حوکمى گواستنەوەى گۆڕ لەبەر بەرژەوەندى گشتیى.؟

ئایا ئەو گۆڕانەى زەمانیان بەسەردا تێپەڕیوە، ڕەوایە بگوێزرێنەوە، وە یا شوێنەکەیان بکرێ بە مزگەوت، یا بە جادە، یا بە کشتوکاڵ.؟

وەڵام: جادە بردن و چاککرنەوەى جادە بۆ بەرژەوەندى گشتیى کارێکى گرنگەو ئایینى ئیسلامیش مسوڵمانان هاندەدات بۆ ئەنجامدانى هەر کارێک خێرو بەرژەوەندى مرۆڤەکانى تێدا بێت، وەک قورئان دەفەرموێت: (..وسخر لكم ما في السموات وما في الأرض جميعا منه..) لە هەمان کاتدا ڕێزگرتن لە مرۆڤەکان چ بە زیندوویى و چ بە مردوویى مەبەستێکى سەرەکى ئایینى ئیسلامە، وەک لە قورئاندا دەفەرموێ: (ولقد كرمنا بنى آدم..) بەڵام ئەگەر درووستکردنى جادە، یان چاککردنەوەى، پێویستى بەوە دەکرد کە بە قەبرسانێکدا ببرێ و هیچ مەجالێکى دیکەش کە لێى لابدرێ نەبێ، ئەوە درووستە بە تایبەتى ئەگەر قەبرسانەکە زۆر کۆن بێت..، بەم بەڵگانە:

یەکەم: ئیمامى بوخارى لە صەحیحەکەیدا لە باسى: (هل تنبش قبور المشركين الجاهلية ويتخذ مكانها مساجد) ئەم فەرموودە لەمەڕ درووستکردنى مزگەوتى پێغەمبەر ﷺ لە شارى مەدینەدا ڕیوایەت دەکا: ((..أن النبي ﷺ أمر ببناء المسجد فأرسل إلى ملأ من بني النجار، فقال: يا بنى نجار ثامنوني بحائطكم هذا، قالوا لا والله لا نطلب ثمنه الا الله، فقال أنس فكان فيه ما أقول لكم: قبور المشركين وفيه خرب وفيه نخل، فأمر النبي ﷺ بقبور المشركين فنبشت ثم بالخرب فسويت وبالنخل فقطع..)).(صحيح البخاري، كتاب الصلاة، أبواب استقبال القبلة، وما يكره من الصلاة في القبور، حديث : ‏420‏) ئیمامى نەوەوى لە شەرحى ئەم فەرموودەدا دەڵێت: (فِيهِ: جَوَاز نَبْش الْقُبُور الدَّارِسَة، وَأَنَّهُ إِذَا أُزِيلَ تُرَابهَا الْمُخْتَلَط بِصَدِيدِهِمْ وَدِمَائِهِمْ جَازَتْ الصَّلَاة فِي تِلْكَ الْأَرْض، وَجَوَاز اِتِّخَاذ مَوْضِعهَا مَسْجِدًا إِذَا طُيِّبَتْ أَرْضه، وَفِيهِ أَنَّ الْأَرْض الَّتِي دُفِنَ فِيهَا الْمَوْتَى وَدُرِسَتْ يَجُوز بَيْعهَا، وَأَنَّهَا بَاقِيَة عَلَى مِلْك صَاحِبهَا وَوَرَثَته مِنْ بَعْده إِذَا لَمْ تُوقَف).(شرح النووي على صحيح مسلم 5/7)
ئەگەر درووست بێت قەبرى کۆن لاببرێت، جێگاکەى بە مزگەوت بکرێت لەبەر بەرژەوەندى گشتى موسڵمانان وەک ئیمامى نەوەویى دەڵێت: جا جادە بردن و درووستکردنى بۆ بەرژەوەندى گشتیى، بە بوارى خزمەت کردن بۆ خەڵکى دادەنرێ، هەروەک مزگەوت بە بەرژەوەندى گشتیى دادەنرێت لە بوارى عیبادەت و چەندین کارى تردا، وە ئەگەر بوترێت زانایان دەڵێن: لابردنى گۆڕو کردنى جێگاکەى بە مزگەوت و ئەو شتانەى دى، کاتێ ڕەوایە کە مردووەکە موسڵمان نەبێت، بەڵام ئەگەر موسڵمان بوو، ئەوە تا ئەو کاتەى کە مردووەکە ئاسارى مابێت دروست نیە، لە وەڵامدا دەڵێین: یاساى ئەو شتانە ئەوەیە کە گۆڕستانەکە زۆر کۆن بێت.
هاوەڵانى پێغەمبەر ﷺ لەبەر بەرژەوەندى مردوو یان زیندوو، مردووى موسڵمانان گوێزراوەتەوە لە گۆڕستانى خۆیانەوە بۆ جێگایەکى تر وەک ئەم نمونانە:

يەكەم: جابر لە باسى شەهید بوونى باوکیدا دەڵێت: (فَكَانَ أَوَلَ قَتِيلٍ وَدُفِنَ مَعَهُ آخَرُ فِي قَبْرٍ ثُمَّ لَمْ تَطِبْ نَفْسِي أَنْ أَتْرُكَهُ مَعَ الْآخَرِ فَاسْتَخْرَجْتُهُ بَعْدَ سِتَّةِ أَشْهُرٍ فَإِذَا هُوَ كَيَوْمِ وَضَعْتُهُ هُنَيَّةً غَيْرَ أُذُنِهِ).(صحيح البخاري، كِتَاب الْجَنَائِزِ، بَاب هَلْ يُخْرَجُ الْمَيِّتُ مِنَ الْقَبْرِ وَاللَّحْدِ، رقم الحديث: 1270)
(ئیبن حەجەر) لە شەرحى ئەم فەرموودەدا دەڵێ: (وَفِي حَدِيث جَابِر دَلَالَة عَلَى جَواز الْإِخْرَاج لِأَمْرٍ يَتَعَلَّق بِالْحَيِّ، لِأَنَّهُ لَا ضَرَر عَلَى الْمَيِّت فِي دَفْن مَيِّت آخَر مَعَهُ، وَقَدْ بَيَّنَ ذَلِكَ جَابِر بِقَوْلِهِ فَلَمْ تَطِبْ نَفْسِي).
(إبن حجر) لە (فتح الباری 3/216) دەڵێ: جابرى کوڕى عبدالله دەڵێ: ((لَمَّا ضَرَبَ مُعَاوِيَة عَيْنه الَّتِي مَرَّتْ عَلَى قُبُور الشُّهَدَاء اِنْفَجَرَتْ الْعَيْن عَلَيْهِمْ فَجِئْنَا فَأَخْرَجْنَاهُمَا - يَعْنِي عَمْرًا وَعَبْداللَّه - وَعَلَيْهِمَا بُرْدَتَانِ قَدْ غُطِّيَ بِهِمَا وُجُوههمَا وَعَلَى أَقْدَامهمْ شَيْء مِنْ نَبَات الْأَرْض، فَأَخْرَجْنَاهُمَا يَتَثَنَّيَانِ تَثَنِّيًا كَأَنَّهُمَا دُفِنَا بِالْأَمْسِ)).(دلائل النبوة للبيهقي، باب ما جرى بعد انقضاء الحرب وذهاب المشركين في أمر القتلى، حديث : ‏1174‏. ئەم ڕووداوە سەنەدەکەى لاوازە، بەڵام وەک (إبن حجر) دەڵێ: (لە شاهد بإسناد صحیح) عند أبی سعد (فتح الباري 3/216).
ئەم دوو هاوەڵە لاشەکانیان گوێزراوەتەوە بۆ جێگایەکى تر، لە لێدانى کانیاوێک بۆ بەرژەوەندى گشتى جا بەو هۆیەوە ئاو چووەتە گۆڕەکانیانەوەو دوایى گوێزراونەتەوە.

دووەم: ئەو بڕیارەى پێغەمبەر ﷺ کە بڕیاریدا گۆڕى بت پەرستەکان (مشرکین) لاببرێت و جێگاکەى بکرێت بە مزگەوت لەبەر ئەوە نەبووە کە بت پەرست بوون، بەڵکو لەبەر بەرژەوەندیى و پێویستى بوو، چونکە هیچ کاتێک پێغەمبەر ﷺ بڕیارى نەداوە گۆڕى موشریک مردووەکەى تیادا دەربهێنرێت، مەگەر بەرژەوەندییەک بووبێت، کەواتە هەرکاتێک بەرژەوەندییەکى گشتى پێویستى بە گوێزانەوەى گۆڕى موسڵمانى دەکرد درووستە، وەک ئیبن تەیمیە دەفەرمووێ: (اتفق فقهاء المذاهب الأربعة على جواز نبش القبر وتحويله الى مكان آخر للحاجة).

