ئایا ئەزانى کێ هەڵبژێریت بۆ (پەرلەمان و سەرۆکایەتیی و ڕابەرێتى وڵات).؟

خوێنەرى بەرێز:

لەبەر ئەوەى باسى پەرلەمانمان کرد لەبەشى یەکەمى ئەم نامیلکەیەدا، وام بە چاکزانى ئەم باسە (ئایا ئەزانى کێ هەڵبژێرى..؟) کە لەساڵى (1992) دا نووسراوە بەبۆنەى هەڵبژاردنەکەى ئەو ساڵەوە، بێ دەسکاریى و ئاڵوگۆڕ بخەینە پاڵ ئەم نووسینە (ئیسلامییەکان و پەرلەمان و وەزارەت) بۆ تەواوکردنى باسەکەو سوود لێوەرگرتنى لەکاتى هەڵبژاردندا، هیوادارم سوود بەخش بێت.
1- (يا أيهاالذين آمنوا أطيعوا الله وأطيعوا الرسول وأولي الأمر منكم، فإن تنازعتم في شيء فردوه الى الله والرسول إن كنتم تؤمنون بالله واليوم الآخر، ذلك خير وأحسن تأويلا) سورة النساء.
2- (يا أيهاالذين آمنوا لا تخونوا الله والرسول وتخونوا أماناتكم) سورة الأنفال.
3- قال رسول الله ﷺ:
- ((من استعمل رجلا على عصابة، وفي تلك العصابة من هو أرضى لله منه، فقد خان الله ورسوله وخان جماعة المسلمين)).(ضعيف، ضعفه الشيخ الألباني في السلسلة الضعيفة. برقم: 4545)
واتە: هەرکەسێک مرۆڤێک ( یان لایەنێک) بکات بە کارگێرى موسڵمانان، لەکاتێکدا چاکترو شیاوتر لەو هەبێت، ئەوە بێگومان خیانەت و گزیی لە خواو پێغەمبەرو موسڵمانان کردووە!.
- ((لا طاعة في معصية الله إنما الطاعة في المعروف)).(صحيح البخاري، كتاب أخبار الآحاد، باب ماجاء في إجازة خبر الواحد الصدوق في الأذان والصلاة، حديث : ‏6850‏)
- ((على المرء المسلم السمع والطاعة فيما أحب أو كره، إلا أن يؤمر بمعصية فإذا أمر بمعصية فلا سمع عليه ولا طاعة)).(السنن الكبرى للنسائي، كتاب السير، الطاعة في المعروف، حديث : ‏8446‏. وصححه الألباني في المجتبى من السنن لسنن النسائي، برقم: 4206).

ئایا دەزانى کێ هەڵبژێریت..؟

پێویستە هەمووکات وریاو زیرەک بیت بەتایبەت لەو ڕۆژەدا ـ ئەبێ گوڵ و دڕک جیا بکەیتەوە ـ بەڵێ.. دەبێ ئەو کەسانەى هەڵ دەبژێردرێن خاوەنى ئەم مەرجانە بن:

1) عەدالەت و دادگەرى:
عەدالەتیش واتە: کەسێک بێت خۆى ڕازاندبێتەوە بە بەجێهێنانى فەرمانەکانى خواى گەورەو دوریش بێت لە هەر کارێکى ناپەسەندو ناڕەواو (ڕەزیلە)، وە لەو کارانەى (مروەت)و پیاوەتى لەکەدار دەکەن، وەک: دزیى و درۆزنى و خیانەت و گزیکارى و دەست پیسى و خۆ فرۆشتن بە میرە دڕندەکانى سەر تەخت و دەست نانە ناو دەستیان و..هتد.

2) خاوەنى زانست و زانیارى بێت:
مەبەست لەم خاڵە ئەوەیە کە شارەزای کاروبارى ئایین بێت و ئاگادارى (سیاسەتى شەرعى) بێت و بزانێت چۆن وڵات ببا بەڕێوە لە ڕووى ئابورى و کۆمەڵایەتى و سەربارى ئەمەش بەشێوەیەک بێت دژایەتى لەگەڵ بەرنامەکەى خوا ڕونەدات.

3)خاوەنى ڕایەکى وردو حەکیمانە بێت:
بەو مانایە بیروبۆچوونێکى ڕێکوپێکى هەبێت بۆ تەگبیرو ڕاوێژى بەڕێوەبردنى وڵات بەگوێرەى کات و چەرخەکەى.

4) دەمارگیریى و نەژادپەرستى تیا بەدى نەکرێ:
لایەنگیرى حیزبایەتیى و شتى واى پێوە دیار نەبێت، چونکە ئەو جۆرە سیفەتانە وا دەکەن کە خاوەنەکانیان زۆر بیر تەسک بێت و تەنها لە ڕوانگەى حیزبەکەى خۆیەوە سەیرى مرۆڤەکان بکات، ئەگەر لەگەڵ (حیزب)دا بوو ئەوا هاوڵاتیەو مافى ژیانى هەیە، ئەگینا دەبێ لە برسا بمرێت.!

5) بڕواى ببێت کە ئیسلام:
ئایین و دەوڵەتە، ئاین و سیاسەتە، ئاین و ژیانە، ئاین و پەروەردەیە... هتد.
- ئایا ڕەوایە مرۆڤ خۆى کاندید بکات.؟

بەڵێ.. زانایانى ئیسلام بۆ ئەم مەسەلەیە دوو دەستەن:

یەکەم: بەلایانەوە وایە کە هیچ کەسێک بۆى نیە خۆى هەڵبژێرێ بۆ هەر کارو (وضيفة)یەک، چونکە فەرمودەیەکى ڕاست (صحیح) هەیە کە دەفەرموێ:
((..إنا لانولي هذا مَنْ سأَله، ولا من حرص عليه..)).(صحيح البخاري، كتاب الأحكام، باب ما يكره من الحرص على الإمارة، حديث : ‏6749‏).

