد وعلى آله وصحبه ومن والاه.

لە پاشان:
پێویستە هەموو کەس ئەو ڕاستییە بزانێـت کە ئایینى پیرۆزى ئیسلام لە کاروانى ژیان و ژیوارى مرۆڤدا هەنگاو دەنێ و لێی جیا نابێتەوەو وەڵامى هەموو پرسیارەکانى مرۆڤ دەداتەوەو پێداویستی هەموو بوارەکانى جێبەجێ دەکا. ئەم ئایینە بەهۆى دەقەکانى قورئانى پیرۆزو فەرموودەوە ڕوون کراوەتەوە تا مرۆڤ بتوانێ ئەرکى جێ نشینایەتى خۆى لەم سەرزەوییەدا جێبەجێ بکات.. خۆ ئەگەر دەقێکى وا نەبوو لە هەندێک کێشەدا ئەوا زانایانى ئیسلام لە ژێر  تیشکى قورئانى پیرۆز و فەرموودەدا (حوکم)ێکیان دەست نیشان کردووە، یەکێک لەو باسانە (گۆرانیى و ئامێرەکانییەتى) کە لە ڕۆژگارى ئەمڕۆدا ئەو باسە قسەى لێوە دەکرێت و جێگاى مشت و مڕى خەڵکییە.. پشت بەخوا لەم نووسینەدا حوکمى ئیسلام بەرامبەر بە (گۆرانیى و مۆسیقا) بۆ خوێنەران ڕوون دەکەینەوە.

پێناسەى گۆرانى:
گۆرانى بریتییە لە دەنگ بەرزکردنەوە لەگەڵ دووبارە کردنەوەى دا، ئیتر ئاوازى ببێ یا نا، ئەبوو سولەیمانى خەطابى – فقیە – دەڵێ: گۆرانى بەلاى عەرەبەکانەوە ئەوەیە:
(كل من رفع صوته بشىء و والى به مرة بعد أخرى فهو غناء عند العرب) هەروەها (ئەبووبەکرى طەرطوشى و قاضى عەیاض) و گەلێک زانایانى تر هەر بەو شێوەیە پێناسەیان کردووە، لە دواییدا لەلاى عەرەب وشەى (غناء)ى بەخۆیەوە گرتووە، کە ئاوازو مۆسیقاو صەداى لەگەڵە.
سەرهەڵدانى گۆرانى و گەشەسەندنى:
ئیبن خەلدون لە (مقدمە)کەیدا لە ژێر سەردێڕى (صناعة الغناء)دا باسی سەرهەڵدانى گۆرانى و گەشە سەندنى دەکاو دەڵێ: (وأما العرب فكان لهم أولاً فن الشعر يؤلفون فيه الكلام أجزاء متساوية على تناسب بينها في عدة حروفها المتحركة والساكنة، ثم تغني الحداة منهم في حداء إبلهم، والفتيان في فضاء خلواتهم، فرجعوا الأصوات وترنموا وكانوا يسمون الترنيم اذا كان بالشعر غناء) عەرەبەکان شیعرو هۆنراوەیان دەهۆنییەوەو لە پاشاندا قەتارچییەکان بۆ حوشترەکان و منداڵان لە بیابان و چۆلەوانیدا دەیانکرد بە گۆرانیی و ئاوازیان بۆ دادەناو ناوى (غناء)ى وەرگرت.، کاتێک ئاینى پیرۆزى ئیسلام بڵاوبووەوە، گۆڕانکارییەکى هەمە لایەنە ژیانى کۆمەڵگاى گرتەوەو نەفامێتى بە هەموو شێوازێکیەوە ڕەت کردەوەو کۆمەڵگا لە هەموو داب و نەریتێکى دوور لە ڕەوشت بەرزیی و پاکیەتى پاک کردەوەو مرۆڤ بەرچاوى ڕۆشن بووەوەو موسڵمانان هەموو یاساو دەستوورێکیان لە ئیسلام وەر دەگرت.

چۆنیەتى حوکمى گۆرانى و مۆسیقا:
دواى ئەوە گۆرانى پەرەى سەندو ئامێرەکانى (عودو طنبور و مەعازیف و مەزامیر) بەکار هات و خەڵک گوێی لێ گرتن، زانایانى ئیسلامیش چەند بیرو ڕایەکیان لەو بارەوە دەر بڕى کە حوکمەکەیان دەرباەى (حەڵاڵ) یان (حەرام) جیابوو.! خاوەنى کتێبی (العقد الفريد) دەڵێ: (إختلف الناس فى الغناء، فأجازه عامة أهل الحجاز وكرهه عامة أهل العراق) حیجازییەکان دەڵێن: (گۆرانى هەر ئەو هۆنراوەیەیە پێغەمبەر  فەرمانى پێداوەو (حەسان)ى هان دەداو پێی دەگوت: (هێرش بکە سەر بەنى عەبدى مەناف، سوێند بەخوا شیعرەکانت لە "شیر" کاریگەر ترن) پاشان خاوەنى (العقد الفريد) دەڵێ: (وأعدل الوجوه في هذا "أي الغناء" أن يكون سبيله سبيل الشعر، فحسنه حسن وقبيحه قبيح).

ئەو فەرموودانەى سەبارەت بە گۆرانى هاتوون:
گەلێک فەرموودە دەرباەى گۆرانى هەیە، هەندێکیان (بوخاریى و موسلیم) باسیان کردوون، کە دەتوانین حوکمى گۆرانیان پێ دیارى بکەین.

أ- گۆرانى لەڕۆژى جەژندا:
پێشەوا بوخارى دەڵێت: ((قالت عائشة – رضي الله عنها -  دخل علي رسول الله ﷺ وعندي جاريتان تغنيان بغناء بعاث، فاضطجع على الفراش وحول وجهه، ودخل أبوبكر فانتهرني، وقال: مزمارة الشيطان عند النبي ﷺ؟ قأقبل عليه رسول الله ﷺ: دعمها، فلما غفل غمزتهما فخرجتا..)).(صحيح البخاري، كتاب الجمعة، أبواب العيدين، باب الحراب والدرق يوم العيد، حديث : ‏921‏) لەڕیوایەتێکى تردا هاتووە: ((دعمها يا أبابكر، إن لكل قوم عيدا، وهذا عيدنا)).(صحيح البخاري، كتاب الجمعة، أبواب العيدين، باب سنة العيدين لأهل الإسلام، حديث : ‏923‏)
واتە: خاتوو عائیشە دەڵێت: دوو کەنیزەکم لەلا بوون گۆرانیان دەگوت و باسی (بوعاث)یان دەکردو بەهۆنراوە دەیانڕازاندەوە، لەو کاتەدا پێغەمبەرى خوا ﷺ هاتە ژوورێ و ڕاکشاو ڕووى لێ وەرگێڕان، (چونکە لە شوێن و پایەى پێغەمبەرى خوا ناوەشێتەوە گوێ لە گۆرانى بگرێ، لە هەمانکاتدا نکوڵى لێ نەکردن کە خەڵک گوێی لێ بگرێ و بەڕەواى زانى، لەگەڵ ئەوەشدا دەبێت حیسابی کات و چۆنیەتى گۆرانیەکە بکرێ)، خاتوو عائیشە دەفەرموێت: باوکم تەشریفى هات و سەرزەنشتى کردم و گوتى: چۆن مزمارى شەیتان لەلاى پێغەمبەر لێ دەدرێ؟! پێغەمبەر ڕووى کردە ئەبوبەکرو فەرمووى: ئەبوبەکر وازیان لێ بێنە با گۆرانى بڵێن و دەف لێدەن، چونکە هەموو گەلێک ڕۆژێکى خۆى هەیە بۆ گۆرانیى و جەژن، ئێمەش ئەمڕۆ جەژنمانە – وەک لە ڕیوایەتێکدا هاتووە جەژنى قوربان بووە - خەڵکى دەتوانن لەو ڕۆژەدا خۆشحاڵى خۆیان دەرببڕن و گۆرانى بڵێن.، خاتوو عائیشە دەڵێت: کاتێک ئەبوبەکر ڕووى کردە ئەولا، ئاماژەم بۆ کردن - جا یان بە چاو، یان بە برۆ، یان بەدەست – کە: بڕۆن، ئەوانیش ڕۆیشتن.
لەم فەرموودەیەوە، دەردەکەوێ کە: (دروستە گوێ لە دەنگى کەنیزەک بگیرێ هەرچەندە هی خۆشى (مملوکە) نەبێت، چونکە پێغەمبەر ﷺ نکوڵى لەبیستنەکەى نەکرد، بەڵکو فەرمووى وازیان لێ بێنە، ئەوانیش لەسەر گۆرانى گوتن بەردەوام بوون، هەتا عائیشە ئاماژەى بۆ کردن کە بڕۆن).
(شێخى ئیبن حەجەرى عەسقەلانى) دەڵێ: (کاتێ گوێ گرتن ڕەوایە کە تووشی گوناه و فیتنە نەبیت)، (پێشەوا موسلیم) فەرموودەیەک دەگێڕێتەوەو دەڵێت: قالت عائشة: ((دخل علي أبوبكر وعندي جاريتان من جوار الأنصار، تغنيان بما تقاولت به الأنصار يوم بعاث.. قالت وليستا بمغنيتين، فقال أبوبكر:  أبمزمور الشيطان في بيت رسول الله؟ وذلك يوم عيد، فقال رسول الله ﷺ: يا أبابكر إن لكل قوم عيدا وهذا عيدنا)).(صحيح مسلم، كتاب صلاة العيدين، باب الرخصة في اللعب الذي لا معصية فيه في أيام العيد، حديث : ‏1526‏)  وفى رواية أخرى: ((إن أبابكر دخل عليها – عائشة – وعندها جاريتان في أيام (منى) تغنيان وتضربان، و رسول الله مسجي بثوبه، فانتهرهما أبوبكر فكشف رسول الله عنه وقال: دعهما يا أبابكر فإنها أيام عيد)).(صحيح مسلم، كتاب صلاة العيدين، باب الرخصة في اللعب الذي لا معصية فيه في أيام العيد، حديث : ‏1527‏).