سێیەم: ئەو گۆڕستانەى کە نیاز وایە جادە ببرێت بە ناویداو زۆر کۆنە، جا هەر کاتێک گۆڕستان زۆر کۆن بوو، درووستە سوود لە زەوییەکەى وەربگیررێت بە هەموو شێوەیەک، وەک ئیمام ڕەمەلى کە زانایەکى بەرزى شافیعییەکانە دەڵێ: ئەگەر ئەو گۆڕەیە زۆر زوو مردووەکەى تیادا نێژرابوو حەرام نییە هەڵکەندنەوەى، بەڵام تازەکردنەوەیى و بەرزکردنەوەى حەرامە، بەتایبەت کاتێ زەوییەکەى کرابوو بە خێر بۆ گۆڕستان.(نهاية المحتاج. 2/233)
وە ئیمامى شافیعى دەڵێ: ئەگەر مردوویەک لە گۆڕێکدا نێژرا کەس بۆى نییە گۆڕەکەى هەڵکەنێتەوە، تا ئەوەندە کۆن دەبێت کە خەڵکى ئەو جێگایە بڵێن: لاشەى مردووەکە ڕزاوەو نەماوە.(الأم. 1/277)
وە (سەید سابق)یش دەڵێ: ئەگەر لاشەى مردووەکە بوو بوویە خۆڵ، درووستە مردووى تر لە جێگاکەیدا بنێژرێت، یان سوود لە زەوییەکەى وەربگیررێت و درەختى تێدا بنێژرێت، یان کشتوکاڵ یان خانوو کردن و هەر جۆرە سوود لێ وەرگرتنێکى تر.(فقه السنة. 1/472).
چوارەم: بەلاى هەموو زانایانەوە ئەگەر ئەو شوێنەى بە جادە ئەکرێت، وەک لە پرسیارەکەیشدا هاتبوو زۆر کۆن بوو، وە لە کاتى چاککردنەکەیشیدا مردووەکە وە دەر نەدەکەوت، ئەتوانرێت لە جێگەى خۆیدا بهێڵرێتەوەو بە سەریدا بڕۆن، چونکە دانیشتن یان ڕۆشتن بەلاى زانایانەوە بەسەر گۆڕدا مەکروهە، نەک حەرام.(الأم للإمام الشافعي 1/278-279، المجموع شرح المهذب. 5/312).
ئیمامى نەوەوى دەڵێت: (فرع في مذاهب العلماء في كراهية الجلوس على القبر والاتكاء عليه والاسناد عليه قد ذكرنا ان ذلك مكروه عندنا وبقولنا قال جمهور العلماء منهم النخعي والليث وأبوحنيفة وأحمد وداود وقال مالك لايكره).
(فرع) المشهور في مذهبنا أنه لا يكره المشى في المقابر بالنعلين والخفين ونحوهما، ونقله العبدرى عن مذهبنا ومذهب أكثر العلماء، قال أحمد بن حنبل "رحمه الله" يكره، واحتج أصحابنا بحديث أنس (رضى الله عنه) ((عن النبي ﷺ قال: العبد إذا وضع في قبره وتولى وذهب أصحابه حتى إنه ليسمع قرع نعالهم أتاه ملكان فاقعداه..)) إلي آخر الحديث. (صحيح البخاري، كتاب الجنائز، باب: الميت يسمع خفق النعال، حديث : ‏1286‏. || صحيح مسلم، كتاب الجنة وصفة نعيمها وأهلها، باب عرض مقعد الميت من الجنة أو النار عليه، حديث : ‏5223‏.)
لەوتەى ئیمام نەوەوییەوە بۆمان دەردەکەوێـت کە رۆشتنى مرۆڤ بە ناو گۆڕستاندا بە پێڵاوەوە بە لاى زۆربەى زانایانەوە درووستەو مەکروهیش نییە، وە جادە لێدانیش لەناو گۆڕستاندا هەر بۆ مەبەستى پێدا ڕۆشتنە، جا چ بۆ خەڵک و مرۆڤەکان بێت یان بۆ سەیارە بێت.
لە کۆتاییدا دەبێ بڵێین کە: ئەگەر لەکاتى چاککردنى ئەو مزگەوتە یان ئەو جادەیەدا کە بە قەبرستانەکەدا دەڕوات، ئێسکە ڕزیوى مردووەکان دەرکەوت، ئەوا پێویستە لە جێگایەکى تردا بخرێتەوە ژێر خاک، وە ئەگەر دەر نەکەوت ئەوا پێویست بە هیچ شتێک ناکات، ئەمە بوو وەڵامى ئەو پرسیارانە، بە هیواین بە هیواین (کافى) و (شافى) بێ.

وصلى الله وسلم على نبينا محمد وآله وصحبه.

ئەحمەد كاكە مەحموود