حوکمی گومرگ و وەرگرتنى سەرانە.؟ ئایا ڕەوایە جگە لە زەکات ماڵى تر لە موسڵمانان وەر بگیردرێت.؟!

پێش دەستى:

ئێمە وەک موسوڵمان، بەرنامەمان قورئان و سوننەتە، لەوەوە تەواوى یاساى کارەکانمان وەردەگرین، هەر لەوێشەوە سەرچاوە دەگرن، حەڵاڵ و حەراممان لەوانەوەیە، خۆمان بە هیچ شێوەیەک ناتوانین حەڵاڵ حەرام بکەین یان بە پێچەوانەوە، وەک شوێن کەوتووانى یاسا دەستکردەکان و ئەوانەى ئەڵقە لە گوێى ئەملاو ئەولان..! لە هەمان کاتیشدا ئەو ئیسلامە، ئیسلامى هەموو کاتێکە، بارى ئاسایى، بارى نا ئاسایى، وە هەر یەکەشیان یاساى تایبەتى خۆیانیان بۆ هەیەو نابێ تۆزقاڵێک لێیان لا بدرێت.
دواى ئەو گۆڕانکارییە خێراییانەى ڕوویان کردە کوردستان و بەتایبەتیش ناوچەى هەڵەبجەو هەورامان کە ئەوکات لەژێر سوڵتەى بزووتنەوەدا بوو، لە شەڕی ناوخۆو چەندین کێشەو گرفتى تر کە ڕوویان لە ناوچەکەو دەسەڵاتى بزووتنەوە کردبوو، پاشان گرفتى نەبوونیى و کەم دەستیی ڕوویانکردبووە بارەگاو، موجاهیدەکانی بزووتنەوە، لەولایشەوە لەو هەموو خێرو بێرەى کوردستان و دەرامەتەى دەهاتە وڵاتەکەمانەوە، لەلایەن خێرخوازى دەرەوە، بزووتنەوەى لێ بێ بەش کرابوو، ئەوجا بزووتنەوەى ئیسلامیى بیرى لە پەیداکردنى (ئیمکانیات)ى ماددى کردەوە چ لە دەوڵەمەندەکان، یا لە تەواوى موسڵمانان (هەژارو دەوڵەمەند). هەرکەسە بەپێى خۆى چ بە وەساڵ و خۆشى خۆیان، یا بە زۆرو (تەکلیف). دیارە ئەمەش بە گۆترە نییە، بەڵکو لەژێر ڕۆشنایى گەلێ ئایەت و فەرموودەو بۆچوونى دەیان زاناى بەرجەستەو قارەمانى گۆڕەپان، وەک:

1) پێشەوا شاطبي دەفەرمووێت: (إذا خلا بيت المال وارتفعت حاجات الجند إلى مال يكفيهم، فـللإمام – اذا كان عدلا أن يوظفهم على الاغنياء – أي: أن يرتب عليهم ضرائب – بما يراه كافيا لهم في المال الى أن يظهر مال في بيت المال).
هەرکات (بیت المال) خاڵى بوو، وە پێویستى سەربازەکان بەرزبوویەوەو نیازیان بە داراییەک بوو (بۆ ژیان و ژیواریان) ئەوە پێشەوا دەتوانێ – ئەگەر ببێت – کە باجێک بخاتە سەر دەوڵەمەندەکان بە ئەندازەى ئەوە بەشى ژیان و ژیوارى سوپاکە بکات... تا ئەو کاتەى (بیت المال) دەوڵەمەند دەبێت.
2) قورطوبى: (واتفق العلماء على أنه إذا نزلت بالمسلمين حاجة بعد أداء الزكاة، يجب صرف المال إليها)، زانایان هاودەنگن لەوەدا کە هەرکات بەڵاو نەهامەتییەک هاتە سەر موسڵمانان – بەڵام بە زەکات پڕ نەکرایەوە – پێویستە (بەگوێرەى پێویست) دارایى بۆ بەخت بکرێ لە لایەن موسڵمانانەوە.
3) نەوەویى: (يجب إعانة الجنود النظاميين – من غير مال الزكاة – على الأغنياء اذا لم يكن بيت المال ما يعطون منه) پێویستە لەسەر دەوڵەمەندەکان -جگە لەزەکات- کۆمەکى ئەو سەربازانەى سەر بە (دیوان)ى سەربازین، ئەمەیش کاتێ (بیت المال) ئەوەندەى تیا نەبوو بەشیان بکات.
4) پێشەوا غەزالى: (اذا لم يكن في مال المصالح (الدولة) ما يفي بخراجات العسكر و لو تفرق العسكر و اشتغلوا بالكسب – وخيف دخول العدو بلاد الاسلام، او ثوران الفتنة قبل أهل الشر، جاز للامام يوظف على الاغنياء مقدار كفاية الجند..) المستصفى.
هەرکات دارایى دەوڵەت ئەوەندە سامانى تیا نەبوو، بەشى ژیان و ژیوارى سەربازەکان بکات، لە هەمانکاتدا ئەگەر سەربازەکان بڵاوەى لێ بکەن بۆ وەدەست هێنانى نان و خۆراک، لەولایشەوە مەترسى ئەوە دەکرا دوژمن خۆى بخزێنێتە ناو وڵاتى موسڵمانانەوە، وە یا مەترسى ئاژاوەیەک دەکرا لە لایەن شەڕ فرۆشانەوە، ئەوە لەو کاتەدا (پێشەوا) بۆى هەیە ئابوونەو باجێک بخاتە سەر دەوڵەمەندەکان بە ئەندازەى جێبەجێکردنى پێداویستییەکانى سەربازەکان.
5) عیزەدین کوڕى عبدالسلام: (اذا طرق العدو بلاد الاسلام، وجب على العالم قتالهم وجاز لكم أن تأخذوا من الرعية ما تستفون به على جهادكم بشرط ألا يبقى في بيت المال شيء..) هەر کات دوژمن دەرگاى جیهانى ئیسلامەتى کردەوە، ئەوە پێویستە لەسەر تەواوى موسڵمانان جەنگیان لەگەڵ بکەن، لە هەمان کاتدا دەتوانن لە مەردوم (دەوڵەمەندو هەژار) داراییەک وەربگرن بە ئەندازەى ئەوەى بتوانن ئیشەکانتانى پێ پیادە بکەن... بەڵام بەو مەرجەى (بیت المال) خاڵى بێت لە سەروەت و سامان.
بەڵێ ئێمە لەسەر فەتواى ئەو زانایانە دەتوانین لە موسڵمانان شت وەربگرین، تەنانەت ئەگەر کەسێک سێ نانى هەبێت، نانێکى لێ وەردەگرین بۆ پاراستنى شەرەف و کەرامەت و عیززەتى ئیسلامییەکان. خواى گەورەش چاکتر دەزانێ..
وصلى الله وسلم على قائد المجاهدين محمد ﷺ.

تەنها بەناوى خواى گەورە
الحمدلله الذي أعطى كل ذي حق حقه، وحرض المسلمين على التعاون والإتفاق فيما بينهم، والصلاة والسلام على من قام بنشر العدل والمساواة بين الناس في الحقوق، سيدنا وإمامنا محمد وعلى آله الأبرار، وصحابة الأخيار.