ب- گۆرانى و دەف لێدان لە ژن مارە بڕین و زەماوەندا:
(پێشەوا بوخارى) لە خالیدى کوڕى زەکوانەوە دەگێڕێتەوەو دەڵێت: ((حدثنا خالد بن ذكوان: قالت الربيع بنت معوذ ابن عفراء، جاء النبي ﷺ فدخل حين بُني علي، فجلس على فراشي كمجلسك مني، فجعلت جويريات لنا، يضربن بالدف ويندبن من قتل من آبائي يوم بدر، إذ قالت إحداهن: وفينا نبي يعلم ما في غد، فقال: دعي هذه، وقولي بالذي كنت تقولين)).(صحيح البخاري، كتاب النكاح، باب ضرب الدف في النكاح والوليمة، حديث : ‏4853‏) ڕوبەیعەى کچی موعەووەز دەڵێت: (کاتێک بە بووکى بۆ ماڵى زاوا گوازرامەوە، پێغەمبەر هاتە سەردانمان، ڕایەخێکمان بۆ ڕاخست و دانیشت، وەک چۆن تۆ (خالید) ئاوا دانیشتوویت، کۆمەڵێک کەنیزەک و کچە بچکۆلەکانمان دەستیان کرد بە دەف لێدان، هۆنراوەى بەسەر ئەو کەس و کارانەماندا هەڵدەدا کە لەڕۆژى بەدردا شەهید بوو بووبون، دەیانلاواندنەوە، کتوپڕ یەکێکیان گوتى: پێغەمبەرێکمان لەناودا دانیشتووە، دەزانێت بەیانى چی ڕوو دەدات، پێغەمبەر ﷺ فەرمووى: واز لەو قسانە بێنەو بڕۆرەوە سەر قسەکانى ئێستات.
ئەوەى لەم فەرموودەیەدا بۆمان دەردەکەوێت ئەوەیە کە: نیکاح سوننەتە ڕابگەیەندرێ و ئاشکرا بکرێ بە دەف و گۆرانى پەسەندو شیاو، چونکە وەک ئیمامى – تيرمذى – دەڵێت: پێغەمبەر ﷺ فەرموویەتى: ((فصل ما بين الحرام والحلال الدف والصوت)).(سنن الترمذي الجامع الصحيح، أبواب الجنائز عن رسول الله، أبواب النكاح عن رسول الله، باب ما جاء في إعلان النكاح، حديث: ‏1044‏. وحسنه الألباني في سنن الترمذي 1088) واتە: جیاوازى نێوان نیکاحى حەڵاڵ و حەرام ئاشکراکردنییەتى بە دەف و گۆرانى.
پێشەوا بوخارى لە خاتوو عائیشەوە – ڕەزاى خواى لێ بێ – دەگێڕێتەوە: ((زفت إمرأة إلى رجل من الأنصار، فقال نبي الله ﷺ يا عائشة ما كان معكم لهو؟ فإن الأنصار يعجبهم اللهو)).(أخرجه البخاري من طريق عروة عن عائشة، برقم: (5162). واتە: ئافرەتێک زەماوەندى لەگەڵ پیاوێکى ئەنصارى دا کرد، پێغەمبەرى خوا فەرمووى: عائیشە هیچ ئاهەنگێکتان ئامادە نەکردووە، ئەنصارییەکان حەزیان لە یاریى و ئاهەنگە؟.
لەڕیوایەتێکدا هاتووە: ((فهل بعثتم معها جارية تضرب بالدف وتغني؟ قلت: تقول ماذا؟ قال: تقول: أتيناكم أتيناكم * فحيونا نحييكم * لولا الذهب الأحمر* ماحلت بواديكم * ولولا الحبة السمراء * ماسمنت عذاريكم)).(المعجم الأوسط للطبراني، باب الباء، من اسمه بكر، حديث : ‏3342‏. وحسنه الألباني في إرواء الغليل 1995) لەو فەرموودانەوە بۆمان دەردەکەوێ کە لە زەماوەندا نەک هەر ڕەوایە و ڕێگەى پێ دراوە، بەڵکو پێویستە و دەبێ گۆرانى و دەف هەبێ، تاکو خەڵک بزانێ کە زەماوەندەو ئاشکرا بێ.
لە پێشەوا (مالک)یان پرسی؟ بەکارهێنانى بۆقیە – بۆق – چۆنە؟ گوتى: ئەگەر گەورەو بەناو بانگ بێت، من بە چاکى نازانم ئەگینا قەى نا.
ئەمانەى سەرەوە کۆمەڵى فەرموودە بوون، ئێستاش با چەپکێ فەرموودەى دیکە لە گوڵزارى ڕازاوەى فەرموودەکانى پێغەمبەر ﷺ بچنین:

1- ((أخرج النسائي عن عامر بن سعد قال: دخلت على قرظة بن كعب، وأبي مسعود الأنصاري في عُرْس، وإذا جَوَار يغنين، فقلت أنتما صاحبا رسول الله، ومن أهل بدر يفعل هذا عندكم؟ فقال: إجلس إن شئت فاستمع معنا وإن شئت اذهب، قد رخص لنا اللهو عند العُرس)).(أَخْرَجَهُ النَّسَائِيّ وَالْحَاكِمُ وَصَحَّحَهُ، وحسنه الألباني في المجتبى من السنن لسنن النسائي، برقم: 3383)
واتە: نەسائی لە عامری کوڕى سەعد دەیگێڕێتەوەو دەڵێت: (ئەبوو مەسعودى ئەنصارى) زەماوەندى هەبوو، قەرزەى کوڕى کەعب هات لەو کاتەدا دوو کەنیزەک گۆرانیان دەگوت، منیش گوتم ئێوە لەماڵى پێغەمبەرن و بەشدارى (بەدر)تان کردووە، کەچی لە پەناى ئێوە، ئەوانە گۆرانى دەڵێن؟! ئەویش گوتى: تۆ دانیشە ئەگەر حەز دەکەى گوێ بگرە، ئەگەریش حەز ناکەى دەتوانى بڕۆى، ئێمە ڕێگامان پێدراوەو ڕەوایە لەکاتى زەماوەنددا، گۆرانى بڵێین.

2- ((مر النبي ﷺ ببعض المدينة فإذا هو بجوار يضربن بدفهن ويتغنين ويقلن: نحن جَوار من بني النجار - يا حبذا محمد من جار)).(سنن ابن ماجه، كتاب النكاح، باب الغناء والدف، حديث : ‏1895‏. وصححه الألباني في سنن إبن ماجة، برقم: 1899)
واتە: پێغەمبەرى خوا بەلاى چەند کەسێکى خەڵکى مەدینەدا ڕابوورد، گوێیان لەو کەنیزەکانە دەگرت کە دەفیان لێ دەداو گۆرانیان دەگوت و دەیانگوت: ئـیـَمـە کـەنـیـزەکـیـن هـۆزەکـەمـان نـەجـارە - خـۆزگـە بـەوەى دراوسێـی مەحەممەدى نازدارە.، پێغەمبەرى خواش ﷺ فەرمووى: (خوا دەزانێ من ئێوەم خۆش دەوێ).

3- أخرج الترمذي عن عائشة قالت: ((قال رسول الله ﷺ أعلنوا هذا النكاح، واجعلوه في المساجد، واضربوا عليه بالدفوف)).(سنن الترمذي، الجامع الصحيح، أبواب الجنائز عن رسول الله، أبواب النكاح عن رسول الله، باب ما جاء في إعلان النكاح، حديث : ‏1045‏. وقال الترمذي: هذا حديث غريب، وضعفه الألباني في الجامع الصحيح لسنن الترمذي، برقم: 1089) واتە: بە ئاشکرایی ژن مارە ببڕن و لە مزگەوتدا بیکەن و دەفى بۆ لێبدەن.
ڕاڤەکارى فەرموودەکە (تحفة الأحوذي) دەڵێ: دەبێ دەف لێدانەکە لە دەرەوەى مزگەوت بێ (نازانم لەچی وەرگرتووە؟) زاناکانیش هەندێکیان دەڵێن مەبەست لە دەف ئەوەیە دەفەکە زنگۆڵەى وردى پێوە نەبێت.
هەندێک فەرموودەى دیکەش لەو بارەیەوە هەیە، بەڵام پێویست ناکات باسی هەموویان بکەین، لەو بڕوایەداین بەم چەند فەرموودانە مەبەستەکەمان بۆ خوێنەر ڕوون کردبێتەوە، لە کوردەواریدا دەڵێن: (مشتێک نموونەى خەرمانێکە).

ئەو فەرموودانەى سەبارەت بە ئامێرەکانى گۆرانى هاتوون:

خوێنەرى خۆشەویست:
لەم چەند لاپەڕەیەدا باسی گۆرانى و مۆسیقامان کرد، ئێستا بە پێویستى دەزانین باسی ئەو فەرموودانە بکەین کە دەربارەى ئامێرەکانى گۆرانى هاتوون:

1- دەف: سەبارەت بە دەف لەلاپەڕەکانى پێشوودا چەند فەرموودەیەکمان باسکردووە، پێویست ناکات لێرەدا دووبارەیان بکەینەوە.

2- مەعازف: ((أخرج الإمام البخاري في (صحيحه) عن أبي مالك الأشعري أن النبي ﷺ قال: ليكونن من أمتي أقوام يستحلون الحر والحرير والخمر والمعازف...)).(صحيح البخاري، كتاب الأشربة، باب ما جاء فيمن يستحل الخمر ويسميه بغير إسمه، حديث : ‏5274‏)  واتە: لە میللەتەکەم کەسانێک پەیدا دەبن، عەورەتى ئافرەت و ئاوریشم و عارەق و (مەعازیف) حەڵاڵ دەکەن. شێخى (ئیبن حەجەرى عەسقەلانى) دەڵێت: مەعازیف کۆى – معزفة –یەو مەبەست لە تەواوى ئامێرەکانى گۆرانیە.
(قورطوبی) لە جەوهەرییەوە دەڵێت: (معازف) ماناى گۆرانیە، هەروەها هەندێک لە زانایان دەڵێن مەعازف ئامێرەکانى گۆرانیە، (ئیبن ئەسیر) لە (النهاية)دا دەڵێت: (المعازف: هي الدفوف وغيرها مما يضرب). واتە: مەعازیف دەف و هەموو ئامێرەکانى دیکە دەگرێتەوە کە لێ دەدرێن. خاوەنى (لسان العرب) دەڵێ: (العزف: اللعب بالمعازف وهي الدفوف وغيرها مما يضرب.. واحدها: معزف، ومعزفة. فاذا أفرد المعزف فهو ضرب من الطنابيـــر) لە (المعجم الوسيط)دا هاتووە (المعزف آلة الطرب كالعود والطنبور.. والجمع معازف) کەوابوو (مەعازف کۆى مەعزوف)ەو بریتیە لە ئامێرەکانى گۆرانى و مۆسیقا وەک (طبنور، عود، ...هتد.).
(مزمار یەکێکە لەو ئامێرانە، ئەبووداود لە (نافع)ەوە دەگێڕێتەوەو دەڵێت: ((سمع إبن عمر – رضي الله عنهما – مزمارا قال نافع: فوضع إصبعيه على أُذنيه ونأى عن الطريق، وقال لي يا نافع هل تسمع شيئا قال: فقلت لا، قال نافع: فرفع إصبعيه عن أذنيه، وقال كنت مع الرسول ﷺ فسمع مثل هذا وصنع مثل هذا)).(صحيح، صححه الألباني في سنن أبي داوود، برقم: 4924) واتە: عەبدوڵڵاى کوڕى عومەر – خوا لێی ڕازى بێت – گۆێى لە مزمارێک بوو، نافع گوتى: پەنجەى خستە هەردوو گوێچکەى بۆ ئەوەى نەیبیستێ و لە ڕێگاکەشدا لایدا، گوتى: نافع هیچ دەبیستى؟ ئەویش گوتى نا، نافع وتى: پەنجەى لە گوێچکەى دەرهێناو گوتى: من لەگەڵ پێغەمبەردا بووم گوێی لەمە بوو وەکو منى کردو پەنجەى خستە گوێچکەیەوە.

3- طبل: ئیبن ماجە دەڵێت: موجاهید گوتى: ((كنت مع إبن عمر فسمع صوت طبل، فأدخل إصبعيه في أذنيه، ثم تنحى حتى فعل ذلك ثلاث مرات، ثم قال هكذا فعل رسول الله ﷺ)).(صحيح، صححه الشيخ الألباني في سنن إبن ماجة، برقم: 1901) واتە: موجاهید گوتى: من لەگەڵ عەبدوڵڵاى کوڕى عومەر بووم، گوێی لە دەنگى تەپڵ بوو، سێ جار پەنجەى خستە گوێییەوەو دوایی گوتى: پێغەمبەرى خوا واى کردووە.