دووەم: بەلایانەوە وایە کە هەر کەسێک ئەم مەرجانەى کە (دەست ئەدەن بۆ ئەو کارەیە) تیابێت، ئەوە بۆى ڕەوایە خۆى هەڵبژێرێ، چونکە ئەو جۆرە خۆ نواندنەو خۆنیشاندانە وەک ئەوەیە کەفەرمان بە چاکە بکات و بەرگرى لە خراپە بکات، بەتایبەت لەکاتێکدا بەئاشکرا خراپەو ناڕێکى کارگێڕانى وڵات ببینرێ و پەیامبەر ﷺ دەفەرموێ: ((من رأى منكم منكرا فليغيره بيده...)).(صحيح مسلم، كتاب الإيمان، باب بيان كون النهي عن المنكر من الإيمان، حديث : ‏95‏) لەولایشەوە پێغەمبەر یوسف (عليه السلام) فەرموى: (إجعلني على خزائن الأرض إني حفيظ عليم). واتە: بمکەن بە خەزنەدارى زەوى میسر، بەڕاستى دەیپارێزم و وەزانایشم بۆ ئەو کارەیە.
کەوابوو ئەگەر کەسێک داوا بکات بیخەنە سەر کارێک شیاوتر نەبێت لەو، بۆ ئەو کارەیە، گومانى تیانیە کە دروستە، یەکێ لەزانا بڕوا پێکراوەکانى ئەمڕۆیشمان بەڕێز دکتۆر (عبدالکریم زیدان) لەکتێبى: (الفرد والدولة في الشريعة الاسلامية) ل32دا دەڵێت: هەر چەند بەپێى یاسا گشتیەکان ڕەوا نیە خۆ (ترشیح) کردن و خۆ هەڵبژاردن (مەبەستى لەو فەرمودەى سەرەوەیە)، بەڵام لەگەڵ ئەوەیشدا هەرکات ناچار بوین وە یا بەرژەوەندى گشتى داواى کرد، ئەوە ڕەوایەو دروستە.
شتێکى ئاشکرایە لەم چەرخەدا بەتایبەت کاروبار زۆر ئاڵۆزەو چەندەها گێرەو کێشەى تێکەڵ بوو وە (چەندەها مرۆڤى خراپ کارى خۆیان داگرتووە بۆ قۆزتنەوەو بەدەست گرتنى کاروبار). واى لێهاتوە (کۆمەڵگا) بەئاسانى مرۆڤە شیاوەکان نەناسن بۆهەڵبژاردن.، جا کاتێ بەدەست گرتنى (مەنصەب)ى دەوڵەتى لەو پەڕى گرنگیدایە بۆ پیادەکردنى کاروبارى وڵات بەپێى شەریعەتەکەى خوا، کەوابو هەڵبژاردن و خۆ (تەرشیح) کردن بەڕێنوێنى کردن دادەنرێ بۆلاى ڕێگەى خێرو پڕ لە ئاسودەیى، وە یارمەتى دانى گەلە بۆ ئەوەى بتوانن باشترین مروڤ هەڵبژێرن بۆ ئەو مەبەستە گرنگەیەو مەبەستیشمان کارەکەى (يوسف، عليه السلام) لەم بابەتەیەوە بوو، نە پێش چاوکرتنى (مەنصەب)و پلەو کورسى.

ناساندن و پاکانەى پاڵێوراو:

لەپێشەوە گوتمان لەسەر ڕاى هەندێک لە زاناکانمان خۆ هەڵبژاردن شتێکى ڕەوایەو دروستە، تا دەرکەوێ بە ئاسانى بۆ میللەت کێ شیاوە.؟ کەوابوو خۆ هەڵبژاردن بۆ ئەوە نیە کە ئەو مرۆڤە (مەدح)ى خۆى بکات و.. (عەیب)و (عارى) ئەم و ئەو باس بکات، (کە هەردوکیان بەپێى یاساى ئیسلام یاساغن)، مەبەست لە پاکانەو خۆ ناساندن ئەمە نیە، بەڵکو تەنیا ئەوەیە کە ئەو کەسە خۆى بناسێنێ بە جەماوەرو هەڵبژێرەکان، لەگەڵ دەرکەوتنى پەیڕەوو پرۆگرامى هەریەک لەوانە کەخۆیان هەڵدەبژێرن.

- کێ پەرلەمان هەڵدەبژێرێ..؟

لە یاساى پیرۆزى ئیسلامدا هەموو تاکێک بۆى هەیە بەشدارى بکات بۆ دیاریکردنى چارەنوس و ڕێبازو بەرنامەى دەوڵەت – ئیتر نێرینە بێت یا مێینە – بەم مەرجانەى خوارەوە:

1) موسوڵمان بێت: واتە بڕواى بەوە ببێت کە ئیسلام (ئایین)و (دەوڵەتە).

2) باڵغ و پێگەیشتوبێت: لە کتێبى (نظرية الاسلام وهَدْيُهُ في السياسة والقانون والدستور) ل(55)دا هاتووە: هەرکەسێک گەیشتبێتە ساڵى فام و ژیرى (سن الرشد) مافى دەنگدانى بۆ هەیە، (حق التصويت لكل من بلغ سن الرشد ممن يؤمن بمبادىء الدولة في إنتخاب الأمير وأعضاء مجلس الشورى).
ئەم باسە لەگەلێ لە پەرتوکەکاندا هاتووە ئەگەر بۆت گونجا بەتایبەت ئەم دو کتێبە بخوێنەوە: (نظام الحكم في الإسلام/ محمد عبدالله، معالم الطريق/ سعيد رمضان).

3) عاقڵ و ژیر بێت: بۆیە شێت و پەتەڕى بۆى نیە دەنگ بدات.