دەمێکە بە نیازم، داوا لە خواى باڵادەست دەکەم یارمەتیم بدات بابەتێک دەربارەى ئەوە بنووسم داخوا موسڵمانان – بەتایبەتى ئەوانەیان کە زەکاتیان لە سەرە – بێجگە لە (زەکات) کە لە (25%)ى سامانیان دەگرێتەوە بۆ هەژارو کەم دەستان، هیچ شتێکى تریان لە سەرە بیدەن بۆ پڕکردنەوەى ئەو کەلێن و کەم و کورتیانەى تووشیان دەبن لە ژیانیاندا، وەکو بەرگریکردن لە موسڵمانان و نیشتمانەکەیان لە بەرامبەر شاڵاوى دوژمنان و، بەرهەڵستى کردنى لافاو و گەردەلوول و باوبۆران و بوومەلەرزەو ئاگرکەوتنەوەو هەر بەڵاو نەهامەتییەکى دیکە کە ڕوو بکاتە موسڵمانان و، ساز کردنى سوپاو لەشکر بۆ چاو ترسێن کردن و بەرپەرچ دانەوەى ناحەزان و پاراستنى نیشتمانى ئیسلامیى و موسڵمانان.
دیارە ئیسلام کون و قوژبنی ژیان نەماوە لێى نەدوابێت، کەواتە بێجگە لە زەکات دەبێ چەند مافێکى تر بەسەر سامانى خەڵکەوە هەبێت بدرێتە دەوڵەت بۆ پڕکردنەوەى ئەو ناتەواوییانە، بەپێى ئەم بەڵگانەى خوارەوە:

1. خواى گەورە دەفەرموێت: (ليس البر أن تولوا وجوهكم قبل المشرق والمغرب، ولكن البر من آمن بالله و اليوم الاخر والملائكة والكتاب والنبيين وآتى المال على حبه ذوى القربى واليتامى والمساكين وابن السبيل والسائيلين وفي الرقاب وأقام الصلاة وآتى الزكاة والموفون بعهدهم إذا عاهدوا والصابرين في الباساء والضراء وحين البأس أولئك الذين صدقوا وأولئك هم المتقون) البقرة.
قورئانى پیرۆز بەخشینى دارایى لە لایەن موسڵمانەوە بە خزم و هەتیو و بێ نەواو ڕێبواران و... هتد، بە نیشانەى ڕاستى و چاکە دەزانێت، دواى ئەوە دێتە سەر باسى زەکات، کەواتە بێجگە لە زەکات، مافى تر لەماڵ و ساماندا هەیە کە دەبێ بدرێتە موسڵمانان و دەوڵەتى ئیسلامیى.
2. ئەو فەرموودەى تیرمزی و هێندێکى دیکەش گێڕاویانەتەوە: ((إن في المال لحقا سوى الزكاة)) (ضعفه الشيخ الألباني في صحيح وضعيف الجامع، برقم: 1903)، کە ئەگەر فەرموودەکەش لاواز بێت ئایەتەکە بەهێزى دەکات.
3. ئایەتى: (كُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَآتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ وَلاَ تُسْرِفُوا إِنَّهُ لاَ يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ) الأنعام 141.
زانایان دەڵێن: لە ئیسلامدا شتێکى پێویست (واجب)ـە: ((من كان يؤمن بالله واليوم الآخر فليكرم ضيفه، جائزته يوم وليلة، والضيافة ثلاثة أيام، فما كان بعد ذلك فهو صدقة..)).(صحيح البخاري، كتاب الأدب، باب إكرام الضيف، حديث : ‏5789‏.) ئەم فەرموودە ئەمر دەکات ڕێز لە میوان بگیرێت، فەرموودەى دیکەش هەیە دەڵێ: ((وإن لزورك عليك حقا...)) (صحيح، صححه الألباني في صحيح الترغيب والترهيب، برقم: 1050.) و ((أيما ضيف نزل بقوم فأصبح الضيف محروما فله أن يأخذ بقدر قراه ولا حرج عليه)).(صحيح، وله شاهد من حديث عقبة مرفوعا بلفظ: إن نزلتم بقوم فأمروا لكم بما ينبغي للضيف فاقبلوا وإن لم يفعلوا فخذوا منهم حق الضيف الذي ينبغي لهم. رواه الشيخان وهو مخرج في الارواء 2524/162/8. وصححه الألباني في السلسلة الصحيحة برقم: 640) واتە: هەر میوانێک ڕێى کەوتە جێگایەک و وەکو پێویست خزمەت نەکرا، ئەوە بۆى هەیە بە قەدەر میواندارییەکەى لەو خەڵکە بستێنێ و، گوناحیشى ناگاتێ.
1- خواى گەورە دەفەرموێت: (ويمنعون الماعون) واتە: سزاى قورس و بە ئێش بۆ ئەو کەسانەیە شمەکى پێویست - هەرچى بێت – لە خەڵکى دەشارنەوەو نایاندەنێ... ئەوەش ماناى ئەوەیە ئەو شتانەى مرۆڤ پێویستى پێیان هەیە – هەر لە دۆلکەیەکەوە تا خاکەنازێک – پێویستى بە خواستن - إستعارة - بدرێنە یەکتر، دەنا گوناهبار دەبن.
2- موسڵمانان پێویستە دەستەبەرو کۆمەککارى یەکتر بن (وجوب التكافل بين المسلمين).
لەئیسلامدا کۆمەکى و دەستبارى کردنى یەکتر لە ژیانداو، بەزەیى پێکداهاتنەوەو، خواردن دان بە یەکترو، هەڵنانى خەڵک بۆ ئەو کارە چاکانە، لەو شتانەیە کە ئیسلامیى پیرۆز جەختى لەسەر دەکاتەوەو داوایان دەکات: (وتعاونوا على البر والتقوى...) (رحماء بينهم)، ئەو کەسەى کۆیلەیەک ئازاد دەکات، یان مرۆڤێک لە هەر تەنگانەیەک قوتار دەکات، ئیسلام بە هاوڕێى بەهەشتیانى دادەنێ (فَلاَ اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ ، وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْعَقَبَةُ , فَكُّ رَقَبَةٍ ، أَوْ إِطْعَامٌ فِي يَوْمٍ ذِي مَسْغَبَةٍ ، يَتِيمًا ذَا مَقْرَبَةٍ ، أَوْ مِسْكِينًا ذَا مَتْرَبَةٍ ... أُوْلَئِكَ أَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ..) (وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ..).
خەم لێخواردنى گیروگرفتەکانى جەماوەر، نیشانەى ڕاستى ئیمانەو، گوێ پێ نەدان و مشور نەخواردنیشیان، نیشانەى لاوازى یان نەبوونى ئیمانە: (أَرَأَيْتَ الَّذِي يُكَذِّبُ بِالدِّينِ، فَذَلِكَ الَّذِي يَدُعُّ الْيَتِيمَ، وَلاَ يَحُضُّ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِينِ...). پێغەمبەرى خواش ﷺ پێ لەسەر ئەو ڕاستییە دادەگرێت و دەفەرموێت: ((المؤمن للمؤمن كالبنيان، يشد بعضه بعضا)).(صحيح البخاري، كتاب المظالم والغصب، باب نصر المظلوم، حديث : ‏2334‏) مرۆڤى موسڵمان نابێ هەر خەمى خۆى لەبەرچاو بێت و گوێ نەداتە خەڵکى دى: ((مثل المؤمنين في توادهم، وتراحمهم، وتعاطفهم مثل الجسد إذا اشتكى منه عضو تداعى له سائر الجسد بالسهر والحمى)).(صحيح مسلم، كتاب البر والصلة والآداب، باب تراحم المؤمنين وتعاطفهم وتعاضدهم، حديث : ‏4790‏)
چ شتێک بە قەد ئەندامەکانى لەش پشتیوانى و کۆمەکى یەکتر دەکەن.؟ هەموویان لە خزمەتى یەکتردان و هەرکامێکیان تووشى ناڕەحەتى و ناخۆشى بوو، ئەوا ئەوانى دیش ئێش  ئازار و تا، دایان دەگرێت. جا موسڵمانان دەبێ بەو جۆرەبن هەر لەبەر ئەوەشە پێغەمبەرى پێشەوا ئەم فەرموودە بەرزە ئاڕاستەى جیهانى ئیسلامەتى دەکات ((لَيْسَ الْمُؤْمِنُ الَّذِي يَبِيتُ، وَجَارُهُ إِلَى جَنْبِهِ جَائِعٌ)).(المستدرك على الصحيحين للحاكم، كتاب البر والصلة، وأما حديث عبد الله بن عمرو، حديث : ‏7376‏. وصححه الذهبي في التلخيص، برقم: 7307. وصححه الألباني في صحيح الجامع، برقم: 5382) واتە: هەرگیز ڕەوا نییە موسڵمان، خۆیى و ماڵ و منداڵى تێرو تەسەل و ئێروو بن، خەڵکى دەورووبەریشى هەژارو برسى و ڕووت و ڕەجال بن... ئیمامى عەلـى (خواى لێ ڕازى بێت) ئەم فەرموودەمان لە پێغەمبەرەوە ﷺ بۆ دەگێڕێتەوە: ((إن الله فرض على أغنياء المسلمين في أموالهم بقدر الذي يسع فقراءهم ولن يجهد الفقراء إذا جاعوا وعروا إلا بما يصنع أغنياؤهم ألا وإن الله يحاسبهم حسابا شديدا ويعذبهم عذابا أليما)).(المعجم الأوسط للطبراني، باب الدال، من اسمه دليل، حديث: ‏3661‏. وضعفه الشيخ الألبانى في ضعيف الترغيب والترهيب، برقم: 462)
خۆزگە ئەو برا ئازیزانەى یاسا دەستکردەکان فریویان داون، بە وردى ئاگادارى ئەم یاسا خوا کردانەیان هەبا، هەتا زانیبایان کە ئیسلام لە سەرووى هەموو یاسایەکەوەیەو هاوسەنگى نێوان جەستەو گیان ڕادەگرێت و، بۆ هەموو کات و شوێنێک دەرمانە. ئەگەر موسڵمانان چاک لە ئایینەکەیان تێگەشتبانایە، لە هەموو کارووبارێکیاندا گەڕابانایەوە سەر دینەکەیان، دەبوونە پێشەواى هەموو جیهان. ئایا زۆربەى شۆڕش و کودەتاکان، هەوڵى هەژاران نین لە دژى دەوڵەمەندان.؟! ئایا بێ عەدالەتى و قات و قڕى هەوێنى بەشى زۆریان نییە؟ ئەگەر دەوڵەمەندان بزانن یارمەتى دانى هەژاران دەیانکاتە براى خۆشەویستى هەژاران، ئەوا بەردەوام لە خزمەتى هەژاران و نەداراندا دەبوون.
ئیمامى شاطبي دەڵێ: (إذا خلا بيت المال وارتفعت حاجات الجند إلى ما لا يكفيهم، فللإمام اذا كان عدلا أن يوظف على الأغنياء، أي: أن يرتب عليهم ضرائب، بما يراه كافيا لهم في المال إلى أن يظهر مال في بيت المال).( )  ئيمامى نەوەویى دەڵێ: (يجب إعانة جنود النظاميين حتى من غير مال الزكاة – على الأغنياء، اذا لم يكن في بيت المال ما يعطون منه...) ئیمامى (قورتوبى) دەڵێ: (واتفق العلماء على أنه إذا نزلت بالمسلمين حاجة – بعد أداء الزكاة – فإنه يجب صرف المال إليها).
ئەمانەو چەندەها وتەى دیکەى زانایان کە هەموویان پێ لەسەر ئەوە دادەگرن بێجگە لە زەکات هەندێک سامان و دارایى تر لەسەر دەوڵەمەندان دابنرێ، بۆ پڕکردنەوەى ناتەواویان و چارەسەرکردنى ئاستەنگ و گیروگرفتیان. لەبەر ئەوە هەموو حکومەتێک هەوڵ دەدات پارسەنگى نێوان داهات و خەرج کراو (الموارد والمصارف)یدا ڕاگرێت، هەڵبەت دەوڵەتى ئیسلامیش هەر لەسەرەتاى درووست بوونیەوە پێش هەمووان، ئەو هەوڵەى داوە، ئەوەتا (بیت المال)ى داناوە، کە وەکو (وەزارەتى دارایى)ى ئێستایەو، کاتى خۆى پارەو داهاتى موسڵمانانى تێدا هەڵدەگیرا، بۆ بەرژەوەندییەکانى کۆمەڵگاى ئیسلامیى دەخرایە کار.
گرنگترین دەستکەوتەکانیش – لەو سەردەمەدا – ئەمانە بوون:
(خەراج، سەرانە، زەکات، فيء، غەنیمەت، دەیەک...)، بەڵام لەگەڵ زۆربوونى نەهاتى و گیروگرفتدا، ئەمەوییەکان چەند شتێکیان بەناوى (ضريبة)وە خستە سەر، چونکە وا نەبا نەیان دەتوانى کەم و کوڕییەکان چارەسەر بکەن، لەبەر ئەوە یاسایەکى تایبەتییان بۆ کۆکردنەوەى دارایى دا،ناو، بەو هۆیەوە بارى ئابورییان زۆر گەشەى کردو خۆشگوزەرانى وڵاتى گرتەوە، ئەوە بوو لە سەردەمى (هارونە ڕەشید)ى عەبباسیدا، دەستکەوتیان گەیشتە (272,000,000) درهەمى زیوو (4,500,000) دینارى زێڕ لە ساڵێکدا.(الاعتصام، بەرگى یەکەم،  لاپەڕە 103).