4- چەند ئامێرێکى دیکەى گۆرانى: (ئیبن دەراجى سەبتى) باسی هەندێک ئامێری گۆرانى کردووە لەوانە:

1- دەف: ئامێرێکى بازنەییە.
2- مصافیق: چەپڵە. لە فەرموودەیەکدا هاتووە: ((..والتصفيق للنساء)).(صحيح، صححه الألباني في سنن أبي داوود، برقم: 939) واتە: چەپڵە لێدان بۆ ژنانە.
3- کــبـــر: ئەویش جۆرێکە لە تەپڵ.
4- روباب: ئامێرێکى دیاریە.
5- کران: عودێکە بە (وەتەر - ژێ) لێ دەدرێ.
6- مەعزەف: لەپێشەوە باس کرا.
7- مزمار: قامیشێکە فووى پێدا دەکرێ.
8- کوبە: تەپڵێکە ئەملاو ئەولاى فراوانە، بەڵام ناوەڕاستەکەى تەسکە، لە هەردوو سەرەوە لێ دەدرێت.
9- طنبور: ئامێرێکى عەجەمییە و چەندان ژێ (وتر)ى هەیە.
10- شبابە: ئەو ئامێرەیە شوان بەکارى دەهێنێت (شمشاڵ).
بەپێی فەرموودەکانى سەرەوەو (فەرهەنگ، معاجم)ـەکان، وشەى (معازف) تەواوى ئامێرەکانى گۆرانى و یارییەکان بەکۆن و تازەوە دەگرێتەوە. چونکە هەموویان دەبنە هۆى وروژاندنى هەستى خراپەو بۆ گەمەو گاڵتە بەکاردێن.

5-  ئەو گۆرانیانەى کە (یەکدەنگی) هەیە لەسەر حەڵاڵییان:

هەموو زانایان لەسەر ئەوە یەکدەنگن کە ئەو گۆرانیانەى بۆ ڕێگا بڕین دەگوترێ حەڵاڵن، وەک لەکاتى خۆیدا بۆ ئەوە گوتراون کە حوشتـــر خێــراتر بڕوا، لەمەشدا ئەو وشانە بەکارهاتوون کە چاک و پاکن و دوورن لە وروژاندنى ئارەزووى مرۆڤ بەرەو خراپی و لادان، کەواتە ئەو گۆرانیانەى کە ناوەڕۆکیان باسی ڕەوشت و خووى بەرز دەکات و مرۆڤ هان دەدەن بۆ ڕەوشت و خووى بەرزو دوورى دەخاتەوە لە هەموو لادان و بەد ڕەوشتییەک، حەڵاڵن و ئیسلام قەدەغەى نەکردوون، ئەو گۆرانیانەش حەرامن کە باسی ئافرەت و عەرەق و هەموو ئەو شتانە دەکەن کە ئیسلام حەرامى کردوون.
((عن أنس رضي الله عنه : أن النبي ﷺ كان في سفر، وكان غلام يحدو بهن يقال له أنجشة، فقال النبي ﷺ: رويدك يا أنجشة سوقك بالقوارير، قال أبو قلابة : يعني النساء)).(صحيح البخاري، كتاب الأدب، باب: المعاريض مندوحة عن الكذب، حديث : ‏5864‏).

6- وتەى زاناکان و ئامێرەکانى گۆرانى:

(ئیبن قدامەى حەنبەلى) دەڵێ: (يحرم الضرب بالأوتار والنايات والمزامير كلها والعود والطنبور والمعزفة ونحوها). واتە: (وەتەر)و نەى و مەزامیر و عود و تەنبور و میعزەفە و روباب، کە لەپێشەوە ماناکانیان لێک درایەوە حەرامن. بەڵگەش بۆ ئەمە هەروەک  ئیبن قودامە دەڵێ: ئەوەیە کە پێشەوا عەلى دەیگێڕێتەوە ((عن علي بن أبي طالب - رضي الله عنه - قال: قال رسول الله ﷺ: إذا فعلت أمتي خمس عشرة خصلة حل بها البلاء.. فذكر منها: المعازف والقينات)).(قال أبو عيسى: هذا حديث غريب، لا نعرفه من حديث علي ابن أبي طالب إلا من هذا الوجه، ولا نعلم أحدًا رواه عن يحيى بن سعيد الأنصاري غير الفرج بن فضالة، والفرج بن فضالة قد تكلم فيه بعض أهل الحديث وضعفه من قبل حفظه، وقد رواه عنه وكيع وغير واحد من الأئمة. وهو بهذا السند ضعيف لعلتين: إحداهما:  ضعف فرج المذكور، كما ذكر المؤلف، وقد جزم الحافظ في التقريب بضعفه، ونقل في تهذيب التهذيب ضعفه عن جماعة من الأئمة، ونقل عن البرقاني أنه سأل الدارقطني رحمه الله عن حديثه هذا، فقال: باطل. والعلة الثانية:  انقطاعه، لأن محمد بن عمر بن علي رحمه الله لم يسمع من جده علي - رضي الله عنه - ولم يدرك زمانه، كما يعلم ذلك من تهذيب التهذيب والتقريب، والله ولي التوفيق. المصدر: (موقع الألوكة www.alukah.net). وضعفه الألباني في ضعيف الترغيب والترهيب، برقم: 1407) واتە: پێغەمبەر ﷺ دەفەرموێ: (ئەگەر لەناو گەلەکەمدا پازدە خەسڵەت پەیدا بوون ئەوا دووچارى بەڵاو گیروگرفت دەبن، لەو پازدەیان مەعازیف و مەلاهى باسکرد، هەروەها (سەعیدى کوڕى ئەبوو ئومامە) دەڵێ: ((عن أبي أمامة رضي الله عنه قال: قال رسول الله ﷺ: (إن الله بعثني رحمة وهدى للعالمين، وأمرني ربي عزوجل بمحق المعازف والمزامير والأوثان والصُّلُب وأمر الجاهلية، وحلف ربي عز وجل بعزته لا يشرب عبد من عبيدي جرعة من خمر إلا سقيته من الصديد مثلها يوم القيامة مغفوراً له أو معذباً، ولا يتركها من مخافتي إلا سقيته من حياض القدس يوم القيامة، ولا يحل بيعهن، ولا شراؤهن، ولا تعليمهن، وتجارة فيهن، وثمنهن حرام، يعني الضاربات)).(الحديث ضعيف، فيه علي بن يزيد الأَلْهاني، ضعيف، قال عنه البخاري: منكر الحديث. وضعفه الألباني في مشكاة المصابيح، برقم: 3654) واتە: پێغەمبەر ﷺ دەفەرموێ: (من نێرراوم بۆ خێرو خۆشی جیهانیان فەرمانم پێ کراوە کە مەعازیف و مزمار کڕین و فرۆشتن و بازرگانى پێوە کردن و نرخ و فێربوونیان حەرامە.
(نافع) دەڵێت: ((سمع إبن عمر – رضي الله عنهما – مزمارا قال نافع: فوضع إصبعيه على أُذنيه ونأى عن الطريق، وقال لي يا نافع هل تسمع شيئا قال: فقلت لا، قال نافع: فرفع إصبعيه عن أذنيه، وقال كنت مع الرسول ﷺ فسمع مثل هذا وصنع مثل هذا)). (صحيح، صححه الألباني في سنن أبي داوود، برقم: 4924) واتە: نافع دەڵێت: (عەبدوڵڵاى کوڕى عومەر) گۆیی لە دەنگى مزمار بوو، پەنجەکانى خستە گوێچکەیەوەو لە ڕێگاکە دوورکەوتەوەو گوتى: نافع هیچ دەبیسى؟ منیش گوتم: نا، دوایی گوتى پێغەمبەر ﷺ گوێی لە دەنگێکى ئاوا بوو، ئاواى کرد وەک من.

مالکییەکان دەڵێن: (لايكره الضرب بالدف ولا بالطبل، ويكره البوق والزمارة، وتحرم آلات الملاهي ذوات الأوتار كالربابة والعود والقانون). واتە: تەپڵ و دەف لێدان (کەراهەتى) نییە، بەڵام بوق و زمارە مەکروهن و ئامێرەکانى دیکەى ڕابواردن وەک وەتەرو ڕوبابەو عود و قانون، قەدەغەن. حەنەفییەکان دەڵێن: (لابأس بضرب الدف في يوم العيد، وكذا في العرس). واتە: دەف لێدان لە جەژن و زەماوەنددا دروستە. لە کتێبی (الدر المختار)دا هاتووە (إستماع صوت الملاهي كضرب القضيب ونحوه حرام لقوله ﷺ إستماع الملاهي معصية، والجلوس عليها فسوق والتلذذ بها كفر) دەڵێن: (أن النبي أدخل أصبعه في أذنه عند سماعه). شافیعییەکان دەڵێن: (إن الغناء لهو مكروه يشبه الباطل، ومن استكثر منه فهو سفيه ترد شهادته وأما مع آلات الملاهي كالطنبور والعود والصنج وسائر المعازف والأوتار فيحرم إستعماله وإستماعه، وفي اليراع وهو الشبابة وجهان: صحح البغوي التحريم. وقد حكى أبو عمر بن الصلاح الإجماع على تحريم السماع الذي جمع الدف والشبابة والغناء، وأما سماعه من المرأة الأجنبية أو الأمرد فمن أعظم المحرمات وأشدها فسادا للدين). گۆرانى خۆى لە خۆیدا کارێکى ناپەسەندە، هەر کەسێک زۆر خۆى سەرگەرمى گۆرانى گوتن بکا شایەتى لێ وەناگیرێ، خۆ ئەگەر گۆرانیەکە لەگەڵ ئامێرەکانى دا بوو وەک تەنبور، عود، ساج، مەعازیف.. ئەوە گوێ گرتنى و بەکارهێنانى حەرامە.

7- پێشەوا غەزالی و گۆرانى و ئامێرەکانى:

ئیمامى غەزالى "خوا لێی ڕازی بێت" لە کتێبی (إحياء علوم الدين) باسێکى نووسیوە لە ژێر سەردێڕى (الغناء وسماعه وآلاته) پێم چاکە دەقەکەى بێ وەرگێڕان بخەمە ڕوو.
قال الإمام الغزالي (أما نقل المذاهب فقد حكى القاضي أبو الطيب الطبري عن الشافعي والمالك وأبي حنيفة وسفيان وجماعة من العلماء الفاضل يستدل بها على أنهم رأوا تحريمه، وقال االشافعي: ان الغناء لهو مكروه يشبه الباطل، ومن استكثر منه فهو سفيه ترد شهادته). واتە: ئیمامى غەزالى دەڵێت: ( قازى ئەبوو تەیبى تەبەرى) لە شافعی و مالیکى و ئەبی حەنیفەو سوفیان و هەندێک لە زانایان دەگێڕێتەوە و بڕواى وایە کە وتەى ئەو زانایانە بەڵگەن لەسەر ئەوەى کە گۆرانى حەرامە، شافعى دەڵێت: گۆرانى کات بەفیڕۆ دانەو مەکروهەو ناڕەوایە، هەرکەسێک زۆر سەرگەرمى گۆرانى بێت و بیکاتە پیشە، ئەوا لە ئیسلام لادەداو شەهادەتەکەى هەڵدەوەشێتەوە.
هەروەها غەزالى لەو بارەوە دەنوسێ: (وقال القاضي أبو الطيب: استماعه من المرأة التي ليست بمحرم له، لايجوز عند أصحاب الشافعي سواء كانت مكشوفة أو من وراء الحجاب، سواء كانت حرة أو مملوكة، وقال الشافعي: صاحب الجارية إذا جمع الناس لسماعها فهو سفيه ترد شهادته).
ونقل (أبو طالب المكي) إباحة السماع عن جماعة، فقال (سمع من الصحابة عبد الله بن جعفر وعبد الله بن الزبير والمغيرة بن شعبة ومعاوية وغيرهم، وقال: قد فعل ذلك كثير من السلف الصالح صحابي وتابعي بإحسان وقال:لم يزل الحجازيون عندنا بمكة يسمعون السماع).
پێشەوا غەزالى دواى ئەوەى وتەى زاناکان دێنێ و دەیانکات بە بەڵگەى قسەکانى، دەڵێت: (لايدل على تحريم السماع نص ولاقياس، بل قد دل النص والقياس جميعا على إباحته). هیچ دەقێک و قیاسێک نییە بەڵگەبێ لەسەر ئەوەى کە گوێ گرتن لە گۆرانى حەرامە، بە پێچەوانەوە بەڵگەو دەقەکان وا دەگەیەنن کە حەڵاڵە. هەر خوێنەرێک دەیەوێ لەو بارەوە زیاتر بزانێ، با سەیرى کتێبی (إحياء علوم الدين) بەرگى دووەم لاپەڕە (236 – 253) بکات. دوایی پێشەوا غەزالى بە ڕاشکاویی بیروڕاى خۆى دەردەبڕێ و دەڵێت: (أما السماع من حيث تأثيره في قلب السامع فهذا غير منكور، وبإختلاف هذا التأثير بإختلاف الأشخاص والأحوال والنغمات يحكم عليه بالإباحة أو التحريم، فإن كان مايثيره ويشوق اليه خيراً وصدقاً كان ذلك جائزاً ومباحاً مثل غناء الحجاج وما فيه من وصف الكعبة وزمزم، وسواء كان ذلك بآلات مباحة كالطبل والشاهين أو كان بغير آلات، وكذلك مايقال في الغزو والقيادة الغزاة لتحرض الناس على الغزو فهو مباح على أن يكون القول فيه يناسب الغزو ويحث على الشجاعة والأقدام ومثله أيضاً في الإباحة قول الرجز التى يستعملها الشجعان وقت اللقاء على أن تستعمل الأصوات والألحان المناسبة المشجعة على القتال والإقدام). واتە: گۆرانى بەپێی کاریگەرى لەسەر دڵى گوێگرو کات و شوێن و حاڵەت دەگۆڕدرێ، ئەگەر گۆرانیەک خەڵک هان بدات بۆ چاکەو ڕەوشتى بەرز، وەک ئەوەى حاجیەکان دەیڵێن کاتێک باسی کەعبەو ئاوى زەمزەم دەکەن، ئەوانە حەڵاڵن، یان ئەگەر گۆرانیەک پێشمەرگەو موجاهیدان هان بدا بۆ بەگژدا چوونەوەى دوژمنانى ئیسلام و جیهادو فیداکارییان لەلا خۆشەویست بکا، بەهەمان شێوە ئەویش حەڵاڵە. ئەو گۆرانیانە بە هەر ئامێرێک بوترێن حەڵاڵن، تەپڵ یان شاهین هەر ئامێرێکى دیکەیان لەگەڵدا بەکاربێ حەڵاڵن. لێرەدا دەگەینە ئەو ڕاستیەى کە چۆنییەتى گۆرانى و ئامێرەکە مەرجە بۆ حەڵاڵى و حەرامى. ئەگەر ئەو ئامێرە یان گۆرانییەکە بە مەبەستى چاکە بەکاربێ حەڵاڵە، ئەگەر نا حەرامە. ئەگەر گۆرانیەک مرۆڤ هان بدات بۆ خراپەو ئارەزووى بۆ کارى ناڕەواو خراپ بجوڵێنێت حەرامە. بەڵام ئەگەر گۆرانیەکە مرۆڤ بەرەو ڕەوشت بەرزى بەرێت و هانى بدا بۆ چاکەو خودا پەرستیی حەڵاڵە.
ئەو هۆنراوەیەش کە وشەو ناوەڕۆکى باسی حەرام دەکات حەرامەو بەپێچەوانەوە ئەگەر وشەو ماناو ناوەڕۆکى هەر گۆرانى و هۆنراوەیەک پاک و خاوێن بوو، لەگەڵ ڕەوشت و خووى بەرزدا گونجا حەڵاڵە.
هەروەها ئیمامى غەزالى دەڵێت: (أما أصوات النياحة والترنيم فيها، فإن كان فيها التهييج على البكاء والحزن وملازمة لكآبة، فهذا مذموم، لأنه يتضمن السخط على قضاء الله والتأسف على مالا تدارك له ولذلك ورد النهى الصريح عن النياحة، وأما الحزن الممدوح فهو حزن الإنسان على تقصيره بحب الله تعالى وبكاؤه على خطاياه مما يثير فيه مثل هذا الحزن والتباكي من الأقوال والأشعار كان مباحاً). واتە: ئەو دەنگ و هاوارو ناڵەیە ئەوەیە کە ئەو کەسە لە بەرامبەر ئەو ڕووداوو کارەساتانەدا خۆى ڕانەگرێ و قایل نییە بەوەى خوا دووچارى ئەو کارەسات و ڕووداوە دڵتەزێنەى کردووە. بەڵام ئەگەر گریانێک لە ترسی خواو بۆ ئەوەبێ مرۆڤ لە بەرامبەر خوا خۆى بە گوناهبار بزانێ و بگرى، ئەوا حەڵاڵە. جا ئەو کەسە بە شیعرو هۆنراوە، یان بە گۆرانى ئەو حاڵەتە دەروونیە دەرببڕێ جیاوازیی نییە و حەڵاڵە.

8- ڕاى ئیبن حەزم:

کاتێک (ئیبن حەزم) باسی شەترەنج و مەزامیرو عود مەعازیف دەکا دەڵێت: (إن بيعها حلال وكذلك بين المغنيات وابتياعهن حلال، لأنه لم يأت نص بتحريم بيع شيء من ذلك) کڕین و فرۆشتنى ئەو ئامێرانە و کەنێزەکى گۆرانى بێژ حەڵاڵە، چونکە هیچ دەقێک نییە کە بە حەرامیان دابنێ). لە پاشاندا دەڵێت: ئەوانەى دەیانەوێ ئەو شتانە حەرام بکەن دەڵێن: (ان ما احتجوا به من آثار لاتصح، أو يصح بعضها ولا حجة لهم فيها). بێگومان ئەوانەى ئەو شتانە حەرام دەکەن بە چەند فەرموودەیەک یان (ئاثار)رێک ڕەوا نییە، وەک ئیبن حەزم دەڵێت. دوایی ئیبن حەزم ڕاى خۆى دەردەبڕێ و دەڵێ: ( هەرکەسێک مەبەستى لەو گوێ گرتنە خۆ ئامادەکردن بێت بۆ گوناه و سەرپێچى لە فەرمانى خوا، ئەوە ئەو کەسە بەو کارە فاسق دەبێ.. بەڵام ئەگەر ئەو کەسە مەبەستى لەو گوێ گرتنە ئاسودەیی ڕۆح و ئارامى بێ و هانى بدا بۆ خواپەرستى ئەوە حەڵاڵە. هەروەها دەڵێت: ئایەتى (ومن الناس من يشتري لهو الحديث) خەڵکانێک هەن دەبنە کڕیارى قسەى بێ کەڵک. مەبەستێکى دیکەى هەیەو دەڵێ (ولو أن شخصاً اشترى مصحفاً ليضل به عن سبيل الله ويتخذه هزوا لكان كافراً، فهذا هو الذي ذم الله تعالى).

9- ڕاى پەسەند دەربارەى گۆرانى و گوێ لێگرتنى و ئامێرەکانى:

دواى ئەوەى چەندین فەرموودەو قسەى زانایانمان دەربارەى گۆرانى و مۆسیقا باس کرد.، بەپێویستى دەزانین لێرەدا بیروڕاى (دکتۆر عبدالکریم زیدان) بخەینەڕوو کە لە کتێبی (المفصل)دا دەڵێت: (القول الراجح في الغناء وسماعه وآلاته):

أ- لەپێشەوە فەرموودەیەکمان باس کرد، دەربارەى ڕیوایەتى ئەو گۆرانیانەى کە لەڕۆژى جەژندا دەگوترێن کە (بوخارى و موسلیم) گێڕابوویانەوە. ئەوەبوو کە دوو (جاریە) – کەنیزەک – لەلاى (خاتوو عائیشە) لە ماڵى پێغەمبەردا ﷺ گۆرانیان دەوت و دەفیان لێ دەدا.
هەروەها لەو بارەوە وتەى چەند زانایەکمان بەبەڵگە هێنایەوە کە بەڕاشکاوى باسی ئەوە دەکەن کە: گۆرانى و دەف بەبۆنەى جەژنەوە ڕەوانەو بۆ ڕۆژى مارە بڕین و زەماوەندیش هەروەها، نەک هەر ڕەوایەو ڕێگاى پێدراوە بەڵکو پێویستە بۆ ئەوەى زەماوەند ئاشکرا بکرێ، ((عن الربيع بنت معوذ بن عفراء قالت جاء النبي ﷺ فدخل حين بني علي فجلس على فراشي كمجلسك مني فجعلت جويرات لنا يضربن بالدف ويندبن...)).(صحيح البخاري، كتاب المغازي، باب شهود الملائكة بدرا، حديث : ‏3798‏. وە ماناکەى پێشتر لێکدراوەتەوە) دواى ئەمە دەڵێت: ( گۆرانى و بەکارهێنانى ئامێر بە پێوەرى شەرع بن ڕەوایە) ئیمام غەزالى دەڵێت: (وقت قدوم الغائب، والعقيقة وعند ولادة المولود وعند ختانه وعند حفظ القرآن). واتە: بەبۆنەى ئەوەى کە کەسێک لەسەفەر دەگەڕێتەوەو حەوتووى لەدایکبوونى منداڵ و خەتەنەکردن و لەبەرکردنى قورئانى پیرۆز، لەو حاڵەتانەدا ئاهەنگ و گۆرانى ڕەوایە. هەروەها دەڵێت: ( کاتێک پێغەمبەر ﷺ هاتە مەدینە، ژن و منداڵ و لاوى ئەو شارە هاتنە پێشوازى و ئەو سرودەیان بە دەفەوە گوت: (طلع البدر علينا من ثنيات الوداع ... وجب الشكر علينا مادعا لله داع). کاتێکیش لە تەبوک گەڕایەوە، هەر ئەو سرودەیان دەگوت.
لە بڕگەکانى پێشەوەدا باسمان کرد کە گۆرانى و دەف لێدان بۆ بۆنەو جەژنەکان ڕەوایەو ڕێگاى پێدراوە، هەروەها غەزالى دەڵێت: (اللهو مروح للقلب ومخفف عنه أعباء الفكر، والقلوب إذا أكرهت عميت، وترويحها إعانة لها على الجد، ولايصبر على الجد الحض، والحق المر إلا نفوس الأنبياء "عليهم السلام"، فاللهو دواء القلب من داء الإعياء والملال، فينبغى أن يكون مباحا، ولكن لاينبغى أن يستكثر من الدواء، وأما ينوى به العودة والقوة على الجد، فيكون اللهو بهذه النية قربة له).(احياء علوم الدين، بەرگى دووەم، ل253).
کەواتە تەنها پێغەمبەران دەتوانن لە بەرانبەر کارەسات و ڕووداوى دڵتەزێندا خۆڕاگربن، بۆیە دەف و گۆرانى کە غەم و خەفەت دەڕەوێنن و ئازارە سەختەکان لەبیر مرۆڤ دەبەنەوە، مرۆڤ بۆى هەیە بەکاریان بێنێ، ئەم ئایینەش بۆ ئەوە هاتووە کێشەو تەنگ و چەڵەمەکانى مرۆڤ چارەسەر بکاو کۆمەڵگا لەسایەیدا بە ئاسودەیی و بەختەوەریی بژى، ئەوەى حەرامەو ئیسلام ڕێگەى پێ نەداوە، مایەى ئازارو ئەشکەنجەو کێشەو ناخۆشیەو، دەبێتە هۆى پشێوى کۆمەڵ، چونکە ئیسلام بەهۆى حەڵاڵ و حەرام و سنوور دانانەوە دەیەوێ کۆمەڵ بەپاکى بمێنێتەوەو دووربێ لە هەموو لادان و چەوتى بەد ڕەوشتییەک. غەزالى چەند بەڵگەیەک دێنێتەوەو قسەى ئەوانە ڕەت دەکاتەوە کە گۆرانى و مۆسیقا بە حەرام دەزانن، لێرەدا ماوە نییە بەدرێژی بیرو ڕاکانى غەزالى باس بکەین، هەر خوێنەرێک دەیەوێ زیاتر شارەزا ببێ با سەیرى کتێبی (إحياء علوم الدين) بکا.
کەوابوو: هەر گۆرانیەک سەر بکێشێ بۆ خراپەو مرۆڤ لە گوناە و تاوان نزیک بخاتەوە حەرامە، وەک ئەو گۆرانیەى کە ئافرەت دەیڵێ و گوێگر تووشی گوناە و سەرپێچى فەرمانى خوا دەکات، یان ئەو گۆرانییەى کە ناوەڕۆک و وشەکانى باسی حەرام و ئەو شتانە دەکەن کە ئیسلام قەدەغەى کردوون، وەک باسی عەرەق و شەراب و بێ ئەدەبی بەرانبەر بە ئیسلام و قسەکردن دژى ئیسلام و یاساکانى ئیسلام و بەسووک تەماشاکردنى دروشم و شوێنە پیرۆزەکانى ئیسلام.