4) بە ئاشکرا دەستى لەناو گوناهدا نەبێت: (واتە ئەوەندە بێشەرم نەبێت بتوانێت گوناهو سەرپێچى لەفەرمانەکانى خوا بکات).

5) کارێکی ناپەسەندى واى نەکردبێت: لەناو جەماوەردا سومعەو ڕێزى پێ دابەزێ، چونکە بتوانێ بە ئاشکرا ئەو کارانە بکات، دەشتوانێ مرۆڤى خراپ دەست نیشان بکات و بیکات بەکارگێڕى وڵاتمان.

دوو تێبینى:

یەکەم: هەڵبژاردن و پاکانە بۆ خەڵک وەک گەواهیدان وایە لەلایەن هەڵبژێرەوە گەوایى و شایەتییە بە شیاوى ئەو کەسە ئەو ڕاکەى بۆداوە بەوەى کە شاییستەى ئەو کارەیە ئەوان بۆیان دیارى کردووە، لەبەر ئەوە پێویستە ئەو مەرجانەى پێش چاو گیراون بۆ (شایەت)، هەر ئەوانە بۆ (هەڵبژێر - ناخب) ڕەچاو بکرێن، ئەمەیش لە کتێبى: (الشورى بين النظرية والتطبيق) ل/(105) هەیە.. کەوابوو شایەتى درۆزن و لاقرتێچیى و نا موسڵمان و مناڵ و شێت وەرناگیرێ.. واتە: بۆیان نیە ڕا بدەن.

دووەم: ئافرەت لە ئیسلامدا ڕاى پەسەندەو مافى دەنگدانى هەیە بەپێى ئەم ئایەتە: (فرجل وامرتان ممن ترضون من الشهداء ...) وە هەروەها پەیامبەرى ڕابەرمان ﷺ لە (بيعة العقبة) دا ڕاى لە ئافرەتان وەرگرت و هەروەها بەیعەتیشى لێوەرگرتن، نە هەر ئەوەندە بەڵکو بەخۆ هەڵبژاردن و خۆ (تەرشیح) کردن بۆ ئەنجومەنى (پەرلەمان) بەپێى ئەو نەخشەیەى ئیسلام بۆى کێشاوە، ڕەوایە.

خوێنەرى بەڕێز:

بەم لێکۆڵینەوە سەر پێییە ڕوون بووەوە کە (ڕاگرى - انتخاب) شایەتیى و گەواهى لەسەر چاکیى و پاکى ئەو کەسەیە، یان ئەو لایەنەى ڕاکەى بۆ ئەدەیت بەتایبەت تۆ ئەى خوشک و براى نوێژکەرو ڕۆژوگرو هتد.. بەژیرانە بزانە شایەتى بۆ کێ دەدەیت و کێ هەڵدەبژێرى..؟ خواى گەورە بۆ ئەمە دەفەرموێ: (..وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ..) لەشایەتى درۆینە خۆتان بەدوور بگرن، پەیامبەریش ﷺ بەگوناهى گەورەى داوەتە قەڵەم (من السبع الموبقات)، چونکە ماناى (ڕەئیدان) ئەوەیە کە: (خودایا تۆ بە شایەتبە، فڵانى کوڕى فڵان، یان ئەو لایەنە شیاوە بۆ پەرلەمان).
سەرەڕاى ئەمەیش پەیامبەرى ئازیزمان ﷺ دەفەرموێ: (ئەگەر دوو کەس بوون بۆ هەڵبژاردن، یەکێکیان چاکترو پاکتر بوو بۆ ئیسلام، کەچى تۆ ئەویانى ترت هەڵبژارد، ئەوا خیانەتت لە خواو پێغەمبەرو تەواوى موسڵمانان کردووە..!).
دەتۆش وریاو زیرەکبە، دەمار گیریى و لایەنگیرى ماڵت وێران نەکات و خۆت بخەیتە بەر خەشم و قینى خواى گەورە.! نەڵێیت من چەندەها ساڵە خزمەت ئەکەم باخزمەتەکەم نەفەوتێ.!!

ڕابەرو سەرۆکی خۆت هەڵبژێرە:

تەواوى موسڵمانان هاودەنگن لەمەدا کە دانان و دیارى کردنى (ئیمام)و پێشەوا، واجب و پێویستیەکى ئیسلامییە، لە هەمان کاتیشدا یەک دەنگن بۆ هەڵبژاردنى پێشەوایەکى (عادل)و دادگەر تا هەستێ بە ڕاپەڕاندنى فەرمانەکانى خواى گەورە لەسەر زەویدا بە دادگەرانە لە نێوان تەواوى بەندەکانى خۆیدا بێ جیاوازى لە نێوان تورک و فارس و کورد...هتد.
هەموو وەک یەک خاوەن زمان و خاوەن فەرهەنگ بن، خاوەن (کیان)و سێبەر بن و بەروبوومى وڵاتیان بۆ خۆیان بێت، نە کورد هەست بکات بە لاوازى خۆى، نە عەرەب نە فارس، کۆمەڵێ برا لە سەر سوفرەى خوا کۆبونەتەوە کامیشیان لە خوا بەترس تر بوو، پێشەوایەتى بدرێتێ و ئەویش هەرگیز باسى خۆى نەکات و نەژاد پەرستى پێوە دیار نەبێت، دانانى سەرۆکێکى ئاوا پێویستى سەر شانى تەواوى موسڵمانانە بە تایبەت ئەوانەیان سەلیقەیان بەم کارە دەشکێ و بیریان تیژترە بۆ ئەو مەبەستە (بە لێکدانەوەى فیقهى پێیان دەڵێن: (أهل الحل والعقد).
لەبەر ئەوە بەرنامەى خوا لە پاڵ تاکە تاکەدا پیادە نابێت، وەشتێکى نەگونجاویشە هەروا بهێڵرێتەوەو هەمو کەس بەئارەزوى خۆى چۆنى پێخۆش بوو و چەندەى پێ باش بوو بکەوێتە قاڵبى هەواو هەوەس و ئارەزووەکانیەوە. کەوابوو پێویستە گەل هەستێ کەسێکى شایستە -کە دواتر مەرجەکانى باس دەکەین- هەڵبژێرێ و بکرێ بەبرا گەورەو ئەمانیش گوێ ڕایەڵیان بۆى ببێ  لەپێناو فەرمانەکانى خواى گەورەدا.
بێجگە لەمەیش یاسایەکمان هەیە دەڵێ: (مالايتم الواجب إلا به، فهو واجب) واتە: پیادەکردنى حوکمى خوا لەسەر زەویدا واجبە، تاکە تاکەو دوو دوو، ئەم کارەیان پێناکرێ، بەڵکو دەبێ تەنها کەسێک دیارى بکرێ و یارمەتى بدرێت بۆ ئەو کارە.. کەوابوو دانانى سەرۆک و پێشەوا شتێکى واجبە، خۆ ئەگەر پشت گوێ خراو گوێى پێنەدرا تەواوى (کۆمەڵگا) گوناهبار دەبێت.
بەڵێ دانانى خەلیفە لەئیسلامدا ئەوەندە گرنگە کاتێ پێغەمبەر ﷺ لەدونیا دەرچوو و چەند ڕۆژێ تەرمە پیرۆزەکەى دەهێڵنەوەو تەسلیم ناکرێ، چونکە هاوەڵان هەمویان سەرگەرم بوون بەدیاریکردنى کەسێکى شیاو بۆ ئەو جێگایە، نە وەک (فوضا)و پشێوى ڕوو بدات و وڵاتەکەیان بێ لێپرسراو بمێنێتەوەو دوژمن هێرشیان بۆ بهێنێ، جا کە ڕایان هاتە سەر (ئەبوبەکر) – خوا لێى ڕازى بێت -  ئەوجا بیریان لە ناشتنى تەرمە پیرۆزەکەى پێغەمبەرى سەرکردە کردەوە، وە هەروەها چەندین ئایەت و فەرموودە دان بەو ڕاستیەدا دەنێن: (يا أيها الذين آمنو أطيعوا الله وأطيعوا الرسول وأولي الأمر منكم..) خواى گەورە داواى گوێڕایەڵى دەکات لە ئیمانداران – دواى گوێڕایەڵى خواو پێغەمبەر – سەبارەت بەکارگێڕانى وڵاتیان ئەوانەى بەرنامەکەى خوا پیادە دەکەن یەک لە دواى یەک.
وە بە سەدەها فەرمودە هاتووە وەک: ((من مات ولم يعرف إمام زمانه مات ميتة جاهلية)).(قال الشيخ الألباني في السلسلة الضعيفة، برقم: 350 (لا أصل له بهذا اللفظ). وقد قال الشيخ ابن تيمية: والله ما قاله رسول الله ﷺ هكذا وإنما المعروف ما روى مسلم أن ابن عمر قال سمعت رسول الله ﷺ يقول من خلع يدا من طاعة لقي الله يوم القيامة ولا حجة له ومن مات وليس في عنقه بيعة مات ميتة جاهلية ) ((فإن من طاعة الله أن تطيوعني وإن من طاعتي أن تطيعوا أئمتكم..)).(مسند أحمد بن حنبل، ومن مسند بني هاشم، مسند عبد الله بن عمر رضي الله عنهما، حديث : ‏5501‏. تعليق شعيب الأرنؤوط: إسناده صحيح، ورجاله ثقات رجال الشيخين غير عقبة بن أبي الصهباء فمن رجال التعجيل) ((من أتاكم وأمركم جميع على رجل واحد، يريد أن يشق عصاكم، أو يفرق جماعتكم، فاقتلوه)).(سنن أبي داود، كتاب الجهاد، باب في القوم يسافرون يؤمرون أحدهم، حديث : ‏2255‏. قال الشيخ الألباني في سنن أبي داوود: حديث حسن صحيح، رقم: 2608)
وە ئەفەرموێ:- ((إذا خرج ثلاثة في سفر فليؤمروا أحدهم)).(صحيح مسلم، كتاب الإمارة، باب حكم من فرق أمر المسلمين وهو مجتمع، حديث : ‏3532‏) واتە: هەرکات سێ کەس بە لایەکا ڕۆشتن، لەناو خۆیاندا یەکێکیان هەڵبژێرن و بیکەن بە (ئەمیر) و سەرپەرشتیکارى کاروباریان، جا بۆ سێ کەس پێغەمبەر خوا ﷺ داواى ئەمیرى دەکات! ئەى چۆن بۆ وڵاتێکى ئاواى موسڵمان داواى ئەمیرى نەکات.؟!

مەرجەکانى رابەرو سەرۆک:

زاناکان گەلێ مەرجیان دەست نیشان کردووە بۆ ئەو کەسەى دەیەوێ ببێتە خەلیفەى موسڵمانان، بۆ ئەوەى هەموو کەس هەڵ نەسێ و داواى سەرۆکایەتیمان لێ بکاو خۆى بکا بە کوێخاى وڵات.! وە ئێمە ئەو مەرجانە دەکەین بە تەرازوى ڕاستیى و ناڕاستیى و دروستیى و نادروستى ئەو کەسەی دەیەوێ پێشەوایەتى بگرێتە ئەستۆ. فەرموو ئێوەو مەرجەکان:

1- عەدالەت:
-بەلاى زاناکانەوە – واتە: خۆ ڕازاندنەوە بەفەرمانەکانى خواى گەورەو هەر کارێکى جوان و پەسەندى کۆمەڵگەى ئیسلامى، وە دوورکەرتنەوەیە لە هەر کارێکى ناشیرین و زیان گەیەنەر بەڕێزو پلەى مرۆڤایەتى.