ئێستا با بزانین ئایا دەوڵەتى ئیسلامیى کە زەکات وەردەگرێت، بۆى هەیە بۆ پڕکردنەوەى ناتەواوییەکانى وڵات، باجیش لە دەوڵەمەندان وەربگرێت.؟

لەوەڵامدا دەڵێین، بۆى هەیە بە پێى ئەم بەڵگانەى خوارێ:

1. دەستەبەرى کۆمەڵایەتى (الضمان الإجتماعى) لە ئیسلامدا شتێکى پێویستەو جەختى لەسەر کراوە، تەواوى زاناکانمان لەسەر ئەوە یەکدەنگن کە (هەرکاتێک بەڵاو کارەساتێک بەسەر موسڵماناندا هات، پێویستە بەپێى توانا چارەسەر بکرێت).
2. جێگاى سەرف کردنى زەکات دیارى کراوە و، ئەو شتانەش کە دەبێ دەوڵەت داراییان بۆ تەرخان بکات، زۆر لەوە زۆرترن، لەبەر ئەوە گەلێک جار زەکات بەش ناکات، بێگومان زەکات ئامانجى تایبەتى خۆى هەیەو، وە نەبێ ئەو سامانەى لە ڕێى زەکاتەوە کۆدەکرێتەوە بۆ هەموو پێداویستییەکى وڵات سەرف بکرێت، چونکە سەرف کردنەکەى دیارى کراوەو، کەس ناتوانێت دەستکارى بکات، تەنها ئەوەندە هەیە عیبارەتى (في سبيل الله) هەندێک وتەى تێدایە کە لە شوێنى خۆیدا باس کراوە، جا لەبەر ئەوە زەکات (بیت المال)ێکى تایبەتى خۆى هەیەو نابێ، تێکەڵاوى هیچ شتێکى تر بکرێت. بۆیە ئەبو یوسف دەڵێ: (لاتصرف الزكاة إلى بناء الجسور، وتمهيد الطرق، وشق الأنهار، وبناء المساجد، والربط، والمدارس والسقايات وسد البثوق). هەرچەندە درووستکردنى مزگەوت و ڕێگاو جادەو قوتابخانەو نەخۆشخانەو جۆگاو ئاو هێنان بۆ سەر زەوى و زار کارێکى پێویستەو دەبێ بکرێت، بەڵام نابێ پارەى زەکاتیان تێدا سەرف بکرێت، کەواتە دەوڵەت لە کوێى بێنێت.؟
کاتى خۆى دەوڵەتى ئیسلامیى بە پێنج یەک (1/5ى دەسکەوتە جەنگییەکانى) و (فيء) (ئەو دەستکەوتانەى بێ شەڕ وەدەست دەکەوتن) بودجەى خۆى دابین دەکرد، لەبەر ئەوە پێویستى بە دانانى زەریبە نەبوو، بەڵام ئێستا ئەو شتە نەماوەو پێداویستییەکانیش هەر دەبێ دابین بکرێن، لەبەر ئەوە ناچارن زەریبە دابنێن، چونکە (ما لايتم الواجب الا به، فهو واجب – هەرشتێک واجبێک پەکى لەسەر کەوتبێ، ئەوا ئەو شتەش دەبێتە واجب).
زانایانى شافیعیش لەو باوەڕەدان کە:
(ئەو پێشمەرگانەى لە بودجەى گشتى یارمەتى وەردەگرن، ڕەوا نیە هیچ شتێکیان لە زەکات بدرێتێ، چونکە "في سبیل الله" تەنها ئەو سەربازانە دەگرێتەوە کە بەخۆشى خۆیان هاتوون و، هیچ یارمەتییەکیان بۆ دیارى نەکراوە)، بەڵام باسى ئەوەشیان کردووە کە ئەگەر بودجەى گشتى بەتاڵ بوو و، موسڵمانانیش وە بەر هەڕەشەى شاڵاوى دوژمنان کەوتبوون، ئەو کاتە چۆن پێداویستییەکانى ئەو سەربازانە لە ئازوقەو خۆراک و چەک و تەقەمەنى و... هتد دابین بکرێت؟!
ئیمامى غەزالى دەڵێ: (إذا لم يكن في مال المصالح (الدولة) ما يفي بخراجات العسكر، ولو تفرق العسكر واشتغلوا بالكسب، وخيف دخول العدو بلاد الإسلام، أو ثوران الفتنة من قبل أهل الشر، جاز للإمام أن يوظف على الأغنياء مقدار كفاية الجند).
واتە: هەر کاتێک دارایى گشتى نەیتوانى پێداویستییەکانى سوپا دابین بکات، ئەگەر سەربازەکانیش بۆ کارو کاسبى بڵاوەى لێ بکەن، مەترسى شاڵاوى دوژمن لە گۆڕێ بێت و، ترسى ئاشوبى ئاژاوەگێڕان هەبێ، ئەوە درووستە ئیمام و پێشەواى موسڵمانان بە ئەندازەى دابینکردنى پێداویستى سوپا، "زەریبە" لەسەر دەوڵەمەندان دانێت.
لە بڕگەیەکى تردا دەڵێ: (لأنا نعلم أنه إذا تعارض شران، أو ضرران، دفع أشد الضررين و أعظم الشرين، وما يؤديه كل واحد منهم قليل بالاضافة إلى مايخاطر به من نفسه وماله، لو خلت خطة الاسلام من ذي شوكة يحفظ الأمور، ويقطع مادة الشرور).
لە قسەى ئەو زانایانە وە دەردەکەوێت کە فەرمانڕەواى موسڵمان مافى هەیە بۆ بەهێزکردنى سوپاو لەشکرو، هەر کارێکى دیکەى چاکى وەکو: پەروەردە، تەندرووستى، چاککردنى ڕێگاوبان و هەرشتێکى ترى بە سود بۆ خەڵک، (زەریبە) دابنێت.
جا هەرچەندە ئەوە دەبێتە هۆى ڕەنجان و بارگران بوونى خەڵک، چونکە هەندێک سامانیان لێ دەستێنرێت، بەڵام سوودى بۆ سەرجەم خەڵکى دەبێ، چونکە ئەگەر وانەبێت، کاروبارى وڵات پەکى دەکەوێـت و ئیش ناڕوات و، پێداویستى سوپا دابین نابێت و، برسێتى باڵ بەسەر هەژاراندا دەکێشێت. جا لەکاتى وادا، بۆ ئەوەى زیانى گەورەترمان لێ نەکەوێت و، سوپاکەمان لەبەر نەدارى بڵاوەى لێ نەکات و، گیرو گرفتەکان پتر کەڵەکە نەبن و خەڵک لە برسان نەمرێت، (زەریبە)یەک لەسەر خەڵکى دادەنرێت، لەو بارەوە ئیمامى عومەر (خواى لێ ڕازى بێت) دەفەرمووێت: (لو امتدت المجاعة، لوزعت كل جائع على بيت من بيوت المسلمين، إن الناس لا يهلكون على أنصاف بطونهم). واتە: ئەگەر برسییەتى هەروا بەردەوام بێت، ئەوە هەر برسییەک بەسەر ماڵە موسڵمانێکدا دەدەم، چونکە خەڵک بە نیوە تێرى لە برسان نامرن.

مەرجەکانى زەریبە وەرگرتن:

أ- پێویستییەکى تەواو بە دارایى هەبێت:
دەبێت نیازمەندى سامان و دارایى بین و، هیچى تریش شک نەبەین بۆ تەواوکردنى ناتەواوییەکان، بەپێچەوانەوە ئەگەر سامان و داراییمان پێویست نەبوو، ئەوە نابێ زەریبە وەربگرین، چونکە – لە ئیسلامدا - لە ناچارى نەبێ درووست نییە دەست بۆ سامانى جەماوەر درێژ بکرێت و، مرۆڤ دەبێ ڕێز لە خۆیى و سامانى بگیردرێت، بۆیە زاناکان زۆریان جەخت لەسەر ئەم مەرجە کردۆتەوەو بایەخیان پێداوە، تەنانەت هەندێکیان دەڵێن: (دەبێ "بیت المال" هیچى تێدا نەبێت، ئەوجار زەریبە دابنرێت) ئەوەش بۆ ئەوەیە کە هیچ فەرمانڕەوایەک بە ئارەزووى خۆى فەرمانى کۆکردنەوەى سامان و دارایى دەر نەکات. بۆیە کاتێک (قُطُز)ى پاشاى میسر ویستى خۆى بۆ بەرەنگاربوونەوەى تەتەرەکان ئامادە بکات، - ئەو کارەش لەسەر داواى پاشاى حەڵەب و شام بوو – هەستا تەواوى قازیى و زاناو پیاوماقوڵانى بۆ پرس پێکردن کۆکردەوە، ئەوە بوو لە یانەى دەسەڵاتدا کۆبوونەوەو، بەڕێزان (عیزەدینى کوڕى عەبدولسلام) و (قازى بەدرەدین)ى سنجارى لەوێ ئامادەبوون و پاشان ڕاى شێخ عیزەدین پەسەندکراو کرا بە دەستوور، کە دەڵێ: (إذا طرق العدو بلاد الإسلام، وجب على العالم قتالهم، وجاز لكم أن تأخذوا من الرعية ما تستفون به على جهادكم بشرط ألا يبقى في بيت المال شيء...).
ئیمامى نەوەویش لەگەڵ (بیبرس شا)دا هەمان شتى بەکارهێناوەو نەیهێشت هەتا زێڕ و زیوى دیوانى پاشایەتى مابێت، درهەمێک لە کەس وەرگرن، ئەو سەختى و توندییەش بۆ ئەوەیە ئەو پاشایانە بەو بیانووە پارەو سامان لە خەڵکى نەستێنن. خواى گەورەو میهرەبان لە زانا چاکەکانمان خۆش بێت.

ب- ویژدانداریى و دادگەریى لە زەریبە وەرگرتندا:
کاتێک ناچاربووین زەریبە وەرگرین دەبێ لێزانى و دادگەرى بەکار بێنین و، هەرکەسە چەندەى لێ دەوەشێتەوە، ئەوەندەى لێ وەرگرین، واتە: نابێ زوڵم لە هەندێک کەس و بە ئەندازەى یەک لەهەموو کەس وەربگیردرێت، هەر کەسە دەبێ لە قەدەر داهات و توانایی خۆى زەریبەى لێ وەربگیردرێت، ئەوەتا ئیمامى عومەر (خواى لێ ڕازى بێت) لە زەیت و گەنم تەنها بیست یەک (1/20)و لە نۆک تەنها دەیەکى لە (نبط)ییەکان وەردەگرت، (کە نه¬به¬طيه¬كان کۆمەڵێک بوون لە دوژمنان، بەڵام لە ژێر دەسەڵاتى موسڵماندا دەژیان).
چونکە خەڵکى مەدینە زیاتر پێویستییان بە خۆراک بوو، لەبەر ئەوە زەریبەى کەم لەسەر دانابوون، تاکو خەڵک گەنم زۆر بۆ مەدینە بێنن و لەو ڕووەوە ببوژێنەوە، کە ئەمەش لەبارترین سیاسەتە. (ئەنەس) دەڵێ: (يؤخذ من تجار أهل الحرب العشر، ومن تجار أهل الذمة نصف العشر، ومن تجار المسلمين ربع العشر).
واتە: دە یەک لە بازرگانە حەربییەکان و، بیست یەک لە بازرگانى ئەهلى ذيممه و، چل یەک لە موسڵمانان وەردەگیرێ، ئەوەش ئەو کاتەى شمەکیان لە شارێکەوە دەبردە شارێکى ترو، دوایى پسولەیان بۆ دەکردن و، تا ساڵێک چى دیکەیان لێ وەرنەدەگرتن.
ئەوەش وەکو ئەوەى ئێستا دەوڵەتان دەیکەن، کە هەندێک جار گومرگ زیاد دەکەن و هەندێک جاریش کەم و، بە پێى پێویستى وڵاتەکانیان ئەگەر بیانەوێ هەندێک شت کەم بچێتە دەرێ، گومرگى زۆرى لەسەر دادەنێن و، ئەگەر بیشیانەوێ شتێک بهێنرێتە نێو وڵات، گومرگى کەم لەسەر دادەنێن.
شایانى باسە: ئیسلام نایەوێ و ڕازى نابێ ماڵ و سامان هەر لە دەستى چەند کەسێکدا دەستاو دەست بکات (كي لا يكون دولة بين الأغنياء منكم)، بۆ ئەوەى جیاوازى چینایەتى و قات و قڕى پەرە نەسێنێت و، دەوڵەمەند هەر لە پێهەڵاچوون و، هەژاریش هەر لە داکشاندا نەبێ.، جا ئەگەر تاکە ڕێگاى گەیشتن بەو ئامانجە تەنها زەریبەش بێ، ئیسلام دەیگرێتە بەر.

ج- زەریبە دەبێ لە خزمەتى گەلدا خەرج بکرێت:
ئەو زەریبەیەى وەردەگیردرێت، پێویستە لە جێى خۆیدا سەرف بکرێت، نابێ لە ئیشى ناڕەواو خراپدا خەرج بکرێت، لەبەر ئەوە قورئانى پیرۆز ئەوانەى زەکاتیان پێ دەشێت، دیارى دەکات و، ڕێ لەوە دەگرێ کاربەدەستان بە کەیفى خۆیان دەستکارى بەشى هەژاران بکەن، هەر بۆیە خەلیفەکان و هاوەڵە سەر ڕاستەکان زۆر بایەخیان بەو مەسەلە داوەو، هەوڵى زۆریان داوە تا ئەو سامانە بچێتە نێو بودجەى گشتى و، لە جێى خۆیدا سەرف بکرێت و، بگاتە دەستى ئەهلى خۆى.
لێرەدا جیاوازى نێوان ئەو دەسەڵاتەى بۆ خوا کار دەکات و ئەوەى بۆ خۆى کار دەکات، دەردەکەوێت.! بۆیە جارێکیان ئیمامى عومەر (خوا لێى ڕازى بێت) لە سەلمانى پرسی (أ مَلِكٌ أنا أمْ خَليفة؟!)  سەلمانیش گوتى: (إن أنت جبيت من أرض المسلمين درهما، فأنت مَلِك غير خليفة... فاستعبر عمر – أي : بكى – رضي الله عنه). واتە: (ئایا من پاشام یا خەلیفەم؟! سەلمان گوتى: ئەگەر شتێکت لە زەوى و زارى موسڵمانان کۆکردبویەوە – کەم یا زۆر –  لە جێى خۆیدا خەرجت نەکردبوو، ئەوە خەلیفە نییت، ئیمامى عومەریش دەستى بە گریان کرد (خوا لێى ڕازى بێت).
تەبەرانى دەڵێ: (پیاوێک خزمایەتى لەگەڵ ئیمامى عومەر (خواى لێ ڕازى بێت) هەبوو، داواى سامانى لێ کرد، ئەویش دەرى کردو نەیدایە، لەو بارەوە پرسیاریان لێ کرد ئەویش فەرمووى : (ئەو داواى سامانى کۆمەڵ ( بیت المال)م لێ دەکات، سبەینێ لە خزمەت خوادا چی بکەم؟!).