ب- گوێگرتنى پیاو لە گۆرانى ژن:
پێشەوا (قورطوبی) لە تەفسیرەکەیدا دەڵێت: (أما سماع الغناء من المرأة التى ليست بمحرم، فإن أصحاب الشافعى قالوا: لايجوز سواء كانت حرة أو مملوكة).(تفسير القرطبي، بەرگى (14) لاپەڕە 56) واتە: گوێ گرتن لە گۆرانى ئافرەتى نامەحرەم حەرامە، ئەو ئافرەتە ئازاد بێت یان کەنیزەک. بەڵام (شەیخى ڕەملى) لە (نهایە المحتاج)دا دەڵێت: (ويكره الغناء بلا آلة واستماعه، وما ذكر في موضع حرمته – أي حرمة الغناء – محمول على ما لوكان من أمرد أو أجنبية وخاف من ذلك الفتنة).(نهاية المحتاج، بەرگى (8) لاپەڕە (280، 281) کەواتە حەرامییەتەکە ئەوەیە ئافرەتەکە بێگانە بێ، یان مناڵێکى بێ موو بێت، لە هەمانکاتدا ترسی پەیدابوونى فیتنەى لێ بکرێ، کەواتە: ئەگەر ترسی فیتنە نەبوو، ئەوە بۆ هەردوولا مەکروە دەبێت.
غەزالى زیاتر لەسەرى دەڕوات و دەڵێت: (إذا كان المغني إمرأة لايحل النظر اليها، وتُخشى الفتنة سماعها، مثلها الأمرد الذي تُخشى الفتنة بغنائه، فإن سماع الغناء من هذه المرأة أو الصبي الأمرد حرام لما في هذا السماع من خوف الفتنة،، وليس ذلك من أجل الغناء، بل لو كانت المرأة بحيث تقع الفتنة بصوتها في المحاورة من غير ألحان ولاغناء، فلا يجوز محاورتها ولا محادثتها ولاسماع صوتها فى القرآن أيضاً، ومادام الأمر من إباحة وخطر فى مسألة سماع المرأة يدور مع خوف الفتنة فإن خيف الفتنة من هذا السماع حرم وإن لم يخف لم يحرم).

لەم دەستەواژەیەى سەرەوە ئەوە دەفامرێتەوە کە: مەبەست لە حەرامییەتى دەنگى ئافرەت سەرنج ڕاکیشانى گوێگرەکانەو مەترسی تووش بوونیانە بەکارى بێ شەرعى و نابەجێ، ئەگەر ئەو مەترسیە نەبوو، وەک ئەوەى ئافرەتەکە سەرنج ڕاکێش نەبوو وە کارى نەکردە سەر وروژاندنى هەستى لاوان و ئافرەتێکى بەساڵاچوو بوو، ئەوە دروستەو ڕێگەى پێدراوە، بەڵام ئەگەر گۆرانى ئافرەت سەرى کێشا بۆ تاوان و سەرپێچى کردن لە فەرمانەکانى خودا، ئەوا حەرامە، چونکە هۆى تووش بوونى ئەو کەسە -کە گوێی لەو گۆرانیە گرتووە بەکارى ناشەرعى- بەهۆى گۆرانیەکەوە بووە، کەواتە حەرامى و حەڵاڵى گۆرانیەکە پەیوەندە بەچۆنیەتى و جۆرى ئەو گۆرانییەوە، بەڵام ئەگەر گۆرانیەکە نەبووە هۆى تووش بوونى کارى ناشەرعى، ئەوا حەڵاڵە.

ج- گوێگرتنى ئافرەت لە گۆرانى پیاو:
ئەم جۆرەش، گوێ گرتنى ئافرەت لە گۆرانى پیاوان، بەستراوەتەوە بەوەى کە مەترسی فیتنەى نەبێت، واتە ئەگەر ئافرەتەکە دڵنیا بوو لەوەى کە کاتێک گوێ لەو گۆرانیە دەگرێ دووچارى خراپەو ناشەرعى نابێت، ئەوە ڕەوایەو حەڵاڵە. ئەگەر وانەبوو ئەوە حەرام و قەدەغەیە. هەرچەندە وا چاکە پیاوو ئافرەت خۆیان بپارێزن لەگوێ گرتن لەو گۆرانیانەى ئارەزوویان بەرەو کارى خراپ دەوروژێنێ.

د- گوێگرتن لە گۆرانى تەلەفزیۆن و ڕادیۆ:
لە لێکدانەوەکانى پێشدا گەیشتینە ئەو ڕاستییەى کە ئەو گۆرانیانەى ئێستا لە ڕادیۆو تەلەفزیۆن بڵاو دەکرێنەوە، چونکە دەبنە هۆى وروژاندنى ئارەزوو و لادانى گوێگران یان بینەران، بە تایبەت لە تەلەفزیۆن ئەو گۆرانیانەى نیشان دەدرێن مایەى وروژاندنى هەست و ئارەزووى لاوانى بەرەو خراپەو نیشانەى بەدڕەوشتى و دوورین لە هەموو ڕەوشت و خوویەکى بەرزو پەسەند، پەیڕەوى لەو یاساو سنوورانە ناکەن کە ئیسلام دایناوە بۆ جل و بەرگ و پۆشاکى ئافرەت و خۆ داپۆشینى، ئەمە جگە لەوەى کە ئەو وشانەى لەو گۆرانیانەدا بەکاردێن باسی شتە حەرام و قەدەغەکانن و ئەو کەسەى گوێی لێ دەگرێ و دەیبینێ بیرى پەلکێش دەکات بەلاى خراپەدا، جوڵانەوەو هەڵسوکەوتى ئەو ئافرەتانەش لەسەر شاشەى تەلەفزیۆن بەشێوەیەکە، نەک تەنها لەگەڵ یاساو پرۆگرامى ئیسلامدا ناگونجێ و دژ بە بڕیارو یاساکانى ئیسلامە، لەگەڵ داب و نەریت و ڕەوشتى هیچ گەلێکدا ناگونجێ کە بیەوێ نەوەکانى خاوەنى ڕەوشت و خووى بەرزبن و دووربن لە لادان و هەڵدێران و تێکچوونى شیرازەى خێزان، لەو بارەوە بەڕێز (دکتۆر عبدالکریم زیدان) دەڵێت: (إن غناء المغنيات والمغنيين في الراديو والتلفزيون على النحو الذي وصفناه، -وهو الواقع- لايجوز، وإن الإستماع اليه لايجوز لاسيما أغاني التلفزيون).(المفصل في أحكام المرأة والبيت المسلم، عبدالكريم زيدان، بەرگى (4) لاپەڕە 91).

هـ- ئیبن حەزم و ئامێرەکانى گۆرانى:
ئیبن حەزم پێی وایە ئەو فەرموودانەى سەبارەت بە ئامێرەکانى گۆرانى و، گۆرانى خۆى هاتوون وەک: مزمار، عود..هتد. لاواز (ضعيف)ن و حەرامیەتى هیچ شتێکیان پێ (ثابت) نابێ. زاناو فەقیە (ئیبن قەیسەرانى) هەمان ڕاى هەیە. بەڵام ئەو قسەیە جێگەى تێبینى و مشت و مڕە، چونکە ئیمامى (بوخارى) لە (صحیح)ەکەیدا دەڵێت: ((عن أبي مالك الأشعري: أن النبي ﷺ قال ليكونن من أمتي أقوام يستحلون الحر والحرير والخمر والمعازف)).(صحيح البخاري، كتاب الأشربة، باب ماجاء فيمن يستحل الخمر ويسميه بغير اسمه، حديث: ‏5274‏) ئەمە فەرموودەیەکى ڕەوایەو ئیبن حەزم بە هەڵە دایڕشتووە، وەک (عەسقەلانى) و (عەیینى) بەدرێژى چوون بە گژى  ئیبن حەزمداو ڕەتیان داوەتەوە، چونکە پێیان وایە کە (معازف) ئەو ئامێرانەن کە خاوەنى (وتر)ن و ئامێری گۆرانین، وەکو (عود و طبنور). پێشەوا غەزالى دەڵێت: (إنما حرمت الأوتار والمزامير، لأنها شعار أهل الشرب "شرب الخمر"، ولأنها تذكر بالخمر وتدعوا إلى شربها، حيث أن شربها كان يقترن بسماع هذه الأوتار والمزامير، كما أن من عادة أهل الفسق الإجتماع لسماع هذه الأوتار، وهم فى مجالس شربهم، فكان النهي عنها وتحريمها من قبيل تحريم الذرائع إلى المفاسد، كتحريم الخلوة بالأجنبية لئلا يفضي إلى الجماع المحظور).(إحياء علوم الدين، بەرگى (2) لاپەڕە 240 ، 293).

ئەو (وەتەرو میزمارانە) بۆیە حەرامن، چونکە دروشمى عارەق خۆرەکانەو، بەسازو سەنتوورەوە عارەق دەخۆنەوە، هەروەک لەپێشەوە باسمان کرد هەر گۆرانى و ئامێرێک بکرێتە هۆو بەکار بهێنرێ بۆ کارێکى ناشەرعى ئەوا حەرام دەبێت، بەڵام ئەگەر لەکارى چاکەدا بەکار بێ ئەوا حەڵاڵە.، کەواتە نیازو مەبەست و چۆنییەتى بەکارهێنانەکەى، حوکمەکەى دەگۆڕێ.! ئاشکرایە کە عارەق حەرامە، کەواتە گۆرانى و مۆسیقا و هەرشتێک مرۆڤ هانبدات بۆ عارەق خواردنەوە ئەوا حەرام دەبێت.

وتەى پەسەند سەبارەت بە ئامێرەکانى گۆرانى || القول الراجح في آلات الغناء:

دکتۆر عەبدولکەریم زەیدان دەڵێت: (فالراجح عندي – كما يبدو – إباحة آلات اللهو التي استعمل عادة في الغناء، إذا كان هذا الغناء بذاته مباحا غير مقترن مما يجعله محظورا، وله مسوغ شرعي على النحو الذي فصلناه من قبل، وإن استعملها بغير المسوغ الشرعي محظور). واتە: ئەوەى بۆ من ساغ بووەتەوە ئەوەیە کە ئەو ئامێرانەى لە گۆرانى دا بەکاردێن، حەڵاڵن بەو مەرجەى خودى گۆرانیەکە حەڵال بێ و مۆرکێکى شەرعى پێوە بێت، هەروەک لە پێشدا باسمان کرد، ئەگەر بۆ کارى ناشەرعى بەکارهات ئەوە حەرامە، وا دەردەکەوێ کە بەکارهێنانى ئەو ئامێرانەى لە گۆرانی دا بەکاردەهێنرێن بەپێی باوو نەریت حەڵاڵ و ڕەوا دەبن، ئەگەر گۆرانییەکە خۆى شەرعى بێت. هەروەها دەڵێت: (ومن المعلوم أن آلات اللهو والغناء قد تتغير بتغير المكان والزمن وحسب عادات كل قوم، فهذا التغيير كما يبدو لايمنع من إباحة إستعمال هذه الآلات المتغيرة في الغناء..). واتە: ئەوەى ئاشکرایە ئەوەیە کە ئامێرەکانى کەیف و گۆرانى بەپێی شوێن و کات و داب و نەریتى خەڵک دەگۆڕدرێن، ئەم گۆڕانە نابێتە هۆى ئەوەى کە ئەو ئامێرە حەرام بێ، بەو مەرجەى گۆرانیەکە حەڵاڵ بێت.