2- زانست و زانیارى:
پێویستە ئەو سەرۆکە زاناو داناو وریاو بیرتیژ بێت، دەسەڵاتى ڕاپەڕاندنى دەوڵەتى ببێ لە تەواوى بوارەکاندا بەتایبەت بوارى (سیاسەت)، تەنانەت دەبێ لە پلەى (اجتهاد)دا بێت، چونکە (ئیمامەت) پلەیەکى هەرە گەورەیەو تەواوى گرێ و قورتەکان ڕوبەڕووى دەبنەوە، جا ئەگەر تواناى (عیلمى) نەبێت ئەوا پەکى دەکەوێت و وڵاتیش توشى زیان دەبێت، نە هەر ئەمەندە بەڵکو دەبێ ئاگادارى گۆڕانکاریەکانى جیهان بێت، وە ڕۆشنبیرایەتى ئەو سەردەمەى ببێ لەگەڵ زانینى مێژوى دەوڵەتان و یاسا دەوڵەتیەکان، وەک: شێوەى پەیمان بەستن و پەیوەندى سیاسیى و بازرگانى لەگەڵ ئەو ڕۆژگارەدا.

3- هەست پێکەرەکانى (الحواس الخمس):
ڕابەرو سەرۆکى وڵات لەبەر ئەوە ڕوبەڕووى سەدەها گێرەو کێشە دەبێتەوە لەگەڵ دەوروبەردا (دەوڵەتاندا)، پێویستە ئەندامەکانى سەلامەت بن، (گوێ و زمان و دەست و قاچ...هتد) تابتوانێ بەتەواویى و ئاسانى وڵات بەرەو پێشەوە ببات، ئەمە لەلاى هەندێک لە زاناکان وایە، ئەگینە هەندێ تریان دەڵێن پیرێکى پڕ ئەقڵ و ژیرو فام، خاوەن تەگبیرو ڕاوێژ، زۆر شایستەیە بۆ(حاکم)ى وڵات، چونکە نە لە قورئاندا وە نە لە فەرمودەدا ئاماژە بەم مەرجەیە نەکراوە، تەنها ئەمە هەیە: (كونوا قوامين بالقسط).

4- شاییستەو توانایى (الكفاءة):
پێویستە (پێشەوا) لێهاتوویى و توانایى تیا بەدى بکرێت و بتوانێ (توجیە)ى خەڵکەکە بکات بەرەو هەستان و ڕاپەڕاندنى کاروبارى سیاسیى و ڕاپەڕاندنى ئیدارەى وڵات.

5- ئازایەتى (الشجاعة):
دەبێ غیرەت و ئازایەتى تیا بەدى بکرێ بۆ پاراستنى سنورە ئیسلامیەکان و تواناى بەگژاچوونى دوژمنانى موسڵمانانى ببێ، وە یا ئەگەر لایەنێک ویستى هێرش بێنێتە سەر وڵاتە ئیسلامیەکان بتوانێ دەمکوتى بکات.

6- باڵغ و تێگەیشتوو و فامیدە بێت:
کەوابوو مناڵ و شێت و پەتەڕى بەکەڵکى سەرۆکایەتى نایەن، چونکە ئەو کارە ئادەمیزادى دامەزراوو لێهاتوى دەوێ، ئەمانیش تازە هەڵدێن و شارەزاییان نیەو هەر وەک هیچ تەجروبەشیان نیە.

تێبینى:
هەرچەند ساڵ دیارى نەکراوە بۆ سەرۆک (خەلیفە)، بەڵام موسڵمانان دەتوانن ساڵێکى تایبەتى پێش چاو بگرن، (وەک ئەوە لە سى ساڵ کەمتر نەبێت، یا چل ساڵ)، ئەگەر بەرژەوەندى تیا بەدى دەکراو ئەتوانن شەهادەو بڕوانامەو پلەى زانستى پێش چاو بگرن لەگەڵ هەر مەرجێکى تردا کە لەو سەردەمەدا پێویست بێت بۆ رابەرو سەرۆکى وڵات، کەوابوو (خەلیفە) نابێ تەمەنى لە (18) ساڵ کەمتر بێت، بەڵام لاى سەروى دیارى نەکراوە.

7- نێرینە (الذكورة):
ئەم کارى سەرۆکایەتیە لەبەر ئەوە لەخۆیدا کارێکى قورس و پڕ لە ئەزیەت و گرێ و ناڕەحەتیە، مێینە دەست نادات بۆ ئەو کارە، بۆیە پێغەمبەر ﷺ ئەفەرموێ: ((لن يُفلح قوم ولَوْا أمرهم إمراة)).(صحيح البخاري، كتاب المغازي، باب كتاب النبي ﷺ إلى كسرى وقيصر، حديث : ‏4172‏) وفي رواية: ((أسندوا أمرهم إلى إمرأة)).(تعليق شعيب الأرنؤوط: إسناده صحيح)