د- دەبێ بڕیار لەسەر دانى بە ڕاوێژ بێت و ئەنجومەن ئەو کارە بکات:
نابێ پێشەوا (سەرۆکى دەوڵەت ) – چ جاى کارگێڕانى ناوچەکان – لە خۆڕا بڕیارى زەریبە وەرگرتن بدەن، یان ئەندازەکەى دیارى بکەن، بەڵکو دەبێ ئەهلى (حەل و عەقد) بڕیارى لەسەر بدەن، چونکە زانایان دەڵێن: (لەبەر پاراستنى سامانى جەماوەر، چاکتر وایە بە هیچ شێوەیەک بەبێ ڕەزامەندیى جەماوەر، دەست بۆ سامانەکەى نەبرێت). (الأصل في أموال الأمة الحرمة، والأصل أيضا براءة الذمم من التكاليف). جا هەر کاتێک ناچاربووین بەشێک لە سامانى جەماوەر وەربگرین، ئەوەش لەبەر بەرژەوەندى جەماوەر خۆى، ئەوە لەبەر گرنگی کارەکە پێویستە ئەنجومەن بڕیارى لە سەر بدات. چونکە هەر ئەوان دەزانن بە تەواوى ئەو مەرجانەى پێشەوە ڕەچاو بکەن و بزانن تا چ ڕادەیەک کۆمەڵ پێویستى بە سامان هەیە و، ئەو سامانە چۆن و لە کوێ بەکاربێنن. هەڵبەتە ئەوانیش پشت بە کۆمەڵێک شارەزاو پسپۆڕى وڵات دەبەستن.

خوێنەرى بەڕێز:
بەو جۆرەى لە سەرەوە باس کرا، ڕوون بووەوە کە دەوڵەت لە بەرامبەر ئەو خزمەتگوزارییەى پێشکەشى کۆمەڵگاى دەکات، بۆی هەیە بۆ پڕکردنەوەى کەم و کوڕییەکانى کۆمەڵگا، هەندێک ماڵ و سامان لە خەڵک وەربگرێت، هەڵبەت – هەروەکو گوتمان – ئەو کاتە پەنا بۆ ئەو کارە دەبات کە دارایى  گشتى بە هیچ جۆرێک نەتوانێت ئەو کەم و کورتییانە نەهێڵێت، واتە نە زەکات و نە دەستکەوتى جەنگى و نە (فيء)و نە هیچ دەستکەوتێکى دیکە نەتوانێ ناتەواوییەکان پڕ بکاتەوە، بەڵام دەبێ مەرجەکانى سەرەوە لەبەر چاو بگیردرێن.

بەڵگەى ئەو زانایانەى دەڵێن: باج وەرگرتن ڕەوا نییە:

1- بێجگە لە زەکات هیچ مافێکى تر بەسەر خەڵکەوە نیە، واتە: خواى گەورە تەنها زەکاتى داناوە.

2- لە ئیسلامدا ڕێز لە خاوەنایەتى تاک گیراوەو، حەرامە دەستى بۆ درێژ بکرێت، هەر وەکو چۆن خوێن ڕشتن بە ناهەق حەرامە، پێغەمبەر ﷺ دەفەرموێت: ((من قتل دون ماله فهو شهيد)).(صحيح، صححه الألباني في صحيح الجامع، برقم: 6444) کەواتە: ڕەوا نییە کەس سامان و ماڵى لێ وەربگیردرێت، بە خۆشى خۆى نەبێت، هەڵبەت زەریبەش داگیرکردنى سامانى جەماوەرە.

3- چەند فەرموودەیەک کە باسى خراپى (مکوس)و دەیەک دەکەن. بەڵێ، چ شتێکى ئاشکرایە کە لە ئیسلامدا هەڕەشەى سەخت لە گومرگ ستێنان کراوەو لە بەهەشت نزیک ناکەونەوە، وەک:

أ. ((عن أبي الخير قال: عرض مسلمة بن مخلد وكان أميرا على مصر على رويفع بن ثابت ان يوليه العشور فقال اني سمعت رسول الله ﷺ يقول ان صاحب المكس في النار)).(مسند أحمد بن حنبل، مسند الشاميين، حديث رويفع بن ثابت الأنصاري، حديث : ‏16670‏. حديث حسن لغيره. تعليق شعيب الأرنؤوط)
ب. ((.. سمعت عقبة بن عامر يقول: سمعت رسول الله ﷺ يقول : " لا يدخل الجنة صاحب مكس ")).(ئەبوو داودو ئیبن خوزەیمەو حاکم لە (صحیح)ـەکەیاندا هێناویانەو دەڵێن: ((كلهم من رواية محمد بن اسحاق، و قال الحاكم: صحيح على شرط مسلم. قال المنذري: كذا قال). وضعفه الألباني في ضعيف الجامع. برقم: 6341)
ئەو فەرموودەى موسلیم لە بەسەرهاتى (غامیدیە)دا هێناویەتى: ئەوە بوو کە ئەو ژنەى بە زینا زگى پڕ بوو، دانى پێدا هێناو، دواى لە شیر بڕینەوەى منداڵەکەى، پێغەمبەر ﷺ ڕەجمى کردو فەرمووى: ((لقد تابت توبة لو تابها صاحب مكس لغفر له))، واتە: بەڕاستى ئەو ئافرەتە تۆبەیەکى کردووە، ئەگەر گومرگ ستێن بیکات، خوا لێى خۆش دەبێت.(صحيح مسلم، كتاب الحدود، باب من اعترف على نفسه بالزنى، حديث : ‏3294‏)
ئەم فەرموودەیە وا دەگەیەنێت کە گوناهى گومرگ ستێن لە گوناهى ئەو ژنە گەورەترە کە زگى بە زینا پڕ بووە. (تەبەرانى)ش لە (الکبیر)دا لە عوسمانى کوڕى ئەبیلعاصەوە دەگێڕێتەوە کە پێغەمبەر ﷺ دەفەرموێ: ((إن الله يدنو من خلقه فيغفر لمن يستغفر، إلا لبغي بفرجها، أو لِعَشار)).(المعجم الكبير للطبراني، باب من اسمه عمر، ما أسند عثمان بن أبي العاص، كلاب بن أمية ، حديث : ‏8243‏. وضعفه الألباني في ضعيف الرتغيب، برقم: 1430).

جیاوازى نێوان زمانەوانان (أهل اللغة) لە ماناى وشەى (مکس)دا :

1- (إبن الأثير) لە کتێبى (النهاية)دا دەڵێ: (المكس: الضريبة التي يأخذها الماكس وهو العشار).
2- (بغوي) دەڵێ: (يرد بصاحب المكس الذي يأخذ من التجار إذا مروا مكسا بإسم العشر).
3- (منذري) دەڵێ: (أما الان فإنهم يأخذون مكسا باسم العشر، و مكوسا آخر ليس لها إسم، بل شيء يأخذونه حراما وسحتا، ويأكلونه في بطونهم نارا).(الترغيب و الترهيب، بەرگى (1) لاپەڕە: (567))
4- (مناوي) دەڵێ: (المراد به – المكس – العشار، وهو الذي يأخذ الضريبة من الناس).
5- (طيبى) دەڵێ: (المكس من أعظم الموبقات...)، هەروەها چەندان ئەسەرو فەرموودەى دیکەش هەن لەو بارەوە کە پێویست ناکات هەموان بێنینەوە.
جا کۆمەڵێک لە موسڵمانان بە پێى ئەو بەڵگانەى سەرەوە دەڵێن: نابێ – بێجگە لە زەکات – هیچ شتێک لە کەس وەربگیرێت.
جا ئێستا پشت بە خواى گەورە یەک بە یەک لەو بەڵگانە دەکۆڵینەوەو، هەڵیان دەسەنگێنین و، ئەنجامگیرییەکى ڕاست و درووستى ئیسلامییانەیان لێ وە دەست دێنن.