گوێگرتن بۆ مۆسیقا – سماع الموسیقى-:

(وإذا تبين جواز إستعمال آلات اللهو والغناء وحدها دون الغناء، فإنه يجوز إستعمال آلات الموسيقى وحدها دون غناء..) (وقد ذكرنا قول إبن العربي المالكى في استعمال طبل الحرب وإنه لاحرج فيه، لانه يقيم النفوس ويرهب العدو، ويقاس على طبل الحرب سائر أدوات الموسيقى التى يستعلمها الجنود فى سيرتهم وتدريبهم وحربهم).
هەروەک ڕوون بووەوە بەکارهێنانى گۆرانى و ئامێرەکانى بە تەنیا ڕەوایە، بە هەمان شێوە بەکارهێنانى ئامێرەکانى مۆسیقا بەبێ گۆرانى ڕەوایە، چونکە (تەپڵ)ى جەنگى ڕەوایە بۆ بزوواندنى هەست و سۆزى پێشمەرگەو موجاهیدان، وە بەقیاس لەسەر (تەپڵ) ئامێرەکانى دیکەى مۆسیقاش بۆ هەمان مەبەست ڕەوایە. (کەواتە ئەو دەنگ و ئاوازو مۆسیقایانەى کە بەکار دەهێنرێن بۆ سرودو ڕازاندنەوەى هۆنراوەو کۆڕەکان هەر لەو بابەتەیە و ڕەوایە بەکارهێنانیان. بەمەرجێک هۆنراوەکە خۆى شەرعى بێت، چونکە سرودەکان بەهۆى مۆسیقاوە زیاتر کار دەکەنە سەر گوێگرو هەستى دەجوڵێنن).
لە کتێبی (المفصل)دا هاتووە (ومعنى ذلك كله إباحة إستعمال الآلات ذات الأصوات والأنغام التى تثير الشجاعة في النفوس، وتدعوا إلى الإقدام وتلائم حالة الحرب والنزال، وهكذا تستعمل من آلات الموسيقى ما يلائم ويناسب الحالة التى تستعمل فيها ولأجلها، وكذلك يجوز سماع الموسيقى طلبا للترويح عن النفس والتخفيف عن القلب، وكل هذا بشرط خلو هذا السماع من المحضور الشرعي، سواء بالنسبة للعازف، أو بالنسبة للنغم، أو بالنسبة للمستمع، ومن المحظور الشرعي خوف الفتنة بهذا الإستماع إثارة الشهوة أو خوف الفتنة بالعازف إذا كان مرئيا للمستمع، كما لو كان العازف إمرأة أو صبيا أمرد). واتە: ئەمە وادەگەیەنێ کە هەموو ئەو ئامێرانەى دەنگ و ئاوازەکەیان دەبێتە هۆى جۆشدان و هاندانى پێشمەرگە بۆ جیهاد حەڵاڵە، ئەمە دەبێتە هۆى ئەوەى زیاتر بەرەو پێشەوە چوونى جەنگ و هەنگاو هەڵهێنان بۆ پێشەوە، هەر ئامێرێک بەو مەبەستەو لەو پێناوەدا بەکاربێ حەڵاڵە، هەروەها ئەو مۆسیقایەش کە دەبێتە هۆی دڵخۆشکردن و ئاسوودەیی دەروون حەڵاڵە، بەو مەرجەى ئەو گوێگرتنە نەبێتە هۆى ناشەرعى، جا ئەمە گوێگرو مۆسیقا ژەن و ئاوازەکە دەگرێتەوە، هەروەها ئەگەر ترسی فیتنەو ئاژاوە لەو مۆسیقایە هەبوو، نابێ گوێی لێ بگیردرێ، جا ئەگەر مۆسیقا ژەنەکە ئافرەت یان منداڵێک بێت کە مووى لێ نەهاتبێ، هەروەها مۆسیقایەک ببێتە هۆى وروژاندنى ئارەزووى جنسی بە هەمان شێوە حەرامە.


فەتوایەکى بەرێز دکتۆر  (احمد الشرباصي رحمه الله)  سەبارەت بە گۆرانى و مۆسیقا – فتوى حول إستماع الموسيقى والغناء للشيخ الشرباصي– :

السؤال/ هل يحرم الإستماع إلى القطع الموسيقية والغنائية.؟

الجواب/ هذا الموضوع قد اختلف فيه الفقهاء قديما وحديثا، فمنهم من قال بأن إستماع الموسيقى والآغاني حرام، و منهم من قال إنه حلال، إذا لم يقع معه إثم أو منكر أو فتنة، وقد يكون من الخير أن أذكر مثلا لقول القائلين بالتحريم ومثلا لقول القائلين بالحل، ثم نتعرف الطريق المعتدل في الأمر.

جاء في كتاب (الاختيار شرح المختار) لإبن مودود الحنفي ما نصه:

(واستماع الملاهي حرام، كالضرب بالقضيب والدفت والمزمار وغير ذلك) قال عليه الصلاة والسلام: ((إستماع صوت الملاهي معصية، والجلوس عليها فسق، والتلذد بها من الكفر)).(لم يرد هذا اللفظ في كتب الحديث، وذكره ابن قطلوبغا في تخريج أحاديث الاختيار، ولم يذكر له راويا ولامخرجا) الحديث خرج مخرج التشديد وتغليظ الذنب، فإن سمعه بغتة يكون معذورا، ويجب أن يجتهد أن لا يسمعه، لما روي : ((أنه ﷺ أدخل أصبعيه في أذنيه حتى لا يسمع صوت الشبابة)).(رواه أبوداوود في سننه، برقم: 4924، وقال: هذا حديث منكر. والشبابة: نوع من المزمار) وعن الحسن بن زياد: لا بأس بالدف في العرس ليشتهر ويعلن النكاح, وسئل أبو يوسف: أ يكره الدف في غير العرس تضربه المرأة للصبي فى غير فسق.؟ قال لا. فأما الذي يجيء منه الفاحش للغناء فإني أكرهه.
وقال أبو يوسف: في دار يسمع منها صوت المزامير والمعازف: (أدخل عليهم بغير إذنهم، لأن النهي عن المنكر فرض، ولو لم يجز الدخول بغير إذن، لامتنع الناس من إقامة هذا الفرض).
وجاء في كتاب (الفتاوى) للشيخ شلتوت الحنفي، ما نصه: (الفقهاء اتفقوا على إباحة السماع في إثارة الشوق إلى الحج، وفي تحريض الغزاة على القتال، وفي مناسبات السرور المألوفة كالعيد والعرس، وقدوم الغائب وما إليها).
ورأيناهم في ما وراء ذلك على رأيين: يقرر أحدهما الحرمة، ويستند إلى أحاديث وآثار، ويقرر الآخر الحل، ويستند إلى أحاديث وآثار، وكان من قول القائلين بالحل: (انه ليس في كتاب الله ولافي سنة رسول الله ﷺ ولافي معقولها من القياس والإستدلال، مايقتضي تحريم مجرد سماع الأصوات الطيبة الموزونة مع آلة من الآلات). وقد تعقبوا جميع أدلة القائلين بالحرمة، وقالوا: (انه لم يصح منها شىء..).
وقد قرأت في هذا الموضوع لأحد الفقهاء القرن الحادي عشر المعروفين بالورع والتقوى رسالة عنوانها: (إيضاح الدلالات في السماع للآلات) للشيخ عبدالغني النابلسي الحنفى، قرر فيها أن الأحاديث التي استدل بها القائلون بالتحريم على فرض صحتها مقيدة بذكر الملاهي، وبذكر الخمر والقينات، والفسوق والفجور، ولايكاد حديث يخلو من ذلك، وعليه كان الحكم عنده في سماع الأصوات والآلات المطربة أنه إذا اقترن بشيء من المحرمات، أو اتخذ وسيلة للحرمات، أو أوقع في المحرمات كان حراما، وأنه إذا سلم من ذلك، كان مباحا في حضوره وسماعه وتعلمه، وقد نقل عن النبي ﷺ ثم عن كثير من الصحابة والتابعين والأئمة الفقهاء أنهم كانوا يسمعون ويحضرون مجالس السماع البريئة من المجون والمحرمات، وذهب إلى مثل هذا كثير من الفقهاء.
وكان الشيخ (حسن العطار) شيخ الجامع الأزهر في القرن الثالث عشر الهجري، حيث انه كان ذا ولع شديد بالسماع وعلى معرفة تامة بأصوله، و من العبارات التي وردت في بعض كتبه: (من لم يتأثر برقيق الأشعار، تتلى بلسان الأوتار، على شطوط الأنهار، في ظلال الاشجار، فذلك جلف الطبع..).
وإذن فسماع الآلات ذات النغمات أو الأصوات الجميلة لايمكن أن يحرم بإعتباره صوت آلة، أو صوت إنسان، أو صوت حيوان، وانما يحرم إذا أُسْتُعِينَ به على محرم، أو اتخذ وسيلة إلى محرم، أو ألهى عن واجب.
وهكذا ينبغي أن يعلم الناس حكم الله في هذه الشؤون، ونرجو بعد ذلك ألا نسمع القول جزافا فى التحليل والتحريم، فإن تحريم ما لم يحرمه الله، أو تحليل ما حرمه الله، كلاهما إفتراء وقول على الله بغير علم: (قل إنما حرم ربي الفواحش ماظهر منها ومابطن والاثم والبغي بغير حق وأن تشركوا بالله مالم ينزل به سلطانا وأن تقولوا على الله ما لا تعلمون). ومن هذا البيان يمكن أن نفهم القول الوسط العادل في هذا الموضوع، والله الهادي الى سبيل الرشاد. والله تبارك وتعالى أعلم.

خوێنەرانى بەڕێز:

بۆ ئەوەى زیاتر دەرکەوێ کە ئەم باسی گۆرانى و مۆسیقایە باسێکى گرنگ و پێویستەو، دەبێت زانایان بە جورئەتەوە فەتواى لەسەر بدەن، وا بۆ پشتگیرى ئەم باسە (فەتوا)یەکى بەڕێز و بەحورمەت (دکتۆر ئەحمەد شەرباصی، بەڕەحمەت بێت) دێنین، کە لە کتێبی (يسألونك عن الدين والحياة) بڵاوى کردۆتەوە.