8-موسڵمان بوونە (الاسلام):
ئەم مەرجەیە - هەرچەند ئەبوایە لەپێشەوە بوایە – بەڵام چونکە باسى خەلیفە دەکەین، دیارە هەر ئەبێت موسڵمان بێت، کەوابوو پێویست نیە باسکردنى، لەگەڵ ئەوەشدا ئێمە دەینوسین و دەیهێنین: ئەم موسڵمان بوونە بناغەى تەواوى مەرجەکانى ترە، واتە: هەرگیز ناموسڵمان بۆى نیە ببێ بە حاکمى موسڵمانان : (ولن يجعل الله للكافرين على المؤمنين سبيلا) النسا ْ /141.
هاوڵاتیانى خۆشەویست ئەمە کورتە باسێک بوو بۆ هەڵبژاردنى ئەنجومەنى پەرلەمان و ڕابەرایەتى، هیوادارین سود بەخش بوبێت، وە تۆى ئازیزیش سودى لێ وەربگرى، ئیتر بە هەڵەدا نەڕۆیت لە دیارى کردنى چارەنوسى موسڵمانان، بڕواداران نەخەیتە بەردەستى ئەم و ئەوى دژە دین.!
خوێنەرانى بەڕێزو ئیسلام دۆست: ئەوانەى سەرەوە بۆت باسکرا کۆمەڵێ ڕاوبۆچوونى زاناو داناکانمان بوون – بەکۆن و نوێوە – ئومێدەوارم سودبەخش بێت و ئێمەیش توانیبێتمان ڕاستیەکان بدرکێنین و ئەو ئیسلامە پاکەش بگێڕینەوە بۆ جێگاى شیاوى خۆى، ئەگەر ئێوەش ڕاو بۆچونێکتان لایە باشترو چاکتر، ئاگادارمان بکەنەوە بەسوپاسەوە لێتان وەردەگرین.
خواى گەورە هەمومان سەرکەوتوو بکات و لێمان خۆشبێت، وە لە هەڵە بمان پارێزێت.

- نرخ بۆ ڕاکەت دابنێ..!

خۆتان دەزانن کە ئێمە هەموومان بەندەى خواین و بۆ ئەوەى دروست کردوین گوێ ڕایەڵى ئەو بین و تەنها وتەى ئەو بایەخدار بێت لەلامان و هەوڵ بدەین تەنها بەرنامەى ئەو نرخدار بێت، پێویستە دڵ و گوێ و چاوو زمانمان لەخزمەتى ئەودا بێت و هەرگیز بەزمان شتێک نەڵێین قازانجى ئەم و ئەو بێت و زیان بێت بۆ بەرنامەکەى خوا، وە دەبێت هەموو شتێک ڕوون بکەیتەوەو لە خۆتەوە بەکوێرانە دواى هیچ بەرنامەو هیچ کەسێک نەکەوى، (ولا تقف ماليس لك به علم، إن السمع والبصر والفؤاد كل أولئك كان عنه مسئولا) 17/36. وە نەڵێیت جا یەک دەنگى من چیە..؟! نەخێر، وا دەبێ ئەو دەستەو کۆمەڵەیە پێویستیان بە تەنها دەنگێکى تۆ هەیە بۆ ئەوەى ڕێژەى تەواو بەدەست بهێنێ و کتوپڕ لەولاوە تۆ بەبێ ئاگاداریى و بێ هیچ لێکدانەوەیەک دێیت و بێ پرس و وەڵام وەرەقەکەتى دەدەیتێ و ئەوى پێ سەر دەکەوێ و موسڵمانان مافیان پێشێل دەبێت، ئەمەیە کە پێغەمبەر ﷺ دەفەرموێ: ((من أذل عنده مؤمن فلم ينصره وهو قادر على أن ينصره أذله الله عزوجل على رؤوس الخلائق يوم القيامة)).(ئەحمەدو تەبەرانى گێڕاویانەتەوە. تعليق شعيب الأرنؤوط: إسناده ضعيف لضعف ابن لهيعة - وهو عبد الله - وموسى بن جبير - وهو الأنصاري) واتە: هەر کەسێک لەلایا ئیماندارێک ڕیسواو زەلیل بکرێ و لە هەمان کاتدا بتوانێ سەرى بخاو یارمەتى بدات، کەچى ئەم پشتگیرى نەکاو تەنانەت بە وەرەقەیەکیش یارمەتى نەدات، ئەوە خواى گەورە زەلیل و سەر شۆڕى ئەکات لەناو جەماوەردا.
ئەمەیە کە دەفەرموێ: ((وإن العبد ليتكلم بالكلمة من سخط الله، لا يلقي لها بالا، يهوي بها في جهنم)).(صحيح البخاري، كتاب الرقاق، باب حفظ اللسان، حديث : ‏6122‏) واتە: بەندەى وا هەیە وشەیەکى ناڕەزایى و ناشوکرى بەدەمیا دێت و خۆیشى هیچ نرخێک بۆ قسەکەى دانانێ، کەچى بەهۆیەوە دەکەوێتە ناو ئاگرى جەهەننەم..! کەوابوو خوشک و برایان: نرخ بۆ ڕاو پسوڵەکەتان دابنێن و بزانن کە بەتەنها ڕایەکى تۆ ئەو لایەنە سەر دەخەیت و، ئیمانداران ژێر دەست، بۆیە دەفەرموێ: ((المسلم من سلم المسلمون من لسانه ويده..)).(صحيح البخاري، كتاب الإيمان، باب: المسلم من سلم المسلمون من لسانه ويده، حديث : ‏10‏) وە بۆیە ئەفەرموێ: ((من يضمن لي ما بين لحييه وما بين رجليه أضمن له الجنة)).(صحيح البخاري، كتاب الرقاق، باب حفظ اللسان، حديث: ‏6118‏)
سوفیان ناوێک وتى: ئەى پێغەمبەرى خوا ﷺ ڕێیەکم بۆ دابنێ خۆمى پێ بپارێزم.. فەرمووى: ﷺ بڵێ: الله پەروەردگارمەو ئینجا ئەمبەرو ئەو بەر نەکەیت.! سوفیان دەڵێ: وتم ئەى پێغەمبەرى خوا ﷺ لەچى زۆر ئەترسى کە زیانم پێبگەیەنێ.؟! پێغەمبەر ﷺ زمانى خۆى گرت و فەرمووى: لەمە (ئاماژەى بۆ زمانى کرد)، هەر بۆیە دەفەرموێ: ((إِذَا أَصْبَحَ ابْنُ آدَمَ فَإِنَّ الأَعْضَاءَ كُلَّهَا تُكَفِّرُ اللِّسَانَ فَتَقُولُ: اتَّقِ اللَّهَ فِينَا فَإِنَّمَا نَحْنُ بِكَ، فَإِنْ اسْتَقَمْتَ اسْتَقَمْنَا وَإِنْ اعْوَجَجْتَ اعْوَجَجْنَا)).(قال الشيخ الألباني في سنن الترمذي: حديث حسن) بەڵێ سەدەها فەرموودە هەیە باسى زمان دەکات کە بە تەنها وشەیەکى زمان ماڵت وێران دەکات، کەوابوو نرخى ڕاکەتت لابێ، وە بزانە وەرەقەکەت بۆ کێ دەخەیتە سندوق.؟!