ڕەتکردنەوەى بەڵگەکان:

1. بەڵگەى یەکەم:
ئەو قسەى کە دەڵێت: (سامان تەنها زەکاتى لەسەرە) ئەوە لە پێشەوە بەڵگەکانیمان باس کردن و پێویست بە دووبارە کردنەوەیان ناکات و، هەرکەسێک چاک لەگیرو گرفتەکانى جەماوەر ورد بێتەوە، بە تەواوى تێ دەگات کە (خاوەنایەتى تاک) چەندەها مافى دیکەى لە سەرەو، بەبێ ئەو مافانە ڕێگاوبان و پردو نەخۆشخانەو قوتابخانەو...هتد چۆن درووست بکرێن.؟!

2. بەڵگەى دووەم:
کە دەڵێن: دەبێ خاوەنایەتى تاک بپارێزرێت، ئەوە ڕاستە، بەڵام ئەوە لەگەڵ وەرگرتنى هەندێک ماڵ و سامانى تر تێک ناگیرێت، چونکە ئەو کەم و کوڕیەشى ناتەوایانەى هەن – وەکو گوتمان – ئەگەر وا نەکرێت پڕ نابنەوە، دەست گرتنى هەژارو داماوان و بەهێز کردنى سوپاو پاراستنى وڵات، بەبێ ئەو ئیشە ناکرێت.
کاتێک ماددە بەرى چاو و دڵى خەڵکى دەگرێت و، جێگاى خوا دەگرێتەوەو دەبێتە بتێکى پەرستراو، جا بۆ شکاندنى ئەو بتەو، لە پێناوى بەرژەوەندى گشتى کۆمەڵیشدا دەبێ شتێک لە سامانى دەوڵەمەندان وەربگیرێت، چونکە بودجەیەکى گشتى نیە ئەو ناتەواویانە پڕ بکاتەوە، سەربارى ئەوە ڕاگەیاندنى ئیسلام پارەو سامانى دەوێ و واجبیشە، لەبەر ئەوە وەرگرتنى ئەو سامانەش دەبێتە شتێکى پێویست.

3. بەڵگەى سێیەم:
(ئەو فەرموودانەى باسى (مەکس) دەکەن و دەڵێن: (مەکس زەریبە نیە...)، زۆربەى ئەو فەرموودانە نەگەیشتونەتە پلەى (صحة)و، ئەوانەى (صەحیح)یشن، نابنە دەقى حەرامکردنى تەواوى زەریبە بەشێوەیەکى ڕەها (مطلق)، چونکە وشەى (مکس) مانایەکى دیارى کراوى نییە – چ لە ڕووى زمانەوانییەوەو، چ لە ڕووى شەریعەتەوە – چونکە لە (لسان العرب)دا هاتووە کە (مکس) بەو درهەمانە دەڵێن کە کاتى خۆى لە پارچە فرۆشەکانى بازاڕ وەردەگیرا.
هەر لەو فەرهەنگەدا هاتووە: کە (المكس ما يأخذه العشار)، (ابن الأعرابي) دەڵێ: (المكس درهم كان يأخذه المصدق (جابي الصدقة) بعد فراغه).
(بەیهەقى) دەڵێ: (المكس، النقصان... فاذا انقص العامل من حق أهل الزكاة، فهو صاحب مكس).(فيض القدير، بەرگى (16) لاپەڕە: 449) دیسان (ابن الأعرابي) دەڵێ: (المكس، النقص... والمكس إنتقاص الثمن في البياعة، ومنه أُخِذَ المكاس، لأنه يستنقصه.).
بەپێى ئەم لێکدانەوە دەتوانین بڵێین: مەبەست لە (صاحب المکس) ئەو سەر کارەیە  زەکات کۆ دەکاتەوە، بەڵام دادگەرانە ڕەفتار ناکات و زوڵم لە خاوەن سامانەکان دەکات، یان فڕوفێڵى تێدا دەکات و زەکاتەکە ناگەیەنێتە جێى خۆى، هەر وەکو چۆن ئیمامى داودیش لێکى داوەتەوە، کە هەروا دەڵێ.
شتێکى دیکەش دەربارەى (مکس) هەیە، ئەویش ئەوەیە: کە ئیسلام هات، زەریبەیەکى یەکجار زۆر بەسەر خەڵکدا درابوو، بە ناهەق وەردەگیران و بە ناهەقیش خەرج دەکراو بەرژەوەندى گەلى تێدا ڕەچاو نەدەکراو، تەنها لە خزمەتى حاکم و کار بەدەستەکاندا دەخرایە کار، بۆیە (حەنەفى)یەکان دەڵێن: (ئەوانەى بەسەر عشار) ڕادەکەن، بە ناهەق ماڵ و سامان لە خەڵکى دەستێنن.
(ئیمامى زەهەبى) دەڵێ: (الماكس من أكبر أعوان الظلمة، بل هو من الظلمة أنفسهم، فإنه يأخذ ما لايستحق، ويعطيه لمن لايستحق).(الذَّهبي في الكبائر115).
بەڵام ئەو زەریبەیەى لە چوارچێوەى ئەو مەرجانەى باسمان کرد، وەربگیردرێت و، بۆ پڕکردنەوەى ناتەواوییەکانى وڵات و، لە بەرژەوەندى گەلدا بخرێتە کار، ئەوە نەک هەر بەجێ و ڕەوایە، بەڵکو پێویستیشەو، دەوڵەتى ئیسلامیى لەسەرییەتى وەرى بگرێت.

پێشەواى هەر چوار مەزهەبەکان بە وەرگرتنى زەریبە قایلن:

هەر چەندە زانایانى پێشوومان، هەریەکە بە پێى بارو سەردەمى خۆى ناوى هێناوە، بەڵام بۆ بەهێزکردنى بەڵگەکانمان، واچاکە ڕاى هەندێکیان لەمەڕ زەریبە وەرگرتن بێنینەوە.
هەندێک لە (مالیکى)یەکان بە (الوضائف، الخراج..)و هەندێک لە (حەنەفى)یەکانیش بە (النوائب) و (حەنبەلى)یەکانیش بە (الكلف السلطانية) ناویان بردووە.
زاناى پایەبەرز (ابن عابدین) دەڵێ: (كري النهر المشترك، وأجرة الحارس للمحلة، وما وظف للإمام ليجهز به الجيوش، و فداء  الأسارى، بأن احتاج إلى ذلك ولم يكن في بيت المال شيء، فوظف على الناس ذلك، أي فرض عليهم فريضة دورية).
مەبەستى ئەوەیە دەوڵەت دەتوانێت پارەو پوول لە خەڵک وەرگرێ بۆ دابینکردنى ئاوو ئاودێرى و پاراستنى سەرو ماڵى خەڵک و ڕێکخستن و سازکردنى سوپاو ئازاد کردنى دیلان و چەندان خزمەتگوزارى دیکە، ئەمانە هەموو دەتوانێ ئەنجام بدات کاتێک کە وەزارەتى دارایى بۆى ئەنجام نادرێت.!
(شێخى مالیکى) دەڵێت: (توظيف الخراج على المسلمين من المصالح المرسلة، و لا شك عندنا في جوازه...) واتە: دانانى خەراج بەسەر موسڵمانانەوە لەو بەرژەوەندییە بەر فراوانانەیە کە ئێمە گومانمان لە درووست بوونیدا نییە.