بەڕێزى لێیان پرسی: گوێ گرتن بۆ گۆرانى و مۆسیقا ڕەوایە.. یان نا..؟ لە وەڵامدا دەڵێت:

ئەم باسەیە زانایانى تازەو کۆن تیایا مشت و مڕیانە، داخۆ حەڵاڵە، یا قەدەغەیە.؟
هی وایان هەیە بەبێ چەندو چوون دەڵێت (حەرام)ـەو یاساغە... هى وایشیان هەیە دەڵێت (حەڵاڵ)و ڕەوایە ئەگەر گوناه و تاوان و کارى خراپەو تێکدانى لێ نەوەشێتەوە.
(ئێمە نامانەوێ فەتواکەى دەق بەدەق وەرگێڕین) بەڵکو ئەوەى مەبەست بێت ئەمەیە کە دەڵێت: دەرکەوت زاناکان دوو ڕایان هەیە: یەکێکیان حەرام و قەدەغەیە، ئەوەیش چەند (فەرموودەو، آثارێک) بۆ خۆى دێنێتەوەو پشتگیرى فەتواکەى خۆیانى پێ دەکەن. دووەمیان پێی وایە حەڵاڵە، بۆ نموونە دەڵێن: (إنه ليس في كتاب الله ولا في سنة رسوله، ولا في معقولها من القياس والاستدلال مايقتضي تحريم مجرد سماع الأحداث الطيبة الموزونة مع آلة من الآلات).
جگە لەوەیش زانایەکى خواناسی لە خواترسی بەناوبانگ بۆ (ورع) و پارێز لە سنوورەکانى خودا (شێخ عبدالغني النابلسي) دەڵێت: ئەو فەرموودانەى دەیان کەن بە بەڵگە بۆ حەرامیەتى (مۆسیقا) – گریمان ڕاست بن – پابەندن بەوەوە کە لەگەڵ عەرەق و گۆرانى بێژى ژناندا بێ و...هتد. بەپێی ئەوە هەر دەنگ و ئامێرێک ئەگەر لەگەڵ شتێکى حەرامدا بێ ئەوە یاساغە، ئەگینە نا.. بۆ ئەو فەتوایەش تەنها خۆى نییە، بەڵکو زانایەکى زۆرى لەگەڵە.
لەکۆتاییدا دەڵێت: ئومێدەوارم هیچ قسەیەک لەخۆیەوە فڕێ نەدرێ و نە حەڵاڵ حەرام بکرێ و نە بە پێچەوانەشەوە، چونکە خواى گەورە (جل جلالە) دەفەرموێت: (قل إنما حرم ربي الفواحش ماظهر منها ومابطن والإثم والبغي بغير الحق وأن تشركوا بالله شيئا..).
وە پێویستە لەوەوە بگەینە وتەیەکى مام ناوەند لەم باسەدا (نە زۆر بڕۆین، وە نە زۆر بێینە خوارەوە، (إفراط) و (تفريط) نەکەین.

پوختەى ئەم باسە:

ئەو شیعرو هۆنراوانەى مرۆڤ هان دەدەن بۆ کرداى چاکەو بەرەو ڕەوشت بەزرى دەیبەن، وەک پێدا هەڵگرتنى پیاوى ئازاو جەنگاوەرى مەیدانى جەنگ لەپێناوى خوادا، ئەوە حەڵاڵن. جا بەگۆرانى و ئاوازەوە بن، یان نا، جیاوازیی نییە. بەڵام ئەگەر ئەو شیعرو گۆرانیەى سەرى کێشا بۆ کارى ناشەرعى، ئەوا لەو حاڵەتەدا حەرامە بە پێچەوانەوە هەمان هۆکار، ئەگەر بەلایەنى چاکەدا بەکارهات حەڵاڵە، کەواتە لێرەدا چۆنییەتى بەکارهێنانەکە حوکمەکەى دەگۆڕێ.
مۆسیقاش لەبەر ئەوەى ناوى جۆرە ئامێرێک لە فەرموودەکاندا دیارى نەکراوە، ئەوە نەبێت  کە وشەى (مەعازف) هاتووە، ئەویش وەک ئامێرەکانى دیکە جۆرى گۆرانى، یان سرودەکە حوکمەکەى دەگۆڕێ، دەنا خۆى لە خۆیدا حەڵاڵەو زمانزانانیش بە چەندین مانا ئەو وشەیەیان لێک داوەتەوەو هەریەکەیان بۆ جۆرە مەبەستێک بەکارى هێناوە، هەرچەندە هەندێک لە زاناکان "خوا پاداشتیان بداتەوە" ناوى هەندێک ئامێریان نووسیوە، لەلایەکى تریشەوە ئەمڕۆ لە جیهاندا ڕاگەیاندن ڕۆڵێکى کاریگەر دەبینێت بۆ بڵاوکردنەوەى هەر بیروباوەڕێک، بۆیە ڕاگەیاندنى ئیسلامیش کە بەشێکى گرنگى بانگەوازو بڵاوکردنەوەى ئایینى خودایە پێویستى بەو جۆرە ئامێرو مۆسیقایانە هەیە، ئیسلامیش بۆ ئەوە هاتووە کە لە هەموو بوارەکانى ژیاندا جێبەجێ بکرێ و تەنها چەند دروشمێک نییە و تایبەت بێ بەژوورى مزگەوتەوە، بۆیە مۆسیقا کەلێنێکى گەورە لە کارى ئیسلامیدا پڕ دەکاتەوەو چۆڵکردنى ئەو کەلێنە زیان بە کارى ئیسلامى دەگەیەنێ، هەروەها لە وڵاتێکى وەک (سودان) کە ئایینى پیرۆزى ئیسلام پیادە دەکات بەردەوام لە ڕادیۆکانى دەنگى مۆسیقا بەرز دەبێتەوە، چەند یاساو حوکمێک هەن لە ئیسلامدا جێگرو نەگۆڕن، هەندێک یاساو حوکمى دیکەش خواى گەورە هێشتوونییەوە بۆ عەقڵى مرۆڤ، بەڵام عەقڵى مرۆڤیش بۆ داڕشتنى ئەو یاسایانە دەبێت لەژێر تیشکى یاسا چەسپاوەکاندا بێ، بۆیە لەو یاسایانەدا کە بەپێی سەردەم حوکمەکەیان دەگۆڕدرێ زانایان کەوتوونەتە بیروڕاى جیا جیاوە، وەک مۆسیقاو گۆرانى و چەندین حوکمى دیکە، ئەم گۆڕانکاریەش ئەنجامى ئەوەیە کە لەشەریعەتى ئیسلامدا دەرگاى (ئیجتهاد) دانەخراوەو بۆ هەر سەردەمێک لە هەندێک بابەتدا زانایان بیرو ڕاى تایبەتیان هەیە،

دواى ئەم توێژینەوەیە کە لەسەر ئەم مەسەلە گرنگە خستمانە ڕوو، دەگەینە ئەم ئەنجامەى کە لەم خاڵانەدا دەیخەینە ڕوو:

1- پێویستە زۆر بەوردى و بیرلێکردنەوەوە حوکمى (حەڵاڵیەت و حەرامییەت)ى شتەکان بدرێت، چونکە ئەو سیفەتى (حوکم)دانە تەنها بۆ خودایە، کاتێک خواى گەورە دەفەرموێت: (إنما الخمر والميسر... فاجتنبوه)، یان (ولاتقربوا الزنا)، یان دەفەرموێت: (ولاتقتلوا النفس التي حرم الله الا بالحق..)، ئەوا بێ پێچ و پەنا عارەق و هەموو جۆرە قومارێک و، شەڕواڵ پیسیی و (مقدمات)ى حەرام دەبن و هیچ کەسێک نییە بڕیار بدات.
بەڵام ئایەتێک وەک (ومن الناس من يشتري لهو الحديث ليضل عن سبيل الله) هەروا بێ هیچ لێکدانەوەیەک ناکرێ بە بەڵگەى حەرامییەتى بەکارهێنانى (تەلەفزیۆن) یان (سەتەلایت) بۆ هەموو کەسێک، چونکە دەبێت سەیرى (علة) و (سبب) بکەین لە کڕینەکاندا کە بەئاشکرا ئایەتە پیرۆزەکە باسی کردووە کە دەفەرموێت: (ليضل عن سبيل الله)، بۆیە دەبێت بزانرێت داخۆ فڵانە کەسیش بۆ ئەوەى کڕیوە خەڵکى پێ گومڕا بکات.؟ یان بۆ ئەوەیە دەیان کۆڕو (محاضره)ى گەورەى زانایانى جیهانى ئیسلامى و بەرنامەى سوود بەخشی هەمە چەشنەى پێ پیشان بدات و بیگەیەنێتە دەیان، هەزاران، ملیۆنەها موسوڵمان.

2- زانایان یەک دەنگ نین لە ماناى (لهو الحديث)دا.. ئەوەتا تەنها (عەبدوڵڵاى کوڕى مەسعود)و چەند زانایەکى تر دەڵێن: مەبەست گۆرانییە، جگە لەوەیش وەک پێشەوا (غەزالى) دەڵێت: (وأما شراء لهو الحديث بالدين إستبدالا به ليضل به عن سبيل الله، فهذا حرام مذموم وليس النزاع فيه، وليس كل غناء بدلا عن الدين مشترى به ومضلا عن سبيل الله، لكان حراما).
ئاشکرایە هەر گۆرانییەک بۆ وروژاندنى هەستى (جنسی) بێت، وە یان بۆ گومڕاکردن و سەرلێشێوانى خەڵکى بێت، گومان نییە لە حەرامییەتى ئەو جۆرە گۆرانییەدا، ئەمە ڕوون و ئاشکرایە، تەنانەت ئەگەر قورئان خوێندنیش بە مەبەستى گومڕاکردن و چەواشەکردنى خەڵک بێت هەر حەرامە..! وەک هەندێ قەشە یان کۆمۆنیست قورئان لەبەر دەکەن بۆ چەواشەکردنى موسڵمانان.!
کەوابوو بەکارهێنانى (مۆسیقا)یەک بەنیازى ئەوەى کە سروودو ئاوازەکە جێگاى خۆى بکاتەوە لەدڵى گوێگراندا (ٍ ليضل عن سبيل الله) نییە، بەڵکو دەبێت بە (ليحق الحق).

3- وەرگرتنى مەبەست و (مقصد)ى شەریعەتى ئیسلام، واتە: (مقاصد الشريعة) بۆ چاک تێگەیشتن لە دەقەکان پێویستییەکى حەتمییە، ئەگینە بڕیارت پێ نادرێ، یا خێر ئەگەر پێچەوانەى فامى تۆبوو، بەلادانى دەدەیتە قەڵەم. پێشەوا عومەر (ڕەزاى خواى لەسەر بێت) بەشی (والمؤلفة قلوبهم)ى دەبڕى لە زەکات، خەڵکێکى زۆر ململانێیان دەکردو دەیان وت:
چۆن خەڵکێک خوا بەشی بۆ دیارى کردبێت (عومەر) دەتوانێت بیبڕێت..؟!.. بەڵام پێشەوا عومەر (خواى لێ ڕازى بێت) دەیفەرموو: کاتى خۆى ئێمە بێ دەسەڵات و زەلیل بووین، بۆیە پێویست بوو بەشی ئەوان بدرێ، بەڵام ئەمڕٍۆ ئێمە خاوەن دەسەڵات و عیززەتین پێویستمان بەوان نییە، کەوابوو بەشەکەیان دەبڕدرێ، بۆیە پێویستە وەک بەڕێز (يوسف القرضاوي) دەڵێت: (كيف نتعامل مع القرآن؟) (كيف نتعامل مع السنة؟) پێش چاو بگیردرێ، ئەمە لەلایەکەوە لەلایەکى تریشەوە هیچ گۆڤارو ڕۆژنامەو تەلەفزیۆن و ڕادیۆى گرووپێکى ئیسلامى مەبەستى گومڕاکردنى خەڵکى نییە لە وتنى سروودو بەکارهێنانى مۆسیقادا.