- لە قافڵەى موسوڵمانان دوور نەکەویتەوە..!

پێغەمبەرى مامۆستامان ﷺ زۆر داکۆکى کردۆتە سەر ئەوەى کە هەرگیز لە دەستەى بڕواداران خۆت دور نەخەیتەوە – ئەگەر چى خواردن و ئیسراحەتیشت لێ قەدەغە بکرێ – وە زۆر دەخیل و دەستە دامێنت دەبێ لەڕووى سۆزەوە بۆت – کە لەکاتى پەیدابوونى (فیتنە)و بەڵاو فرە حیزبیدا تەنها ڕوو لە کۆمەڵى موسڵمانان بکە. ئەم وەسیەت و دەست دامێن بوونە لە وتو وێژەکەى (حوزەیفەدا) دەرکەوتوە، حوزەیفە پرسیار دەکاو دەڵێ: ئەى پەیامبەرى خوا ئەگەر گەیشتمە ئەو فیتنەو فرە کۆمەڵانە فەرمانت چیە..؟ پێغەمبەر ﷺ فەرمووى: ((تلزم جماعة المسلمين وإمامهم)) لەگەڵ دەستەو کۆمەڵى موسڵمانان و پێشەوایان بە. حوزەیفە گوتى: ئەگەر نە کۆمەڵ و نە پێشەوایان نەبوو..؟ پێغەمبەر ﷺ فەرمووى: ((فاعتزل تلك الفرق كلها...)) دەخیل سەد دەخیل کەنار بگرەو دووربە لەتەواوى ئەو کۆمەڵ و دەستانە، وە لێیان نزیک نەبیتەوە ئەگەرچى خۆت بەستبێتەوە بە درەختێکەوە تا دەمرى..!(صحيح البخاري، كتاب المناقب، باب علامات النبوة في الإسلام، حديث : ‏3430)
وەهەروەها لە فەرموودەى باوەڕ پێکراودا هاتووە: ((.. يدالله على الجماعة، ومن شذ شذ في النار)).(صحيح، صححه الألباني في صحيح وضعيف الجامع، برقم: 1848) واتە: هێزو دەسەڵاتى خوا لەگەڵ کۆمەڵدایە.. بۆیە ئەگەر کەسێک لایداو لێیان دورکەوتەوە دەڕواتە ناو دۆزەخەوەو دەسوتێنرێ.
وە لە کتێبە باوەڕ پێکراوەکەى (ترمزى)دا هاتووە: جارێک پێغەمبەر ﷺ زۆر داکۆکى کردە سەر ئامۆژگارى کردنى یاران، دواجار فەرمووى: ((أوصيكم بتقوى الله والسمع والطاعة وإن كان عبدا حبشيا، فإنه من يعش منكم يرى إختلافا كثيرا، وإياكم ومحدثات الأمور فإنها ضلالة فمن أدرك ذلك منكم، فعليكم بسنتي وسنة الخلفاء الراشدين المهديين، عضوا عليها بالنواجذ)).(صحيح، صححه الألباني في الجامع الصحيح لسنن الترمذي، برقم: 2676)
واتە: وەسیەت بێت وشەى هەق ببیستن و گوێ ڕایەڵیشتان ببێ، ئەگەر لەبەندەیەکى حەبەشیش بێ.! بەڕاستى ئەوەى بکەوێتە دواى منەوە (درەنگ تر بمرێ) ناکۆکیى و پەرتەوازەیەکى زۆر دەبینێ، دەى دەخیل سەد دەخیل لەسەر ڕەوشتى من و خەلیفەکانم لا نەدەن، خۆتان بپارێزن لەو شتانە تازە داهێنراون – وەک فرە حیزبایەتى و ئەو هەموو بیرو ڕێچکانە تازە داهێنراون – تازە داهێنراوێک لەگەڵ ڕێبازى ئیسلامدا نەگونجێ گومڕایى و سەر لێشێواویە. وە فەرمووى: ((..وإن بني إسرائيل تفرقت على ثنتين وسبعين ملة، وتفترق أمتي على ثلاث وسبعين ملة، كلهم في النار إلا ملة واحدة، قالوا ومن هي يا رسول الله، قال ما أنا عليه وأصحابي)).(حسن، حسنه الألباني في الجامع الصحيح لسنن الترمذي، برقم: 2641.)
واتە: گاورو جولەکە لە ئایینەکەیان دوورکەوتنەوەو بوون بە (72) حیزبەوە، بەڕاستى - سەردەمێکیش دێت ئەم ئوممەتى ئیسلامە دەبێتە (73) حیزبەوە، واتە: هەمویان دواى هەواو هەوەس دەکەون و دەبنە ئەهلى ئاگر - تەنها یەک حیزبیان ڕزگارى دەبێت..! کامەیە.؟ فەرمووى: ئەو یاساو بەرنامەیە کە من و هاوەڵانم لەسەرینین، واتە: ئەوەیان کە پەیڕەوو پرۆگرامى لە قورئان و فەرمودەوە وەرگرتووە.
هاوڵاتیانى خۆشەویست: هیوادارم تەنها بەدواى حیزبەکەى پێغەمبەردا ﷺ هەنگاو هەڵبگریی بۆ ڕزگاریى و سەرفرازى.