ئەنجام:

1- حکومەتى ئیسلامیى لە بەرامبەر ئەو خزمەتگوزارییانەدا کە پێشکەشى خەڵکیان دەکات، دەتوانێت باجیان لە سەر دابنێت، هەڵبەتە ئەوە لە هەموو وڵاتانى دونیادا ئێستا پێڕەوى دەکرێت و، لە بەرامبەر دابینکردنى ئاو و کارەباو ڕێگاو بان و خەستەخانەو ئاودێریى و...هتد، بڕە پارەیەکیان لێ دەستێنن، کەواتە: ئێمەش – وەک دام و دەزگایەکى دەوڵەتى، دەتوانین وا بکەین.

2- ڕێکخستنى سوپایەکى ئیسلامیى و پاراستنى عیززەت و سەرفرازى ئیسلام و موسڵمانان و چەسپاندنى حوکمى خوا، پێویستى بە کۆمەڵێکى دڵسۆزو بە مشور هەیە، ئەو کۆمەڵەش سامان و دارایى گەرەکە بۆ ئەوەى کارەکانى ڕاپەڕێنێ، جا ئەو ئەرکانەش بە پلەى یەکەم دەکەونە سەر (دارایى گشتى، بیت المال، بودجە). بەڵام ئەگەر هیچ دەوڵەتێکى ئیسلامیى، واتە: دەوڵەتێک کە پێڕەو و دەستوورەکەى لە قورئان و ڕێ و شوێنى پێغەمبەر ﷺ وەرگرێ – لە گۆڕێ نەبوو، بەڵام کۆمەڵێک هەبوون کە خەریکى هەوڵدان بوون بۆ بووژاندنەوەى ئیسلام و کردنەوەى بە بەرنامەى ژیان، بەڵام تواناى دابینکردنى پێداویستییەکانیان لە چەک و تەقەمەنى و خۆراک و شتى دى نەبوو، ئەوە ئەو ئەرکە دەکەوێتە سەر هەموو موسڵمانان و تێکڕایان گوناهبار دەبن ئەگەر بێت و ئەو کارەیان بۆ مەیسەر نەکەن. بێجگە لەوەش، ئەگەر بە خۆشى خۆیان ئەو کارەیان نەکرد، ئەوە ئەو کۆمەڵە بۆى هەیە هێز بەکار بێنێ و بە زۆر سامانەکەیان لێ بستێنێ، بەڵام هەرکەس لە قەدەر خۆى، نەک بە شێوەیەکى هەڕەمەکى و بێ سەرەو بەرە.

3- گومان لەوەدا نییە کە موسڵمانان پێویستە لەم سەردەمەدا هێزو سوپاو دەسەڵاتیان هەبێت بۆ پاراستنى عیززەت و شەرەفى خۆیان و هەوڵدان بۆ گێڕانەوەى حوکمى ئیسلامیى، ئەوەش بەبێ پێکهێنانى کۆمەڵێکى ڕێک و پێک ناکرێ، هەڵبەت ئەو کۆمەڵەش دەبێ ژیانى خۆیان و ماڵ و منداڵیان مسۆگەر بکرێت، ئەگەرنا ناتوانن لە کارەکەیان بەردەوام بن و بە ناچارى بڵاوەى لێ دەکەن، هەمووشمان دەزانین کە لەم سەردەمەدا (بیت المال) نییە، کەواتە ژیانیان دەکەوێـتە سەر تەواوى موسڵمانان بە دەوڵەمەندو هەژارەوە، هەر کەسە بە پێى تواناى خۆى و، ئەگەر بەخۆشى خۆیان کۆمەکى ئەو کۆمەڵانەیان نەکرد، ئەوە بە تۆبزى لێیان دەستێنرێت، چونکە ئەوەندە زیانە ئابورییەکەى لە چەند کەسێک دەکەوێت، مەترسى لەسەر سەرجەم موسڵمانان و وڵاتەکەیان لا دەبات. 

وآخر دعوانا أن الحمد لله رب العالمين.
ئەحمەد كاكە مەحموود


بسم الله الرحمن الرحیم
ئەم نامیلکەیەم خوێندەوە، کە خولاسەى چەند (مجلدات)ێکى گەورەو گرنگە، خوا پاداشتى (مەلا ئەحمەد کاکە محمود) بداتەوە کە هەستاوە بەم کارە زۆر گرنگە، وە ئەوەندە پەسەندە بەپێویستى دەزانم بە بڵاوکردنەوەى لە گۆڤارو لە ئێزگە، لەبەر:
أ. نموونەیەک نیشان دەدات لەو بیرو بۆچوونانەى کە زانایانى ئیسلام چەند چەرخ لەمەو پێش هێناوییانە بۆ چارەسەرکردنى هەتا هەتایى ئەو گرێ و قۆرت و موشکیلانەى کە دێنە ڕێگەى موسڵمانان بە شێوەیەکى گشتى.
ب. هەندێ کەس ڕەخنە دەگرێ و دەڵێت: بزووتنەوە چۆن سامان وەر دەگرێ لە خەڵک.؟! با هەموو کەسێک بزانێت کە ئێمە نامانەوێت هیچ کەسێک گومرگ وەربگرێت لە خەڵک، وە هەر کەسێک گومرگ بستێنێ، با نەخرێتە ئەستۆى بزووتنەوە.
وە ئێمەش هەر شتێک بستێنین لەو کەسانەى هاتووچۆى مەرزەکانمان دەکەن، لەبەر ئەوەیە کە ئێمە کەفالەت و پارێزگارى شتومەکەکانیان دەکەین و، لە دزو درۆزن دەیانپارێزین، بێجگە لەمەیش زەحمەتێکى زۆرمان کێشاوە بۆ کردنەوەى ئەو ڕێگە بازرگانییانە، کەواتە: ئێمە بۆمان هەیە شت بستێنین لە باتى پاراستنى ئەو شتانەى دێن و دەڕۆن، ئەمە لەلایەکەوە، لەلایەکى تریشەوە زۆر زۆر پێویستیمان بە دابینکردنى ئازوقەو خۆراک چەندەها شتى تر هەیە.
ج. هەر جیهەت و حیزب و میریەک کە بییەوێ عەدل و شەریعەتى خوا بێنێتە کایە، درووستە بۆى لە موسڵمانان شت بستێنێ بۆ بەڕێوەبردنى هێزو دەسەڵاتێک کە پارێزەرى ئەو عەدل و حوکمەى خوا دەکات.
وە مەسەلەى هەوڵدان بۆ هاتنە کایەى حوکمى عەدلـى خوا، فەرزە لەسەر هەموو موسڵمانان، تا ئەو ڕادەیەى کراوە بە بەندێ لە بەندەکانى کتێبەکانى عیلمى عەقائید، ئەوەتا بەبێ خیلاف زانایانى ئەهلى سووننە یەکسەر ئەفەرموون: (ويجب على المسلمين نصب إمام عليهم وبيعته..)، وە هەروەها ئەمەش یاسایەکى ئیسلامییە (ما لايتم الواجب إلا به فهو واجب).
کەواتە: بە هیچ جۆر، هیچ کەس ڕێگەى نییە لە خۆیەوە ئەو جۆرە ڕەخنانە بگرێ.

وآخر دعوانا أن الحمدلله رب العالمين.
عثمان عبدالعزيز محمد