4- ((الغناء ينبت النفاق في القلب كما ينبت الماء الزرع)).(ضعيف، ضعفه الشيخ الألباني في ضعيف الجامع، برقم: 3937) زانایان دەڵێن: ئەوە فەرموودەى پێغەمبەر نییە ﷺ، بەڵکو قسەى (ئیبن مەسعود)ە. جگە لەوەیش نەک گۆرانى، ئەگەر وتارێکیش بدەى لەسەر مینبەرێک، یان بینوسی لە گۆڤارو ڕۆژنامەو کتێبێکداو لە خۆت بایی ببیت و خۆت لێ بگۆڕێ و بەشتێکى سەیر، سەیرى خۆت بکەیت، ئەویش (ينبت النفاق)، واتە گوناه سەوز دەکات لە دڵدا.

5- نافیع دەڵێت: ((سمع إبن عمر – رضي الله عنهما – مزمارا قال نافع: فوضع إصبعيه على أُذنيه ونأى عن الطريق، وقال لي يا نافع هل تسمع شيئا قال: فقلت لا، قال نافع: فرفع إصبعيه عن أذنيه، وقال كنت مع الرسول ﷺ فسمع مثل هذا وصنع مثل هذا)).(صحيح، صححه الألباني في سنن أبي داوود، برقم: 4924) پێشەوا غەزالى دەڵێت: (ئیبن عومەر) فەرمانى نەکرد بە نافع پەنجە بخاتە گوێیەوەو نەیوت بۆ گوێت نائاخنیت؟ بەڵکو خۆیشی بۆیە واى کرد بۆ ئەوەى هەر لە یادى خودادا بێت و نەبادا غافڵ ببێت.

6- وشەى (مەعازف) زانایان یەک دەنگ نین لە ماناکەیدا، ئەوەتا (ابن حجر)و هەندێکى تر دەڵێن مەبەست ئامێرەکانى گۆرانیە، بەڵام (قورطوبى) دەڵێت: مەبەست گۆرانیە. کەوابوو ئەویش (مضطرب المعنى)یە، ناتوانرێ وەک (ولاتقربوا الزنا) مەبەستى لێک بدرێتەوە.

7- زانایان کاتێک باسی (عیللەت)ى حەرامییەت دەکەن، دەڵێن: چونکە داب و نەریتى (فاسقانە) بۆ بەکارهێنانى عارەق بەکارى دەهێنن.
ئێمە دەتوانین بۆ بەرزکردنەوەى ورەى (پێشمەرگە) بەکارى بێنین و هەڵیان بنێین بۆ پێشەوە چوون، لەولایشەوە دەیان شت هەیە داب و نەریتى (فاسقانە)و ئەوروپاییە و ئێستا زۆر بەئاسایی بەکاردەهێنرێ و کەسیش پرسیارى لێ ناکات، بۆ نموونە: (چاکەت و پانتۆڵ) شێوەى جل و بەرگى ناموسڵمانانە، بەڵام زاناو نەزان و شێخ و مەلاو پێشمەرگەو موجاهید بەکارى دەهێنێ و لەبەرى دەکات..! مەبەست ئەوەیە هەرچی دابى (فاسقان) بێت، مەرج نییە لاى موسڵمانان یاساغ بێت.

8- زۆرکەس (ابن حزم) دەکات بە مامۆستاى خۆى لە فیقهدا، بەڵام لە بابی گۆرانى و مۆسیقادا ڕاکەیان پشت گوێ خستووە.. لە کاتێکدا دەڵێت: (لو أن شخصا إشترى مصحفا ليضل به عن سبيل الله، ويتخذه هزوا لكان كافرا، فهذا هو الذي ذم الله، وما ذم قط من اشترى لهوالحديث ليلتهى به ويروح نفسه، لا ليضل عن سبيل الله تعالى).

9- مەسەلەى مۆسیقاو گۆرانى وەک حەرامییەتى (زیناو عارەق) نییە، موسڵمانان هەموویان هاودەنگن بۆ حەرامییەتیان، ئەوەتا گۆرانى مۆسیقا دەیان زانا ڕایان هەیە بۆ حەڵاڵییەتیان، کەوابوو شتێکى (مختلف فیە)، ئەوەندەى ناوێ موسڵمانان خۆیانى پێوە خەریک بکەن.

10- ئەو فەرموودانەى باسی حەڵاڵییەتى گۆرانى دەکەن هەموویان ڕاست و دروست (صحیح)ن و لە پلەیەکى بەرزو بڕوا پێکراودان و (متفق علیە) ین، بەڵام ئەوانەى ڕێ دەگرن بەو شێوە نین.

11- ڕاى زانایانى تازەى وەک بەڕێز (قەرضاوى) و (عبدالکریم زەیدان) و (دکتۆر شرباصى) و (محمد غزالى) و ئەوانى تر کە چوونەتە ناو گۆڕەپانى جیهادەوەو بەقەڵەم و کاروکردەوە دەیانەوێ ئیسلام بخەنەوە گەڕ، بەلایانەوە وایە: سروودو هەر گۆرانییەک ناوى ئافرەتى تیا نەبێ و نەبێتە هۆى وروژاندنى ئارەزوو، حەڵاڵە، هەروەها بەکارهێنانى مۆسیقاش لەگەڵیدا، مەگەر بخرێتە پاڵ:

أ- گۆرانییەکى حەرامەوە.
ب- مۆسیقارەکەى ژن بێت، لەحاڵەتى بینیندا.
جـ- بۆ سەر لێ تێکدانى لاوەکان بێت لە ڕێگاى خودا.

12- موڵەت دان بە دوو کەنیزەک لە ماڵى پێغەمبەردا ﷺ بە گۆرانى وتن، ئەگەر کچۆڵەش بووبن، خۆى لە خۆی دا ئەوە دەگەیەنێت کە ئیسلام مۆڵەتى داوە بە گۆرانى و لەو سەردەمەیشدا بە هەندێ ئامێرى گۆرانى، لەو سۆنگەیەوە ئێستا زانایان دەتوانن بۆ ئەمڕۆ بڕیارى تازەى لێ وەرگرن.
13- زانایان دەڵێن هەر ئافرەتێک ببێتە مایەى (فیتنە) بۆ لاوەکان، دەبێت نەخرێتە پێش چاو، بەشێوەیەکى شەرعى سوود لە زانیارییەکەى وەربگیردرێ، بەڵام ئەگەر لەوانە نەبوو (فیتنە)ى لێ پەیدا ببێ، ئەوە قەیناکات لەسەر شاشەى تەلەفزیۆن و هەر هۆیەکى ترى ڕاگەیاندن بنوێنرێ.
هەربۆیەش جەماوەرى زانایان دەڵێن دەنگى ئافرەت عەورەت نییە، بەڵگەشیان ئەو فەرموودەیەى ئیمامى بوخارییە لە خاتوو عائیشەوە (خواى لێ ڕازى بێت – دەیگێڕێتەوە: ((كان النبي ﷺ يبايع النساء بالكلام..)).(صحيح البخاري، كتاب الأحكام، باب بيعة النساء، حديث : ‏6808‏) بەڵام پێویستە ریعایەتى داب و نەریتى ئیسلامى بکرێ بۆ شێوەى قسەو گفتوگۆ لەگەڵ ئافرەتاندا.

خوێنەرى بەڕێز: ئومێدەوارم بە چاوێکى زۆر وردبینەوە ڕووداوەکانى ئەمڕۆ هەڵسەنگێنى و ئەوەندە گرێ و گۆتاڵ نەخەیتە بەردەم خۆت و خوێنەرەکان.

هیوادارم توانیبێتم تا ڕادەیەک لەم نامیلکەیەدا ئەم باسە ڕوون بکەمەوە، ئەگەر خوێنەرێک یان هەر برایەک تێبینى و ڕەخنەى هەبێت، خودا پاداشتى بداتەوە ئەگەر بۆمان ڕاست بکاتەوە کە ئەگەر لە حوکمێکدا مەبەستمان نەپێکابێت، ئێمەى مرۆڤ چاوەڕوانى هەموو هەڵەو کەم و کوڕییەکمان لێ دەکرێت. پاک و بێگەردیش تەنها بۆ خودایە.(تێبینى: ئەم باسە کتێبی (المفصل)ى بەڕێز دکتۆر عبدالکریم زیدان سەرچاوەى بەرزو گرنگییەتى، جا هەر کەسێک گومانى هەبێت لە بابەتێکدا با سەیرى کتێبی ناوبراو بکات).

والحمدلله أولاً وآخراً، والصلاة والسلام على إمام المجاهدين، سيدنا محمد وعلى آله وصحبه.

13/4/1416کۆچی
8/9/1995زایینى
خورماڵ


پشتگیری جەنابی مامۆستا مەلا عوسمان عبدالعزیز بۆ فەتواکەى مامۆستا

بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله والصلاة والسلام على رسوله الأمين وآله.

وبعد فقد طالعت ماكتبه أخونا الفاضل الشيخ (أحمد كاكه محمود) بشأن هذا الموضوع المهم، فوجدته قد أتى بما لامزيد عليه، فجزاه الله خير الجزاء وكثر أمثاله، ولاشك أن من العلماء من أفرط في هذه المسألة، ومنهم من فرط، فعلينا أن نحيد عن كلا الطرفين، ونأخذ بالوسط، مراعاة للمصلحة العامة، وبقدر ما أمكن نأخذ بالمتفق عليه لانقع في الشبهات، والأخذ بالمتفق عليه يفي بما يلزم، والله الهادي إلى سواء الصراط، وصلى الله على سيد السادة وقائد السادة محمد وعلى آله وأصحابه ومن دعا بدعوته الى يوم الدين.

عثمان عبدالعزيز محمد 
7 جمادى الأولى 1416 الهجرية

بەناوى خواى بەخشندەى میهرەبان
سوپاس و ستایشی تێرو تەسەل بۆ خواى گەورە، دروودو سڵاوى فراوان بۆ سەر پەیامبەرى ئەمین و دەست پاک، بۆ سەر بنەماڵەو خانەوادەکەى.
پاشان: بێگومان موتاڵەو سەرنجى ئەو نوسینەمدا براى بەڕێزمان (مەلا ئەحمەد کاکە مەحموود) نووسیویەتى سەبارەت بەم باسە گرنگە (گۆرانى و مۆسیقا)، بینیم کە بەڕاستى شتێکى زیادو بێ جێی نەنووسیوەو (مافى خۆى داوەتێ)، خوا بەباشترین شێوە پاداشتى بداتەوەو نموونەى زیاد بکات.
هیچ گومانى نییە کە هەندێ لە زاناکان کەمتەرخەمییان لەم باسەدا کردووە (إفراط)، و هی وایشیان هەیە زیادە ڕەوى (تفريط)ى تیاکردووەو زۆر پێی لەسەر داگرتووە، بەڵام بەش بەحاڵى خۆمان دەبێ لە هەردوولا کەنار بگرین و، ڕایەکى مامناوەند بەدەستەوە بگرین و بەرژەوەندی گشتى پێش چاو بگیردرێ، هەروەها هەتا دەگونجێ دەبێ ڕایەک هەڵبژێرین زانایان یەکدەنگ بن لەسەرى، بۆ ئەوەى نەکەوینە ناو شتە گومان لێ کراوەکانەوە (الشبهات)، شایەنى باسە مامەڵەکردن بەو جۆرە دەقانەى (متفق علیە)بن، گەلێ کاروبارى پێ دەڕوات بەڕێوە، تەنها خوایش ڕێنمایی (مرۆڤەکان) دەکات بۆ سەر ڕێگەى ڕاست.
خوا درود بڕێژێ بەسەر گیانى سەروەرى سەروەران و پێشەواى سەروەران (محمد)، وە بۆ سەر گیانى هاوەڵانى و بانگەوازکارانى ئەو ڕێبازە پیرۆزە هەتا ڕۆژى پاداشت و تۆڵە.

عوسمان عبدالعزیز محمد
ڕابەرى گشتى بزووتنەوەى ئیسلامیى
7 جەمادى یەکەمى 1416 کۆچی