- فرە حیزبى نەهامەتە.!

فرە حیزبى خۆى لەخۆیدا نەخۆشیە – وەک گەلێ جار لەسەر زارى فەرماندەکان دەردەچێ – یاخوا دوژمنت فرە حیزبایەتى بکەوێتە وڵاتیەوە، ئەگەر میللەتێکى ستەم لێکراو بیەوێت بەرگرى لە خۆى بکات، کاتێک یەک دەنگ و یەک دەست و یەک ڕەنگ بێت و تەنها شێوەو شێوازێک دیارى بکات بۆ خەبات کردن، ئەوە مەسەلەیەکى سەلمێنراوە کە زۆر زووتر دەگاتە ئامانج و هێمن و ئاسودەیى بۆ وڵات دەسە بەردەکات، لەوەى کەچەند بۆچوون و بیرو ڕێچکە پێش چاو بگرن، هەرچەند بەحوکمى هەندێ شت گەلێ جار ببنەوە یەک – لە ڕواڵەتدا – بەڵام هەر ئیحتیمالى تێکچوون و تەقینەوەى لێ دەکرێ و بەشێکى خەبات گێڕەکان و هاوڵاتیان دەکاتە سوتەمەنى خۆى، ئیتر بێجگە لەوەى کە دڵى ئەو میللەتە بەرامبەر یەکتر هەرگیز پاک نابێتەوە لە ئاستى یەکترو دژ بە یەکتر ئەخوێنن و بەشى ڕێکخستن زۆر ئەکەن و هەوڵ دەدەن هەموو لایەنێک پشتگیرانى خۆى زیاد بکات و بەرامبەرەکەى ڕۆژ بە دواى ڕۆژ کەم بکاتەوەو تەنها دەنگى خۆى بمێنێتەوە.. سەر ئەنجام لە ڕۆژنامەو گۆڤارو جۆرەکانى ترى بەشى ڕاگەیاندن، یەک لە یەک دەخوێنن و ئەم بەو دەڵێ دیکتاتۆرو خۆفرۆش.. ئەویش بەم دەڵێت بەکرێگیراوى بێگانە..!!
وە ئەم جەماوەر هان دەدات و هەندێ (شیعار)و دروشم دەخاتە دەمى دژ بە ئەو، ئەویش دژ بە ئەم.! سەرەنجام وزەو (طاقة)ى گەل – لە باتى یەکبوون و یەکگرتن – پەرتەوازە دەبن و هیچ خێرێکى لێ ناوەشێتەوە، هەر حیزبەى (10- 15) هەزارى لێ (تنظيم) دەکات بۆخۆیى وڵاتیش (نیشتمانى ئازیز) هەر دەبێت ڕۆڵە ڕۆ بکات بۆ لاوەکانى، بۆ پێشمەرگەکانى، بۆ تەواوى توێژەکانی.. جا تیاچوون بۆ وڵاتێک کە ئاوا ڕۆڵەکانى سەرگەردان کرابن.!!
ئینجا ڕێگەى (10) ساڵ بە (100) ساڵ نابڕێ و تا درێژەیش بکێشێ، بێگانە دەست دەخاتە ناویەوە بەتایبەت ئەگەر فەقیریى و هەژارى بکەوێتە وڵاتەوە، ئەوکات چەندەها دەستە دەستەى لێ دروست دەکات بێجگە لەوەى ئەو گەلە – هەر خۆى بۆ خۆى – بێزار دەبێ و ڕا دەکات و خۆى دەشارێتەوە.

- دەرمانەکەى.؟!

(وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا ۚ وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا..) گردبوونەوەیە بە دەورى بەرنامەکەى خواداو وەرگرتنى یەک پەیڕەو پرۆگرامە، یەک شێوە خەبات و (جیهاد)ە.. یەک فیکرو بۆچوونە.. یەک ئایدلۆژیاو یەک عەقیدەیە.. یەک شیعار دروشمە.. یەک ڕاگەیاندن و یەک داراییە.. یەک سوپاو یەک هێزە.. ئەمەش زۆر ئاسانە بە مەرجێک فەرماندەکان بیر بکەنەوە و دەست لە هەندێ شتى ڕواڵەتى هەڵگرن و ببنە براى یەکتر.. بەڵێن بدەن: نە ئەم ئەولایى بێت، نە ئەویش ئەم لایى بێت، (إن هذه أمتكم أمة واحدة وأنا ربكم فاعبدون).21/92.
دواى ئەوەش گەلێک لەو وڵاتانە بەدەست فرە حیزبیەوە یەکیەتیی و برایەتییان لەدەست داو توانەوە، بێجگە لەوەى کە نەیان توانى دەرمانى دەردمان بکەن، دیارە ئەم حاڵەتە ئیسلامییەکانیش دەگرێتەوە بە زیادەوە، چونکە ئەوانیش زیانى حیزبایەتییان پێوە دیارە.!
ئەم نەخۆشی فرە حیزبیە مەسەلەیەکى کۆنەو دەرمانەکەیشی تاقیکراوەتەوەو سودى لێ وەرگیراوە، ئەوەتە پێش هاتنى ئیسلام (360)بت لەناو کەعبەدا بوونیان هەبوو، هەر یەکێکیان تەمسیلى عەشیرەت و هۆزێکى دەکرد، واتە: وەک بڵێیت (360) حیزب بوون، بەڵام  ئیسلام هات سەرۆک هۆزەکانى کردە براو هەمویان لەدەورى کۆبونەوە، کەوابوو ئەى ئێستا بۆچى ناگونجێت..؟!

* ئەم بابەتى (ئایا ئەزانى کێ هەڵبژێریت بۆ (پەرلەمان و سەرۆکایەتیی و ڕابەرێتى وڵات).؟ لە ساڵی: 1417 کۆچیی بەرامبەر بە 1991 زایینی نووسراوە.